Mô hình kinh tế chia sẻ trong lĩnh vực nông nghiệp

Kinh tế chia sẻ là một hệ thống kinh tế mà ở đó tài sản hoặc dịch vụ được chia sẻ dùng chung giữa các cá nhân, hoặc không phải trả tiền hoặc không trả một khoản phí, với tính chất điển hình là thông qua các công cụ internet. Đây là một phương thức kết nối mới giữa người mua (người dùng) và người bán (người cung cấp) đối với một hoạt động kinh tế. Kinh tế chia sẻ được xây dựng chung quanh việc chia sẻ tài nguyên, tài sản và dịch vụ giữa cá nhân, doanh nghiệp và cộng đồng. Nó tận dụng các nền tảng công nghệ để tạo điều kiện cho các giao dịch, từ đó giúp việc sử dụng tài nguyên hiệu quả và phát triển cộng đồng. 

Trong ngành nông nghiệp, kinh tế chia sẻ biểu hiện ra dưới nhiều hình thức khác nhau, gồm các hoạt động, như hợp tác sản xuất nông nghiệp, xây dựng mạng lưới kết nối từ trang trại đến bàn ăn dựa trên các nền tảng giao dịch cộng đồng. Những sáng kiến này nhằm mục đích tối ưu hóa việc sử dụng tài nguyên, giảm lãng phí thời gian và tạo cơ hội cho các nhà sản xuất nông nghiệp và người tiêu dùng quy mô nhỏ tương tác trực tiếp với nhau. 

Tại Việt Nam, nền sản xuất nông nghiệp phong phú và hệ sinh thái đa dạng có nhiều điều kiện thuận lợi cho việc áp dụng các mô hình kinh tế chia sẻ vào việc sản xuất, kinh doanh nông sản. Tuy nhiên, hiện nay, ngành nông nghiệp tại Việt Nam đối mặt với nhiều thách thức, bao gồm chuỗi cung ứng phân mảnh, khả năng truy cập thị trường hạn chế và sự không hiệu quả trong các kênh phân phối. Các nông hộ cá thể, những người chiếm đa số trong ngành nông nghiệp, thường gặp khó khăn trong việc tiếp cận tín dụng, nguyên vật liệu và thông tin cần thiết cho việc sản xuất bền vững. Mặc dù có những thách thức này, nhưng dưới tác động của cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư, Việt Nam đã chứng kiến sự xuất hiện của các sáng kiến kinh tế chia sẻ nhằm giải quyết những vấn đề nêu trên. 

Các mô hình nông nghiệp hợp tác tập trung các nông dân nhỏ lẻ để cùng quản lý tài nguyên, chia sẻ kiến thức và tiếp cận thị trường một cách hiệu quả hơn. Các nền tảng kỹ thuật số đã tạo điều kiện cho việc giao dịch ngang hàng (P2P) của các sản phẩm nông sản, kết nối nông dân với người tiêu dùng và loại bỏ các trung gian. Các nền tảng này cung cấp thị trường trực tiếp cho nông dân bán sản phẩm của mình, trong khi cho phép người tiêu dùng tiếp cận thực phẩm tươi sạch, có nguồn gốc địa phương với giá cả cạnh tranh.

Kinh tế chia sẻ mang lại tiềm năng lớn để phát triển của ngành nông nghiệp tại Việt Nam bằng cách thúc đẩy sự hợp tác, tăng cường hiệu quả và thúc đẩy sự bền vững. Bằng cách chấp nhận các mô hình sáng tạo và tận dụng công nghệ, Việt Nam có thể mở ra cơ hội mới cho các nông dân nhỏ lẻ, tăng cường an ninh lương thực và đóng góp vào sự phát triển kinh tế bao hàm. Tuy nhiên, để thực hiện điều này, đòi hỏi sự nỗ lực chung từ các nhà hoạch định chính sách, doanh nghiệp và người nông dân để tạo một môi trường thuận lợi và hỗ trợ việc áp dụng các nguyên tắc kinh tế chia sẻ trong toàn bộ chuỗi giá trị nông nghiệp.

Kinh tế chia sẻ trong sản xuất, kinh doanh nông nghiệp có tiềm năng lớn để cải thiện hiệu quả, giảm chi phí. Bằng cách tận dụng công nghệ, thúc đẩy sự hợp tác cộng đồng và áp dụng các chính sách hỗ trợ, ngành nông nghiệp có thể khai thác lợi ích của các mô hình kinh tế chia sẻ, nâng cao năng suất và khả năng chống chịu trước các rủi ro từ kinh tế thị trường.

Kinh tế chia sẻ trong nông nghiệp đề cập việc sử dụng tài nguyên, dịch vụ và thông tin một cách hợp tác giữa các nông dân và doanh nghiệp nông nghiệp thông qua các nền tảng kỹ thuật số. Mô hình này tận dụng các nguyên tắc chia sẻ ngang hàng (P2P) để nâng cao hiệu quả sử dụng tài nguyên, giảm chi phí và thúc đẩy các thực hành nông nghiệp bền vững. Ý tưởng cốt lõi là sử dụng tốt hơn các tài sản chưa được sử dụng như thiết bị, đất đai, lao động và tri thức, do đó cải thiện năng suất tổng thể và khả năng chống chịu kinh tế trong lĩnh vực nông nghiệp⁽¹⁾.

Các hình thức của kinh tế chia sẻ trong nông nghiệp gồm:

Một là, chia sẻ thiết bị sản xuất nông nghiệp. Nông dân hoặc các doanh nghiệp sản xuất nông nghiệp có thể chia sẻ hoặc thuê máy móc nông nghiệp, giảm nhu cầu đầu tư vốn lớn vào thiết bị đắt tiền⁽²⁾. 

Hai là, chia sẻ đất nông nghiệp. Chia sẻ đất nông nghiệp bao gồm việc cho thuê hoặc sử dụng đất nông nghiệp một cách hợp tác. Nông dân có đất dư có thể cho thuê lại cho những người khác cần thêm không gian canh tác, tối ưu hóa việc sử dụng đất và tăng sản lượng nông nghiệp⁽³⁾.

Ba là, chia sẻ lao động. Thông qua các nền tảng như Farm Laborers, các doanh nghiệp sản xuất nông nghiệp có thể chia sẻ nguồn lao động, đặc biệt trong các mùa vụ cao điểm, để giải quyết tình trạng thiếu lao động và giảm chi phí⁽⁴⁾.

Bốn là, chia sẻ kết cấu hạ tầng. Các cơ sở lưu trữ, logistics vận chuyển và đơn vị chế biến nông sản được chia sẻ để tối ưu hóa việc sử dụng.

Năm là, chia sẻ tri thức. Các nền tảng như FarmHack và OpenAg cho phép trao đổi kiến thức và thực hành tốt trong nông nghiệp. Nông dân và nhà nông học có thể chia sẻ thông tin về quản lý cây trồng, kiểm soát sâu bệnh và kỹ thuật canh tác bền vững.

Nhiều yếu tố ảnh hưởng đến hiệu quả và sự phát triển của nền kinh tế chia sẻ trong sản xuất, kinh doanh nông nghiệp:

Thứ nhất, tiến bộ công nghệ: Sự phát triển của các nền tảng kỹ thuật số, ứng dụng di động và công nghệ IoT rất quan trọng đối với nền kinh tế chia sẻ trong nông nghiệp. Các công nghệ này tạo điều kiện giao tiếp thời gian thực, theo dõi tài nguyên và kết hợp cung cầu một cách hiệu quả⁽⁵⁾. 

Thứ hai, điều kiện kinh tế: Chi phí cao của các đầu vào và thiết bị nông nghiệp thúc đẩy nông dân chia sẻ tài nguyên để giảm chi phí. Áp lực kinh tế và nhu cầu về các giải pháp tiết kiệm chi phí làm cho mô hình kinh tế chia sẻ trở nên hấp dẫn trong nông nghiệp⁽⁶⁾.

Thứ ba, chính sách và hỗ trợ của chính phủ: Các chính sách và quy định của chính phủ khuyến khích việc sử dụng tài nguyên hợp tác có thể tăng cường sự chấp nhận nền kinh tế chia sẻ trong nông nghiệp. Ngược lại, các quy định hạn chế có thể cản trở sự phát triển của nó⁽⁷⁾. 

Thứ tư, yếu tố xã hội và văn hóa: Niềm tin, tinh thần cộng đồng và sẵn sàng hợp tác là những yếu tố thiết yếu để nền kinh tế chia sẻ phát triển. Thái độ văn hóa đối với chia sẻ và hợp tác ảnh hưởng đáng kể đến sự tham gia của nông dân vào các sáng kiến chia sẻ⁽⁸⁾. 

Thứ năm, các vấn đề môi trường: Nền kinh tế chia sẻ thúc đẩy tính bền vững bằng cách tối ưu hóa việc sử dụng tài nguyên và giảm lãng phí. Nhận thức về môi trường trong nông dân và người tiêu dùng thúc đẩy việc áp dụng các thực hành kinh tế chia sẻ, góp phần vào các thực hành nông nghiệp bền vững hơn.

Thứ sáu, động lực thị trường: Sự sẵn có và nhu cầu đối với các dịch vụ chia sẻ, cũng như số lượng người tham gia các nền tảng chia sẻ, quyết định sự thành công và khả năng mở rộng của các mô hình kinh tế chia sẻ trong nông nghiệp. Tính cạnh tranh và khả năng thích ứng của các doanh nghiệp nông nghiệp để đáp ứng với thay đổi thị trường ảnh hưởng đến sự thành công của các mô hình chia sẻ⁽⁹⁾.

Thứ bảy, khả năng tiếp cận nguồn tài chính: Các nguồn tài chính là rất quan trọng để khởi xướng và duy trì các mô hình kinh tế chia sẻ. Các cơ chế đầu tư và tín dụng, đặc biệt là ở các khu vực nông nghiệp khó khăn sẽ thúc đẩy rất nhanh các mô hình kinh tế chia sẻ. 

Một số kinh nghiệm về mô hình kinh tế chia sẻ trong lĩnh vực nông nghiệp ở một số quốc gia trên thế giới

Kinh nghiệm của Trung Quốc 

Chia sẻ thiết bị sản xuất nông nghiệp. Một trong những sáng kiến đáng chú ý ở Trung Quốc là việc áp dụng rộng rãi việc chia sẻ máy móc nông nghiệp. Các nền tảng, như Taobao và WeChat, cung cấp dịch vụ cho thuê thiết bị, như máy kéo, máy gặt và máy bay không người lái. Mô hình này cho phép các nông dân sản xuất ở quy mô nhỏ tiếp cận với máy móc hiện đại mà không phải chịu chi phí ban đầu cao. Việc sử dụng chung thiết bị giảm bớt gánh nặng tài chính và bảo đảm sử dụng tối ưu máy móc. Các nền tảng kỹ thuật số có vai trò quan trọng trong việc thúc đẩy nền kinh tế chia sẻ thiết bị này. Bằng cách tận dụng IoT và dữ liệu lớn, các nền tảng này cung cấp thông tin thời gian thực về sự sẵn có và sử dụng thiết bị, làm cho quá trình này hiệu quả và dễ sử dụng hơn⁽¹⁰⁾.

Chia sẻ đất nông nghiệp. Khái niệm luân chuyển đất, trong đó quyền sử dụng đất được chuyển nhượng hoặc cho thuê, đã được thúc đẩy để nâng cao hiệu quả sử dụng đất. Hệ thống này cho phép các hộ nhỏ cho thuê đất của họ cho các thực thể nông nghiệp lớn hơn hoặc các hợp tác xã, dẫn đến quy mô kinh tế và các thực hành canh tác chuyên sâu hơn. Mô hình này đã đóng vai trò quan trọng trong việc hợp nhất các mảnh đất phân tán, từ đó cải thiện năng suất và tính bền vững của nông nghiệp.

Chia sẻ lao động trong nông nghiệp. Việc chia sẻ lao động trong nông nghiệp đã được thúc đẩy thông qua các mô hình hợp tác khác nhau và các nền tảng kỹ thuật số. Hợp tác xã nông nghiệp, nơi nông dân chia sẻ nguồn lực lao động, đã trở nên phổ biến hơn. Các hợp tác xã này quản lý tất cả các công việc từ trồng trọt đến thu hoạch, tập hợp nguồn lực lao động để bảo đảm các hoạt động nông nghiệp diễn ra đúng thời gian. Các nền tảng kỹ thuật số cũng đóng vai trò quan trọng trong việc chia sẻ lao động. Các ứng dụng và nền tảng trực tuyến kết nối nông dân có nhu cầu lao động với những người lao động có sẵn. Các nền tảng này sử dụng dịch vụ định vị để phù hợp nhu cầu và nguồn cung, bảo đảm rằng các nguồn lực lao động được sử dụng tối ưu. Hệ thống này đặc biệt có lợi trong các mùa cao điểm nông nghiệp, giảm bớt tình trạng thiếu lao động và bảo đảm rằng cây trồng được thu hoạch đúng thời gian.

Kinh nghiệm của Trung Quốc trong nền kinh tế chia sẻ trong lĩnh vực nông nghiệp cho thấy cách công nghệ kỹ thuật số và các chính sách sáng tạo có thể thay đổi các thực hành canh tác truyền thống. Bằng cách thúc đẩy chia sẻ thiết bị sản xuất, đất nông nghiệp và lao động, Trung Quốc đã nâng cao năng suất nông nghiệp, tính bền vững và hiệu quả kinh tế. Những sáng kiến này không chỉ giảm chi phí cho nông dân mà còn bảo đảm việc sử dụng tài nguyên tốt hơn và tăng sản lượng nông nghiệp.

Kinh nghiệm của Mỹ 

Chính phủ Mỹ đóng vai trò quan trọng trong việc hỗ trợ ngành nông nghiệp thông qua các nền tảng kỹ thuật số tạo điều kiện thuận lợi cho việc chia sẻ kiến thức sản xuất nông nghiệp, tiếp cận thị trường.

Chia sẻ kiến thức sản xuất nông nghiệp. Bộ Nông nghiệp Mỹ (USDA) đã tiên phong trong việc truyền bá kiến thức nông nghiệp thông qua các chương trình nghiên cứu, giáo dục, và mở rộng. Viện Nghiên cứu và Đào tạo quốc gia về nông nghiệp (NIFA) tài trợ cho nhiều dự án nghiên cứu và phát triển nhằm cải thiện các thực hành nông nghiệp. Ví dụ, NIFA đầu tư 70 triệu USD vào năm 2024 để hỗ trợ các dự án nghiên cứu tập trung vào các hệ thống sản xuất nông nghiệp bền vững⁽¹¹⁾. Các dự án này thường bao gồm sự hợp tác giữa các trường đại học, viện nghiên cứu và các dịch vụ mở rộng để bảo đảm rằng những tiến bộ khoa học mới nhất đến được với nông dân. 

Bên cạnh đó, USDA đã triển khai nhiều nền tảng kỹ thuật số khác nhau để phổ biến kiến thức nông nghiệp. Viện Nghiên cứu và Đào tạo quốc gia về nông nghiệp đã hỗ trợ các chương trình, như sáng kiến mở rộng, cung cấp môi trường học tập trực tuyến cho nông dân, nhà nghiên cứu và chuyên gia khuyến nông để chia sẻ kiến thức và thực hành đổi mới. 

Chia sẻ tiếp cận thị trường: Để hỗ trợ tiếp cận thị trường cho nông dân, USDA đã triển khai Chương trình Xúc tiến thị trường nông dân (FMPP) và Chương trình Xúc tiến thực phẩm địa phương (LFPP). Những sáng kiến này sử dụng các ứng dụng số để kết nối nông dân với thị trường địa phương, khu vực và quốc gia. Dịch vụ tiếp thị nông nghiệp (AMS) với các nền tảng, như tin tức thị trường, cung cấp dữ liệu theo thời gian thực về giá cả hàng hóa, xu hướng thị trường, giúp nông dân đưa ra quyết định đúng đắn về địa điểm và thời điểm bán sản phẩm⁽¹²⁾. Một ví dụ tuyệt vời về việc tạo ra cơ hội thị trường mới thông qua chia sẻ kiến thức là sự phát triển của Kernza, một loại ngũ cốc lâu năm được hỗ trợ bởi Đại học Minnesota và Viện Đất đai. Nông dân được hướng dẫn trong việc trồng Kernza, một loại cây có nhu cầu cao do lợi ích môi trường và tiềm năng thị trường⁽¹³⁾. Việc chia sẻ kiến thức và tài nguyên liên quan đến trồng Kernza đã giúp nông dân khai thác các nguồn thu nhập mới.

Hỗ trợ của Chính phủ Mỹ cho việc chia sẻ kiến thức sản xuất nông nghiệp, tiếp cận thị trường khá toàn diện và đa chiều. Thông qua tài trợ nghiên cứu, chương trình giáo dục, sáng kiến phát triển thị trường và đầu tư kết cấu hạ tầng, USDA và các đối tác đang nâng cao tính bền vững và lợi nhuận của ngành nông nghiệp Mỹ.

Một số gợi ý cho việc phát triển mô hình kinh tế chia sẻ trong lĩnh vực nông nghiệp tại Việt Nam

Nền kinh tế chia sẻ trong nông nghiệp ở Việt Nam chứng kiến sự phát triển đáng kể từ năm 2016 đến nay. Mô hình này ngày càng được áp dụng rộng rãi nhằm nâng cao hiệu quả sử dụng tài nguyên, giảm chi phí và cải thiện năng suất cho nông dân Việt Nam. Việc tích hợp công nghệ là yếu tố then chốt trong quá trình phát triển của mô hình kinh tế chia sẻ trong nông nghiệp. Các nền tảng kỹ thuật số và công nghệ internet vạn vật (IoT) tạo điều kiện thuận lợi cho việc chia sẻ tài nguyên, như máy móc nông nghiệp, lao động và kiến thức. Các ứng dụng và nền tảng trực tuyến giúp kết nối nông dân với nhau và với các nguồn tài nguyên cần thiết một cách hiệu quả hơn.

Chính phủ Việt Nam đã triển khai nhiều chính sách và chương trình hỗ trợ nhằm thúc đẩy mô hình kinh tế chia sẻ trong nông nghiệp. Các chương trình này bao gồm hỗ trợ tài chính, đào tạo và cung cấp thông tin về các lợi ích và phương pháp thực hiện mô hình kinh tế chia sẻ. Sự hỗ trợ này đã giúp nông dân nắm bắt và áp dụng mô hình mới một cách nhanh chóng và hiệu quả. Sự phát triển của các hợp tác xã nông nghiệp cũng đã thúc đẩy mô hình kinh tế chia sẻ. Các hợp tác xã giúp nông dân tập hợp nguồn lực, chia sẻ kinh nghiệm và kiến thức, cũng như tận dụng tối đa các cơ hội thị trường. Việc tham gia vào các hợp tác xã giúp nông dân nhỏ lẻ có thể tiếp cận các nguồn tài nguyên mà họ không thể tự mình sở hữu. Mặc dù có nhiều lợi ích, việc phát triển mô hình kinh tế chia sẻ trong nông nghiệp ở Việt Nam vẫn gặp phải một số thách thức. Dựa trên kinh nghiệm thực tiễn của các cường quốc trong lĩnh vực nông nghiệp là Mỹ và Trung Quốc, có thể đưa ra một số gợi ý để thúc đẩy phát triển mô hình kinh tế chia sẻ trong lĩnh vực nông nghiệp tại Việt Nam trong giai đoạn từ nay tới năm 2030.

Một là, Chính phủ cần ban hành các chính sách cụ thể và hỗ trợ việc tiếp cận các nguồn tài chính ưu đãi để khuyến khích các doanh nghiệp công nghệ xây dựng và triển khai các ứng dụng số để giúp nông dân, các doanh nghiệp trong nông nghiệp chia sẻ phương tiện sản xuất bao gồm việc hợp tác sử dụng thiết bị, công cụ và cơ sở hạ tầng nông nghiệp giữa nông dân hoặc cộng đồng nông nghiệp. Cách tiếp cận này có thể nâng cao hiệu quả và giảm chi phí thông qua hệ thống sở hữu chung hoặc cho thuê. Đây là cơ chế hợp tác trong sản xuất nông nghiệp có thể tối ưu hóa việc phân bổ nguồn lực và nâng cao năng suất.

Hai là, Chính phủ cần ban hành các quy định và thông tư hướng dẫn hoạt động hợp tác, góp đất, cho thuê đất nông nghiệp để tối đa hóa sản lượng nông nghiệp và bền vững môi trường. Việc triển khai các hệ thống luân canh chung có thể giảm thiểu tình trạng suy thoái đất và tối ưu hóa hiệu quả sử dụng đất. Cách tiếp cận này khuyến khích nông dân quản lý chung các thửa đất để áp dụng các mô hình trồng trọt đa dạng, tận dụng chuyên môn và nguồn lực của nhau.

Ba là, các bộ liên quan tới hoạt động quản lý ngành nông nghiệp cần chủ động phối hợp với các địa phương để chia sẻ kiến thức và giống cây trồng, gia súc, gia cầm, thủy, hải sản thúc đẩy đổi mới và khả năng phục hồi trong nông nghiệp thông qua các công trình nghiên cứu, đề án ứng dụng để mọi nông dân từ đồng bằng, miền núi, vùng biển có thể tiếp cận và chia sẽ qua các ứng dụng số dễ tiếp cận qua internet, mạng 4G, 5G. Việc hình thành các mạng lưới nông dân có thể trao đổi các phương pháp thực hành tốt nhất và kiến thức địa phương, được hỗ trợ thông qua các nền tảng kỹ thuật số và hội thảo cộng đồng cần được thúc đẩy bởi cả các cơ quan hành pháp và chính quyền địa phương các cấp. Sự hợp tác này thúc đẩy các chiến lược thích ứng chống lại biến đổi khí hậu và tăng cường sự đa dạng của cây trồng.

Bốn là, chia sẻ kết cấu hạ tầng hậu cần. Chính phủ cần đầu tư vào nền tảng kỹ thuật số để cải thiện dịch vụ hậu cần nông nghiệp ở phạm vi toàn quốc nhưng có tính tới đặc thù của từng vùng miền. Cần phải xây dựng một hệ thống các phần mềm hậu cần để tối ưu hóa quản lý chuỗi cung ứng, giảm chi phí vận chuyển và phát triển giảm thiểu lãng phí thực phẩm. Bên cạnh đó, Bộ Y tế và Bộ Công Thương cần ban hành các ứng dụng chuyên ngành để nâng cao khả năng truy xuất nguồn gốc và tính minh bạch trong chuỗi cung ứng thực phẩm, bảo đảm đáp ứng các tiêu chuẩn an toàn thực phẩm và cải thiện niềm tin của người tiêu dùng đối với các sản phẩm nông nghiệp. 

Năm là, việc chia sẻ các phương pháp tiếp cận thị trường nông nghiệp đòi hỏi nỗ lực phối hợp để tiếp cận thị trường và đàm phán giá cả hợp lý cho các sản phẩm nông nghiệp. Các hợp tác xã nông nghiệp và liên minh thị trường trao quyền cho các hộ sản xuất nhỏ thương lượng tập thể và tiếp cận các thị trường giá trị gia tăng. Liên minh hợp tác xã cần phát huy vai trò của mình là tổ chức đại diện cho các hợp tác xã nói chung và trong lĩnh vực nông nghiệp nói riêng để phối hợp cùng Bộ Công Thương, Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn tổ chức triển khai các chương trình xúc tiến thị trường trong lĩnh vực nông nghiệp hướng vào các sản phẩm nông nghiệp chất lượng cao. Bên cạnh đó, cần xây dựng và triển khai các ứng dụng số để kết nối với người nông dân ở cấp độ quốc gia. Cung cấp cho họ dữ liệu theo thời gian thực về giá cả hàng hóa, xu hướng thị trường, giúp nông dân đưa ra quyết định sáng suốt về địa điểm và thời điểm bán sản phẩm của họ. Cách này sẽ giúp nông hộ nhỏ và trung bình tăng cường sự hiện diện trên thị trường và lợi nhuận./.
------------------------
(1) Xem: Hamid Yeganeh: An analysis of factors and conditions pertaining to the rise of the sharing economy (Tạm dịch: Phân tích các yếu tố và điều kiện liên quan đến sự phát triển của nền kinh tế chia sẻ), World Journal of Entrepreneurship, Management and Sustainable Development, Vol. 17 No. 3, pp. 582-600, 2021
(2) Xem: Wallenstein, J., & Shelat, U.: Hopping Aboard the Sharing Economy (Tạm dịch: Bước nhảy vào nền kinh tế chia sẻ), BCG Henderson Institute, The Boston Consulting Group, 2017
(3) Xem: Sundararajan, A.: The Sharing Economy: The End of Employment and the Rise of Crowd-Based Capitalism (Tạm dịch: Nền kinh tế chia sẻ: Sự kết thúc của việc làm và sự trỗi dậy của chủ nghĩa tư bản dựa trên đám đông), MIT Press, 2016
(4) Xem: Schor, J.: Debating the Sharing Economy (Tạm dịch: Tranh luận về kinh tế chia sẻ), Great Transition Initiative Essay, 2014
(5) Xem: Hamid Yeganeh: An analysis of factors and conditions pertaining to the rise of the sharing economy (Tạm dịch: Phân tích các yếu tố và điều kiện liên quan đến sự phát triển của nền kinh tế chia sẻ), tlđd
(6) Xem: Botsman, R.: The Sharing Economy Lacks A Shared Definition (Tạm dịch: Nền kinh tế chia sẻ thiếu một định nghĩa chung), Fast Company, 2013
(7) Xem: Wallenstein, J., & Shelat: Hopping Aboard the Sharing Economy (Tạm dịch: Bước nhảy vào nền kinh tế chia sẻ), tlđd
(8) Xem: Schor, J.: Debating the Sharing Economy (Tạm dịch: Tranh luận về kinh tế chia sẻ), tlđd
(9) Xem: Sundararajan, A.: The Sharing Economy: The End of Employment and the Rise of Crowd-Based Capitalism (Tạm dịch: Nền kinh tế chia sẻ: Sự kết thúc của việc làm và sự trỗi dậy của chủ nghĩa tư bản dựa trên đám đông), tlđd
(10) Xem: Zhang, Zepu, Sun, Chen, & Wang, Jing.: How Can the Digital Economy Promote the Integration of Rural Industries - Taking China as an Example (Tạm dịch: Nền kinh tế số có thể thúc đẩy sự hội nhập của các ngành công nghiệp nông thôn như thế nào - ví dụ từ trường hợp Trung Quốc), MDPI  - Agriculture, 2023
(11) Xem: NIFA Invests 70 milion Dola in visionary sustainble agricultural research, (Tạm dịch: NIFA đầu tư 70 triệu đô-la vào dự án nghiên cứu về phát triển nông nghiệp bền vững), https://www.nifa.usda.gov/about-nifa/press-releases/nifa-invests-70m-visionary-sustainable-agricultural-research 
(12) Bocean C.G,.: A Cross-Sectional Analysis of the Relationship between Digital Technology Use and Agricultural Productivity in EU Countries (Tạm dịch: Phân tích cắt ngang mối quan hệ giữa việc sử dụng công nghệ số và năng suất nông nghiệp ở các nước EU), Agriculture, 14(4), 519, 2024
(13) Xem: Kernza perennial grain sees early success with knowledge sharing approach (Tạm dịch: Hạt ngũ cốc lâu năm Kernza® đạt được thành công ban đầu với cách tiếp cận chia sẻ kiến thức),  https://cfans.umn.edu/news/kernza-sees-early-success, 2022