Trong hiện tại và tương lai, tài nguyên nước đang ngày càng khan hiếm, suy giảm cả về số lượng và chất lượng, kèm theo đó hạn hán và lũ lụt xảy ra gay gắt cả về quy mô, mức độ và thời gian, trong khi nhu cầu sử dụng nước ngày càng tăng và đó chính là nguyên nhân gây ra khủng hoảng về nước.

Đối mặt với nhiều nguy cơ

Giám đốc Trung tâm dự báo Khí tượng Thủy văn Trung ương Hoàng Đức Cường nhận xét, El Nino từ năm 2014 - 2016 sẽ đạt cường độ tương đương với El Nino mạnh kỷ lục của năm 1997 - 1998 và dự báo kéo dài nhất trong khoảng 60 năm qua (khoảng 20 tháng). Mùa mưa đến chậm nhưng lại kết thúc sớm làm tổng lượng mưa trên lưu vực sông Mê Kông thiếu hụt so với trung bình nhiều năm từ 20% - 50%. Năm 2015 chỉ xuất hiện lũ nhỏ dẫn đến dòng chảy chuyển tiếp đầu mùa khô từ thượng lưu chảy về Đồng bằng sông Cửu Long ở mức thấp nhất trong lịch sử. Mặt khác, từ năm 2010 đến nay, các nước trên thượng nguồn sông Mê Kông vận hành các đập thủy điện đã làm thay đổi dòng chảy ảnh hưởng đến hạ lưu, làm mặn xâm nhập sớm và sâu hơn.

Do đó, ngay từ đầu mùa khô năm 2015 - 2016, vì thiếu nước ngọt, nồng độ mặn 4g/l xuất hiện trong tháng 01-2016 có phạm vi ảnh hưởng từ 40 - 60 km. Một số tỉnh có xâm nhập mặn đến mức báo động là Kiên Giang, Bến Tre, Trà Vinh, Hậu Giang, Cà Mau, Bạc Liêu,… Hiện tỉnh Bến Tre đã phải công bố tình trạng thiên tai do xâm nhập mặn. Trong những tháng mùa khô tới, dự báo tình trạng khô hạn và xâm nhập mặn càng diễn ra gay gắt hơn tại vùng Đồng bằng sông Cửu Long và khu vực Tây Nguyên, đòi hỏi phải có những biện pháp khả thi để giảm thiểu thiệt hại.

Theo Cục trưởng Cục Quản lý tài nguyên nước Hoàng Văn Bẩy: Trước đây, tài nguyên nước được quản lý theo hướng tiếp cận đơn ngành, nghĩa là nước được quản lý theo từng ngành dọc, theo các đơn vị sử dụng nước riêng lẻ và không có sự kết nối. Để thay đổi nhận thức và cách tiếp cận về quản lý tài nguyên nước, tuyên bố Dublin năm 1992 đã nêu rõ “Quản lý tổng hợp tài nguyên nước là một quá trình đẩy mạnh phối hợp phát triển và quản lý tài nguyên nước, đất và các tài nguyên liên quan, sao cho tối đa hóa các lợi ích kinh tế và phúc lợi xã hội một cách công bằng mà không phương hại đến tính bền vững của các hệ sinh thái thiết yếu”. Đây được coi là nền tảng của công tác quản lý tổng hợp nguồn nước.

Theo đó, quản lý tổng hợp tài nguyên nước không đơn thuần là việc lập quy hoạch, kế hoạch, mà đây là một quá trình, trong đó cần nỗ lực quản lý theo hướng tổng hợp, cần giải quyết tốt các mối quan hệ tương tác giữa con người và tự nhiên; giữa đất và nước; giữa nước mặt và nước dưới đất; giữa khối lượng và chất lượng; giữa thượng lưu và hạ lưu; giữa nước ngọt và các vùng ven biển; giữa trong nước và ngoài nước; giữa các đối tượng sử dụng nước.

Như vậy, quản lý tổng hợp tài nguyên nước được nhìn nhận với ý nghĩa là một quá trình, để quản lý tài nguyên nước ngày một hiệu lực hơn vì mục tiêu phát triển bền vững. Một quan điểm bao trùm từ trách nhiệm nhà nước đến trách nhiệm các tổ chức và cộng đồng khai thác, sử dụng hiệu quả tài nguyên nước; một cách tiếp cận vận dụng hài hòa các dạng thể chế quản lý tài nguyên và dịch vụ nước trong ngành nước.

Cùng chung xu thế phát triển của thế giới, Việt Nam đã chuyển hướng tiếp cận quản lý tổng hợp tài nguyên nước, đặc biệt là sau khi Luật Tài nguyên nước năm 1998 được ban hành. Nhưng qua hơn 12 năm thực hiện, Luật cũng đã bộc lộ nhiều nhược điểm, bất cập. Đáng chú ý là Luật chưa quy định đầy đủ, toàn diện một số nội dung rất quan trọng của quản lý tài nguyên nước, trong đó có bảo vệ tài nguyên nước. Năm 2012, Luật Tài nguyên nước sửa đổi đã được Quốc hội thông qua, nhằm đáp ứng yêu cầu về quản lý tài nguyên nước trước các chính sách phát triển mới của đất nước và phù hợp với bối cảnh phát triển chung của toàn thế giới.

Việt Nam đang trong quá trình đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa, nhu cầu sử dụng nước cho phát triển kinh tế, phục vụ dân sinh ngày càng lớn trong khi nguồn nước có hạn, đặt ra yêu cầu mới về chia sẻ nguồn nước. Sự chuyển dịch cơ cấu kinh tế đòi hỏi phải chuyển dịch cơ cấu sử dụng nước phù hợp. Mặt khác, biến đổi khí hậu đang gây ra nhiều mối đe dọa đến tài nguyên nước. Trước tình hình đó, chúng ta cần củng cố mạnh mẽ công tác quản lý tổng hợp tài nguyên nước, hoàn thiện chính sách về quản lý và bảo vệ nguồn nước hướng tới sự phát triển bền vững của đất nước.

Mặc dù Việt Nam có 108 lưu vực sông, với 3.450 sông, suối tương đối lớn và tổng lượng nước trung bình hằng năm khoảng 830 tỷ m3, nhưng chủ yếu từ nước ngoài chảy vào và tập trung ở một số lưu vực sông lớn, lượng nước nội sinh chỉ chiếm khoảng 37% tổng lượng nước, bình quân đầu người chỉ đạt khoảng 9.000m3/năm. Nước dưới đất dù có tiềm năng ước tính khoảng 63 tỷ m3/năm, nhưng chỉ tập trung ở một số khu vực như Đồng bằng Bắc bộ, Đồng bằng Nam bộ và khu vực Tây Nguyên.

Trước yêu cầu khai thác, sử dụng bền vững, bảo đảm an ninh nguồn nước quốc gia trong bối cảnh biến đổi khí hậu, tài nguyên nước Việt Nam đang phải đối mặt với những thách thức là nguồn nước có hạn, nguy cơ suy thoái, cạn kiệt nguồn nước có chiều hướng gia tăng do tăng trưởng kinh tế nhanh, đời sống người dân ngày càng cao khiến cho nhu cầu sử dụng nước ngày càng tăng, trong khi nguồn nước có hạn và hiệu quả sử dụng nước còn thấp. Khai thác nước chưa được kiểm soát chặt chẽ, tình trạng ô nhiễm, suy thoái, cạn kiệt nguồn nước đang ngày càng gia tăng cả về mức độ nghiêm trọng và phạm vi ảnh hưởng.

Lũ lụt, hạn hán, xâm nhập mặn, ngập úng, nước biển dâng, các tác động của biến đổi khí hậu tới tài nguyên nước. Vấn đề hài hòa lợi ích giữa các đối tượng sử dụng nước ở thượng lưu và hạ lưu trước tính cạnh tranh trong khai thác, sử dụng nguồn nước ngày càng tăng, đặc biệt là việc sử dụng nước ở thượng lưu và hạ lưu các sông lớn có hồ chứa thủy điện. Bên cạnh đó, vấn đề sử dụng nước phía thượng lưu của các sông liên quốc gia hiện nay tiềm ẩn nhiều nguy cơ ảnh hưởng đến nguồn nước Việt Nam. Gần 2/3 lượng nước của nước ta được hình thành từ ngoài lãnh thổ, nhưng chưa có cơ chế, biện pháp hiệu quả để hợp tác, chia sẻ nguồn nước giữa các quốc gia có chung nguồn nước, trong khi các quốc gia ở thượng nguồn đang tăng cường các hoạt động khai thác, sử dụng.

Định hướng các giải pháp thích hợp

Các chuyên gia của Cục Quản lý tài nguyên nước cho rằng, với những thách thức này, ngành nước cần định hướng những giải pháp thích hợp để quản lý, khai thác, sử dụng có hiệu quả tài nguyên nước, đảm bào hài hòa về lợi ích giữa các đối tượng sử dụng, đồng thời đáp ứng được các mục tiêu phát triển bền vững của đất nước.

Để đáp ứng yêu cầu ngày càng cao của công tác quản lý nhà nước về tài nguyên nước trong những năm tới, đặc biệt để triển khai thực hiện Luật Tài nguyên nước trong bối cảnh biến đổi khí hậu, nước biển dâng và hoạt động khai thác sử dụng nước ngày càng gia tăng ở trong nước cũng như ở các quốc gia thượng nguồn các sông liên quốc gia có chung nguồn nước với Việt Nam, công tác quản lý tài nguyên nước trong thời gian tới sẽ tập trung vào một số nội dung chủ yếu.

Đó là tiếp tục hoàn chỉnh hệ thống văn bản quy phạm pháp luật theo Luật Tài nguyên nước năm 2012. Tăng cường công tác thanh tra, kiểm tra, giám sát hoạt động khai thác sử dụng nước, xả nước thải, bảo vệ số lượng nước, chất lượng nước. Kiểm soát chặt các hoạt động phòng, chống ô nhiễm suy thoái, cạn kiệt các nguồn nước ngay từ khi triển khai đầu tư các dự án phát triển.

Tập trung triển khai các biện pháp, công cụ kinh tế theo quy định của Luật để từng bước ngăn chặn, tiến tới hạn chế dần tình trạng sử dụng nước lãng phí, kém hiệu quả, nhất là thực hiện việc thu tiền cấp quyền khai thác tài nguyên nước. Triển khai thực hiện các đề án kiểm kê tài nguyên nước, kiểm kê hiện trạng khai thác sử dụng tài nguyên nước theo Kế hoạch quốc gia về nâng cao hiệu quả quản lý, bảo vệ, sử dụng tổng hợp tài nguyên nước đến năm 2020 đã được Thủ tướng Chính phủ phê duyệt.

Tiếp tục kiện toàn, củng cố và tăng cường bộ máy quản lý tài nguyên nước ở các cấp, nhất là cấp Sở và Phòng Tài nguyên và Môi trường cấp huyện; hình thành tổ chức lưu vực sông và xây dựng cơ chế điều phối, giám sát trong hoạt động quản lý tài nguyên nước ở các lưu vực sông để bảo đảm sự phối hợp đồng bộ của các bộ, ngành, địa phương trong giải quyết những vấn đề chung trong khai thác, sử dụng, bảo vệ tài nguyên nước và phòng chống tác hại do nước gây ra trên các lưu vực sông.

Chủ động ứng phó với biến đổi khí hậu và tác động của việc sử dụng nước phía thượng lưu các nguồn nước liên quốc gia. Tăng cường hợp tác quốc tế trong lĩnh vực tài nguyên nước, cần xây dựng cơ chế quản lý, khai thác, sử dụng nguồn nước và cơ chế chia sẻ thông tin phục vụ quản lý nguồn nước liên quốc gia. Nâng cao năng lực quản lý ở các cấp, cả năng lực chuyên môn phục vụ quản lý, năng lực đàm phán liên quan đến nguồn nước liên quốc gia, năng lực ứng dụng khoa học công nghệ. Nâng cao nhận thức của cộng đồng và có chính sách phù hợp để thu hút cộng đồng, các tổ chức, các doanh nghiệp tham gia vào việc bảo vệ tài nguyên nước.

Nhận thức được các tồn tại trong thực tế và các thách thức trong tương lai đối với quản lý tài nguyên nước, ngành nước cần có những thay đổi về tổ chức, hoàn thiện về thể chế, xác định được chiến lược phát triển và có chính sách phù hợp để bảo vệ và phát triển tài nguyên nước. Đẩy mạnh phối hợp phát triển và quản lý tài nguyên nước với các lĩnh vực có liên quan, như đất và các tài nguyên khác sao cho tối đa hóa các lợi ích kinh tế, hài hòa lợi ích giữa các đối tượng sử dụng, bảo đảm sự bền vững của các hệ sinh thái phụ thuộc vào nguồn nước.

Các hoạt động quản lý cần được thực hiện thống nhất từ cấp trung ương đến địa phương và quản lý thống nhất theo lưu vực sông, quản lý cả về số lượng và chất lượng. Chính sách bảo vệ tài nguyên nước phải được xây dựng và thực hiện trên cơ sở đánh giá cao giá trị kinh tế của nước và giá trị của nước đối với cộng đồng. Bên cạnh đó, vai trò của cộng đồng trong bảo vệ nguồn nước cần được làm mạnh mẽ hơn, cộng đồng cần có tiếng nói để bảo vệ quyền lợi cho chính mình. Đây chính là cách tiếp cận theo hướng quản lý tổng hợp, đảm bảo tài nguyên nước được khai thác, sử dụng bền vững, hướng tới tăng trưởng xanh.

Dù có nhiều thách thức, ngành nước Việt Nam cũng hội tụ nhiều cơ hội để phát triển. Điều then chốt là chúng ta cần định hướng quản lý cho phù hợp, xác định các chính sách bảo vệ, phát triển nguồn nước và hơn hết cần nỗ lực thay đổi nhận thức của cộng đồng về giá trị của tài nguyên nước, tầm quan trọng của việc bảo vệ nguồn nước để các chính sách quản lý, bảo vệ nguồn nước thực sự đi vào đời sống./.