Tình hình tội phạm và vi phạm pháp luật về môi trường

Ở nước ta, trong những năm gần đây, vi phạm pháp luật môi trường diễn ra trong nhiều lĩnh vực kinh tế, xã hội, ảnh hưởng sâu sắc đến sự phát triển bền vững của đất nước, xâm phạm nghiêm trọng đến đời sống của nhân dân, như gây ô nhiễm nguồn nước, không khí, thực phẩm kém an toàn..., tại một số địa phương đã trở thành mầm mống mất an ninh trật tự. Tội phạm và vi phạm pháp luật về môi trường nổi lên ở một số lĩnh vực sau:

- Trong sản xuất công nghiệp, lợi dụng chủ trương mở cửa, chính sách thu hút vốn đầu tư của Nhà nước cùng với những sơ hở về pháp luật trong lĩnh vực bảo vệ môi trường của Việt Nam, nhiều nhà đầu tư trong và ngoài nước đã đầu tư các dự án sản xuất, kinh doanh, nhưng không chú trọng việc xây dựng các hệ thống xử lý chất thải, nhất là các nhà máy, cơ sở sản xuất trong các khu công nghiệp đang trong giai đoạn hoàn thiện và các cơ sở nằm trên lưu vực sông. Đáng lo ngại là các doanh nghiệp tuy có hệ thống xử lý chất thải, nhưng luôn cố tình vi phạm, thủ đoạn tinh vi, lén lút để xả thải ra môi trường như xây dựng hệ thống bí mật, phức tạp, được ngụy trang bằng hệ thống đạt tiêu chuẩn nên rất khó phát hiện, điển hình vụ Công ty Vedan Việt Nam, Công ty Tungkuang, Công ty TNHH Miwon, Công ty thuộc da Hào Dương, Công ty giấy Việt Trì,...

- Trong hoạt động kinh doanh nhập khẩu, tình trạng nhập khẩu trái phép chất thải vào nước ta dưới hình thức phế liệu làm nguyên liệu sản xuất, thiết bị công nghệ lạc hậu dẫn đến nguy cơ biến nước ta thành “bãi rác thải công nghiệp”, với thủ đoạn như "tạm nhập, tái xuất", khi bị phát hiện thì khai là "gửi nhầm hàng" và xin được chuyển trả lại... Một số doanh nghiệp lợi dụng cơ chế kiểm hóa xác suất, thậm chí móc nối với một số tổ chức kiểm định, giám định để có kết luận hàng hóa đạt tiêu chuẩn về môi trường, câu kết với nhân viên hải quan để lấy mẫu trong các lô hàng bảo đảm yêu cầu chất lượng đã được chuẩn bị sẵn, từ đó dễ dàng được thông quan nhập rác vào nước ta. Nghiêm trọng hơn cả là hành vi nhập rác thải sinh hoạt, các loại chất đi-ô-xin, thực phẩm kém chất lượng, bột xương bò điên, kể cả chất có phóng xạ, các thiết bị công nghệ lạc hậu sản xuất từ những năm 60 của thế kỷ trước.

- Trong hoạt động khai thác tài nguyên, khoáng sản, bảo vệ đa dạng sinh học, trong nhiều năm qua, nạn chặt phá rừng ở nước ta vẫn đang diễn ra rất bức xúc, đặc biệt là tình trạng chặt phá các khu rừng nguyên sinh, khu bảo tồn thiên nhiên, rừng phòng hộ... với thủ đoạn lợi dụng chính sách chuyển đổi "rừng nghèo", xây dựng thủy điện, phát quang biên giới để khai thác rừng bừa bãi, kèm theo tình trạng chống người thi hành công vụ gây phức tạp tình hình an ninh trật tự ở nhiều địa phương. Tại các khu vực khai thác khoáng sản, do sử dụng hóa chất như thủy ngân, kim loại nặng, nên nguồn nước sinh hoạt, tưới tiêu bị ô nhiễm, không có biện pháp hoàn nguyên môi trường, chống xói mòn, rửa trôi, làm ảnh hưởng hệ sinh thái, gây phong hóa biến rừng thành đất trống đồi núi trọc, tiềm ẩn nguy cơ lũ quét cao.

- Tình trạng săn bắn, buôn bán, vận chuyển động vật hoang dã, quý hiếm diễn ra công khai ở nhiều nơi. Qua một số vụ việc do lực lượng cảnh sát môi trường điều tra, khám phá cho thấy vi phạm pháp luật trong lĩnh vực này tiếp diễn phức tạp, nhất là buôn bán các loài động vật quý hiếm có lợi nhuận cao như hổ, tê tê. Các đường dây mua bán, vận chuyển động vật hoang dã qua biên giới với thủ đoạn tinh vi, che giấu bằng nhiều hình thức nhằm đối phó với cơ quan chức năng. Việt Nam đang là nước trung chuyển các loại động vật hoang dã và sản phẩm từ động vật hoang dã cho nước thứ ba (thí dụ, vụ 23 tấn tê tê, 6,2 tấn ngà voi bị bắt tại Hải Phòng),...

- Trong sản xuất làng nghề, với trên 2.700 làng nghề trong cả nước, nhưng hầu hết do quy mô sản xuất nhỏ lẻ ở hộ gia đình, trình độ sản xuất thủ công theo kinh nghiệm, công nghệ sản xuất thô sơ, không quan tâm đến vấn đề xử lý chất thải, dẫn đến tình trạng môi trường tại các làng nghề rất đáng báo động. Chất thải từ hoạt động sản xuất của các làng nghề nhìn chung không được xử lý mà xả trực tiếp ra mương, ao, hồ, ruộng lúa,... Các chất thải độc hại khó phân hủy tại các làng nghề, đặc biệt là các làng nghề thuộc da, dệt nhuộm và tái chế kim loại, đã làm cho các chỉ tiêu BOD, COD, SS đều vượt quá tiêu chuẩn cho phép nhiều lần, ảnh hưởng nghiêm trọng đến môi trường và sức khỏe của nhân dân.

- Trong lĩnh vực an toàn vệ sinh thực phẩm, tình hình nhập khẩu thực phẩm không đạt tiêu chuẩn trong thời gian qua có dấu hiệu lắng xuống nhờ sự vào cuộc quyết liệt của công an và các cơ quan chức năng. Tuy nhiên, hoạt động buôn bán, vận chuyển, tiêu thụ gia súc, gia cầm không qua kiểm dịch theo đường tiểu ngạch vẫn diễn ra phức tạp, nhất là từ khu vực biên giới phía Bắc. Các hoạt động buôn bán, vận chuyển sản phẩm gia súc như da, mỡ,... diễn ra nhỏ lẻ, gây khó khăn cho công tác kiểm soát. Dịch bệnh có dấu hiệu bùng phát trở lại, nhất là dịch lợn tai xanh, nhân dân một số địa phương tại Hà Nội, Hải Dương không xử lý gia súc chết do bệnh gây ô nhiễm, thậm chí có nơi còn bán ra thị trường, gây nguy cơ mất an toàn vệ sinh thực phẩm.

- Vấn đề quản lý, xử lý chất thải nguy hại đang bị buông lỏng, mặc dù có trên 60 doanh nghiệp hoạt động trong lĩnh vực này, nhưng phần lớn trong số đó chưa được đầu tư thỏa đáng, công nghệ xử lý lạc hậu nên đã góp phần vào việc gây ô nhiễm môi trường. Thâm chí có doanh nghiệp còn chôn hàng ngàn tấn chất thải nguy hại xuống dưới lòng đất nhằm giảm chi phí xử lý (Công ty môi trường xanh - Bà Rịa - Vũng Tàu, Công ty cổ phần Vietsta - Thành phố Hồ Chí Minh).

Những kết quả đáng ghi nhận

Thấu suốt sự chỉ đạo của Đảng, Nhà nước về tăng cường công tác đấu tranh phòng, chống tội phạm và vi phạm pháp luật về môi trường, lực lượng công an nhân dân các cấp, mà chủ công là lực lượng cảnh sát phòng, chống tội phạm về môi trường đã khẩn trương triển khai đồng bộ các biện pháp nghiệp vụ, tăng cường tuyên truyền nâng cao ý thức chấp hành pháp luật về môi trường kết hợp với xử lý nghiêm minh, đã đạt được những kết quả đáng ghi nhận. Qua gần 4 năm, tính riêng lực lượng cảnh sát phòng, chống tội phạm về môi trường đã phát hiện, điều tra, khám phá trên 7.200 vụ vi phạm pháp luật về môi trường, chuyển cơ quan điều tra khởi tố gần 200 vụ, xử phạt vi phạm hành chính và truy thu phí môi trường trên 200 tỉ đồng.

Chúng ta đã hình thành được hệ thống chuyên trách đấu tranh phòng, chống tội phạm và vi phạm pháp luật về môi trường từ trung ương đến địa phương, có đội ngũ cán bộ được đào tạo cơ bản, có tâm huyết, nhiệt tình với sự nghiệp bảo vệ môi trường nói chung và hăng hái trong đấu tranh phòng, chống tội phạm nói riêng được các ngành, các cấp và nhân dân ghi nhận. Bước đầu đã hình thành được đường lối, phương thức hoạt động của lực lượng; đã huy động cả hệ thống chính trị từ trung ương đến địa phương và quần chúng nhân dân vào cuộc, phát huy sức mạnh của toàn xã hội trong việc hỗ trợ lực lượng cảnh sát môi trường đấu tranh với tội phạm và vi phạm pháp luật về môi trường. Nhiều vụ việc mà lực lượng cảnh sát môi trường phát hiện và xử lý trong thời gian qua là từ tin báo, tố giác tội phạm của các tổ chức, đoàn thể và của quần chúng nhân dân.

Qua thực tế công tác, đã phát hiện những sơ hở thiếu sót trong hệ thống pháp luật, cơ chế chính sách, quản lý điều hành và tham mưu cho lãnh đạo các cấp báo cáo Quốc hội, Chính phủ, các bộ, ngành từng bước xây dựng và hoàn thiện pháp luật, cơ chế chính sách, quản lý điều hành phục vụ ngày càng hiệu quả cho công tác đấu tranh phòng, chống tội phạm và vi phạm pháp luật về môi trường, trong đó có nhiều văn bản quy phạm pháp luật tạo cơ sở pháp lý cho hoạt động của cảnh sát môi trường, như: Luật Sửa đổi, bổ sung một số điều của Bộ luật Hình sự; Pháp lệnh Xử lý vi phạm hành chính; Pháp lệnh Tổ chức điều tra hình sự; Chỉ thị số 24/2008/CT-TTg của Thủ tướng Chính phủ về công tác đấu tranh phòng, chống tội phạm môi trường. Đặc biệt, đã báo cáo Chính phủ ban hành Nghị định số 72/2010/NĐ-CP ngày 04-2-2010 quy định về phòng ngừa, đấu tranh chống tội phạm và vi phạm pháp luật khác về môi trường.

Qua thực hiện chức năng nhiệm vụ, lực lượng công an nhân dân đã hình thành được mối quan hệ phối hợp với các ban ngành hữu quan trong phòng ngừa, phát hiện và xử lý vi phạm pháp luật và tội phạm về môi trường, như ngành tài nguyên và môi trường, y tế, công thương, nông nghiệp và phát triển nông thôn. Qua đó đã huy động được tiềm lực, nguồn lực để hỗ trợ, đầu tư cho lực lượng công an nhân dân các trang thiết bị, phương tiện cần thiết, giúp nâng cao hiệu quả trong hoạt động phòng, chống tội phạm và vi phạm pháp luật về
môi trường.

Chúng ta đã xây dựng được mối quan hệ phối hợp khá chặt chẽ với ngành tài nguyên và môi trường thông qua việc ký ban hành Thông tư liên tịch số 02/2009/TTLT-BCA-BTNMT giữa Bộ Công an và Bộ Tài nguyên và Môi trường về Hướng dẫn quan hệ phối hợp trong công tác phòng, chống tội phạm và vi phạm pháp luật về bảo vệ môi trường. Căn cứ Thông tư số 02, tại 63/63 địa phương cũng đã có quy chế hoặc kế hoạch phối hợp liên ngành. Trên cơ sở đó đã triển khai nhiều nội dung phối hợp có hiệu quả, nhất là hoạt động thanh tra, kiểm tra và xử lý vi phạm pháp luật về môi trường có sự tham gia của cả hai lực lượng. Nhiều vụ vi phạm được phát hiện, chuyển cho công an hoặc thanh tra sở tài nguyên và môi trường xử lý kịp thời, thuận lợi.

Vẫn còn những khó khăn, vướng mắc

Bên cạnh những thuận lợi, công tác phòng ngừa, đấu tranh chống tội phạm và vi phạm pháp luật về môi trường của lực lượng công an nhân dân còn có những khó khăn do những nguyên nhân cơ bản sau đây:

Thứ nhất, việc phát hiện, xử lý vi phạm pháp luật và tội phạm về môi trường ngày một khó khăn hơn. Nguyên nhân do phương thức, thủ đoạn của loại tội phạm này ngày một tinh vi hơn, có sự đối phó với các cơ quan chức năng, đòi hỏi lực lượng công an nhân dân phải áp dụng đồng bộ nhiều biện pháp nghiệp vụ, huy động lực lượng và phương tiện, tổ chức theo dõi thời gian dài. Một khó khăn khác trong công tác điều tra, xử lý là nhiều vi phạm có yếu tố nước ngoài, trong một số vụ việc khi xử lý phải cân nhắc vì yếu tố ngoại giao, giải quyết bài toán "phát triển kinh tế - bảo vệ môi trường - công ăn việc làm của người lao động". Nhiều nơi, nhiều lúc việc xử lý còn gặp cản trở, áp lực từ phía các hội nghề nghiệp, các tổ chức phi chính phủ...

Thứ hai, xử lý vi phạm pháp luật về môi trường chưa có sự đồng đều, thống nhất và chưa thực sự nghiêm minh, có nguyên nhân từ quan điểm xử lý giữa các địa phương, một số bộ, ngành chưa thống nhất. Nhiều nơi do ưu tiên phát triển kinh tế nên kêu gọi đầu tư dàn trải, cấp phép kinh doanh ồ ạt, không quan tâm đến việc thẩm định, đánh giá ảnh hưởng của các dự án đối với môi trường, nhất là các dự án thuộc lĩnh vực trọng điểm hoặc khi xử lý đối với các doanh nghiệp, tập đoàn kinh tế nhà nước.

Thứ ba, mặc dù đã được sửa đổi, bổ sung nhưng hệ thống văn bản quy phạm pháp luật vẫn còn thiếu và chưa đồng bộ, chưa rõ ràng, chế tài chưa đủ mạnh để răn đe, còn nhiều lỗ hổng để các đối tượng "lách luật". Lực lượng cảnh sát môi trường mới thành lập mặc dù đã có nhiều cố gắng nhưng kinh nghiệm còn hạn chế.

Vấn đề đặt ra là, trong những năm tới, tình hình tội phạm và vi phạm pháp luật về môi trường dự báo vẫn còn nhiều diễn biến mới, phức tạp, chưa thể giải quyết một sớm một chiều. Do hệ thống pháp luật đang từng bước được sửa đổi, bổ sung hoàn thiện, lực lượng chuyên trách làm công tác quản lý cũng như thực hiện chức năng phòng, chống tội phạm và vi phạm pháp luật về môi trường cũng từng bước củng cố năng lực để thực thi pháp luật, nên các đối tượng vẫn sẽ khai thác triệt để những kẽ hở này để vi phạm, đặc biệt là trong lĩnh vực sản xuất công nghiệp; kinh doanh nhập khẩu; khai thác tài nguyên, khoáng sản; lĩnh vực quản lý, xây dựng đô thị sẽ có những diễn biến phức tạp mới. Vi phạm pháp luật môi trường trong các khu công nghiệp, khu chế xuất; vấn đề xử lý chất thải công nghiệp vẫn còn nhức nhối và khó kiểm soát; vấn đề vệ sinh an toàn thực phẩm, quản lý môi trường trong lĩnh vực y tế, trong lĩnh vực quản lý thuốc bảo vệ thực vật, vẫn đặt ra cho các cơ quan quản lý, cơ quan chuyên trách phòng, chống tội phạm môi trường những thách thức mới. Vì lợi nhuận, tội phạm và các doanh nghiệp thiếu đạo đức vẫn sẽ móc nối với các nhân viên nhà nước biến chất, hám lợi, cấu kết với các tổ chức tội phạm nước ngoài để nhập khẩu rác, phế thải, thiết bị máy móc cũ vào Việt Nam... Các doanh nghiệp nước ngoài do áp lực về môi trường ở nước họ, sẵn sàng đầu tư các công nghệ lạc hậu vào Việt Nam nhằm trốn phí môi trường, thủ đoạn ngày một tinh vi hơn. Tình hình khai thác tài nguyên, khoáng sản bừa bãi thiếu kiểm soát, tiếp nhận đầu tư một số lĩnh vực giải trí như sân Golf gây ô nhiễm môi trường, phá hoại đa dạng sinh học dẫn đến các nguy cơ sự cố môi trường. Nếu không có chính sách quản lý tốt, tình trạng vi phạm pháp luật môi trường ở các khu chế xuất, khu công nghiệp sẽ dẫn đến phức tạp tình hình an ninh trật tự trên địa bàn. Do áp lực về yêu cầu tăng trưởng kinh tế, áp lực về công ăn việc làm, về đối ngoại, về an sinh xã hội nên việc xử lý các vi phạm pháp luật về môi trường vẫn là bài toán nan giải. Việc tổ chức phát hiện vi phạm không khó, nhưng việc xử lý sai phạm, đặc biệt là các doanh nghiệp lớn, có yếu tố nước ngoài, số lượng lao động đông lại rất khó khăn.

Giải pháp cấp thiết trong thời gian tới

Trước tình hình đó lực lượng công an nhân dân xác định những nhiệm vụ và đề xuất một số giải pháp cấp thiết nhằm nâng cao hiệu quả phòng ngừa, đấu tranh chống tội phạm và vi phạm pháp luật về môi trường trong thời giantới:

Một là, tiếp tục tổ chức thực hiện các chủ trương, chính sách của Đảng, pháp luật của Nhà nước và các kế hoạch, chỉ thị của Bộ Công an về công tác bảo vệ môi trường, phòng ngừa, đấu tranh chống tội phạm và vi phạm pháp luật về môi trường, làm cho mỗi cán bộ, chiến sĩ công an nhân dân hiểu sâu sắc và nhận thức rõ nhiệm vụ công tác bảo vệ môi trường trong thời kỳ công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước. Rà soát kỹ các văn bản pháp luật liên quan đến hoạt động của lực lượng cảnh sát môi trường để tham mưu cho Chính phủ, Quốc hội bổ sung, hoàn thiện theo hướng tăng thẩm quyền điều tra tố tụng và xử lý vi phạm hành chính cho lực lượng cảnh sát môi trường. Triển khai các kế hoạch, biện pháp nghiệp vụ công an nhân dân nhằm nhanh chóng phát hiện và xử lý nghiêm minh các hành vi vi phạm pháp luật và tội phạm về môi trường. Kiện toàn chức năng, nhiệm vụ, cơ cấu tổ chức cảnh sát phòng, chống tội phạm về môi trường các cấp. Làm tốt công tác tuyển dụng, đào tạo huấn luyện, phân công bố trí cán bộ cảnh sát môi trường. Đồng thời phối hợp với lực lượng cảnh sát các nước có kinh nghiệm để tổ chức phòng ngừa, đấu tranh phòng, chống tội phạm môi trường.

Hai là, quan tâm kiện toàn và tăng cường năng lực tổ chức bộ máy cơ quan quản lý nhà nước về môi trường, nhất là ở cấp cơ sở để bảo đảm thực hiện có hiệu quả các chủ trương của Đảng, chính sách, pháp luật và Nhà nước trong lĩnh vực bảo vệ môi trường. Có cơ chế và quy định trách nhiệm phối hợp, phân công, phân cấp hợp lý nhiệm vụ phòng ngừa, đấu tranh chống tội phạm và vi phạm pháp luật về môi trường giữa các ngành, các cấp với lực lượng công an nhân dân.

Ba là, hoàn thiện cơ chế, chính sách, hệ thống pháp luật về bảo vệ tài nguyên và môi trường; xây dựng và ban hành quy định pháp luật về phí bảo vệ môi trường, về giải quyết bồi thường thiệt hại do hành vi vi phạm pháp luật về môi trường gây ra. Tiếp tục sửa đổi, bổ sung Pháp lệnh xử lý vi phạm hành chính và các nghị định có liên quan trong lĩnh vực môi trường để tạo sự đồng bộ, thống nhất trong hệ thống văn bản quy phạm pháp luật về bảo vệ môi trường, trong đó bổ sung đầy đủ các thẩm quyền cho cảnh sát môi trường và các lực lượng thanh tra chuyên ngành có liên quan.

Bốn là, đẩy mạnh công tác tuyên truyền, giáo dục nâng cao nhận thức và trách nhiệm của mọi công dân trong phòng ngừa, đấu tranh chống tội phạm và vi phạm pháp luật về môi trường. Đa dạng hóa các hình thức tuyên truyền, phổ biến chính sách, chủ trương, pháp luật, các thông tin về môi trường và phát triển bền vững cho mọi người, đặc biệt là trong tầng lớp thanh niên; đưa nội dung giáo dục về bảo vệ môi trường vào chương trình, sách giáo khoa của hệ thống giáo dục quốc dân. Tạo dư luận xã hội lên án nghiêm khắc đối với các hành vi gây ô nhiễm môi trường, suy thoái môi trường đi đôi với việc áp dụng các chế tài, xử phạt nghiêm khắc có tác dụng răn đe, ngăn ngừa vi phạm.

Năm là, tăng cường công tác phối hợp thanh tra, kiểm tra công khai, kết hợp với điều tra xử lý bằng các biện pháp nghiệp vụ công an đối với các cơ sở, địa bàn có nguy cơ gây ô nhiễm môi trường. Bộ Tài nguyên và Môi trường chủ trì, phối hợp với Bộ Công an rà soát, lập danh mục các cơ sở gây ô nhiễm môi trường nghiêm trọng để tham mưu cho Chính phủ, Thủ tướng Chính phủ tiếp tục có kế hoạch xử lý triệt để trong giai đoạn tiếp theo (từ nay đến năm 2015). Quan tâm chỉ đạo các doanh nghiệp nhà nước, nhất là các tập đoàn kinh tế chủ đạo thực hiện tốt các chính sách, pháp luật về bảo vệ môi trường.

Sáu là, ưu tiên kinh phí nhằm tăng cường năng lực cho lực lượng cảnh sát phòng, chống tội phạm về môi trường theo chỉ đạo tại Nghị quyết số 27/NQ-CP ngày 12-6-2009 của Chính phủ, trong kinh phí sự nghiệp môi trường hằng năm theo Luật Bảo vệ môi trường, cần bổ sung mục chi cho công tác phòng ngừa, đấu tranh chống tội phạm và vi phạm pháp luật về môi trường. Bổ sung ngân sách để bảo đảm cơ sở vật chất, phương tiện, thiết bị chuyên dùng và biên chế cho Bộ Công an để tăng cường cho lực lượng cảnh sát phòng, chống tội phạm về môi trường bảo đảm đáp ứng yêu cầu, nhiệm vụ trong tình hình mới.

Bảy là, thúc đẩy hơn nữa các hoạt động hợp tác với các tổ chức quốc tế nhằm nghiên cứu, trao đổi, ứng dụng khoa học - công nghệ trong xử lý ô nhiễm, khắc phục sự cố và bảo vệ môi trường./.