1. Nhìn từ góc độ quan hệ quốc tế, cuộc khủng hoảng Nga - Ukraine hiện nay có lẽ là một biểu hiện cụ thể, khó tránh khỏi trong tiến trình cạnh tranh chiến lược ngày càng gia tăng giữa các nước lớn ở khu vực châu Âu - Đại Tây Dương. Bản chất của cuộc xung đột là mâu thuẫn giữa việc Nga muốn khôi phục địa vị “siêu cường” thế giới, trước hết tại khu vực châu Âu, với nhu cầu bảo vệ chủ quyền, toàn vẹn lãnh thổ của Ukraine và tham vọng của Mỹ/đồng minh muốn duy trì một trật tự do Mỹ/Liên minh châu Âu (EU)/Tổ chức Hiệp ước Bắc Đại Tây Dương (NATO) đã thiết lập tại khu vực. Nằm trên lục địa Âu - Á, với vị trí hết sức quan trọng là “vùng đệm tự nhiên” giữa Đông và Tây, như cựu Cố vấn An ninh quốc gia Mỹ Zbigniew Brezinsky từng nhấn mạnh, ai kiểm soát được Ukraine sẽ kiểm soát được lục địa Âu - Á, Ukraine trở thành chiến trường giữa một bên là Nga cùng một số nước không hẳn là đồng minh, với một bên là Mỹ và đồng minh trong một cuộc “chiến tranh ủy nhiệm”. Ý chí và quyết tâm của cả hai bên khiến “chiến dịch quân sự đặc biệt” của Nga tại Ukraine trở thành một cuộc chiến tranh truyền thống tàn khốc mà đến nay chưa tìm được lối thoát.

Điều này cũng đúng với mối quan hệ giữa một bên là Trung Quốc và bên kia là Mỹ cùng đồng minh, trong đó Trung Quốc quyết tâm thiết lập một trật tự thế giới mới, trước hết là ở khu vực châu Á, trên con đường tiến tới trở thành “siêu cường” toàn cầu. Đây là những mâu thuẫn đối kháng, không có nhượng bộ, vì vậy xung đột xảy ra như một hệ quả tất yếu, diễn ra ở những khu vực gắn với lợi ích địa - chiến lược thiết thân nhất của cả Nga và Trung Quốc, mà trước hết là những khu vực cận biên của hai nước.

Hiện vẫn khó có thể dự đoán sát kết quả của cuộc xung đột Nga - Ukraine, tuy nhiên có thể thấy, Nga dường như đang “đơn độc”. Mặc dù số đông áp đảo chưa chắc đã là bên chiến thắng như đã từng thấy trong lịch sử hào hùng bảo vệ nền độc lập của nước Nga, song tính chính danh trong mỗi thời kỳ một khác. Chưa thể dự đoán được điều gì, nhưng nếu cuộc xung đột càng kéo dài, nhiều dự đoán cho rằng, Nga có thể gặp khó khăn, trở ngại hơn trên nhiều mặt. 

2. Cục diện thế giới từ sau khi Chiến tranh lạnh kết thúc đến nay có thể chia làm hai giai đoạn: 1- Giai đoạn “đơn cực”, với Mỹ là “siêu cường” duy nhất, đơn phương áp đặt chiến lược trên toàn cầu ngay sau sự kiện ngày 11-9-2001; 2- Giai đoạn “hỗn độn”, với sự phục hồi của Nga và sự “trỗi dậy” của Trung Quốc, có thể lấy mốc từ năm 2014 khi Nga sáp nhập bán đảo Crime và Trung Quốc mở rộng sự hiện diện quân sự tại Biển Đông. Bên cạnh đó là sự suy giảm vai trò của các thể chế và luật pháp quốc tế trước những hành vi vụ lợi của các nước lớn. Chính vì vậy, giới nghiên cứu bắt đầu bàn về một trật tự thế giới mới với các cụm từ, như “vô cực” (hỗn loạn, vô tổ chức), “đa cực, đa trung tâm” (sự nổi lên của Nga và Trung Quốc, có xu hướng ngày càng liên kết chặt chẽ với nhau, thách thức vai trò lãnh đạo toàn cầu của Mỹ), “lưỡng cực” (Mỹ và Trung Quốc được đặt ở vị thế ngang bằng). Cũng có lập luận cho rằng không còn khái niệm “cực” trong một thế giới mà lợi ích các nước đã tùy thuộc nhau sâu sắc…

Cũng có quan điểm cho rằng, thế giới đang diễn ra tiến trình “thế giới phân ba” với sự dẫn dắt của Mỹ, Trung Quốc và Nga. Trong cục diện này, Trung Quốc và Mỹ “chia đôi” châu Á - Thái Bình Dương, gắn với lập trường “châu Á là của người châu Á” của Trung Quốc; còn Nga giành ảnh hưởng chi phối tại châu Âu. Cả Mỹ, Trung Quốc và Nga đều muốn trở thành siêu cường lớn nhất, chi phối toàn cầu. Tuy nhiên trong tiến trình này, về tổng thể, Mỹ vẫn được xem là nhân tố có ảnh hưởng lớn nhất, nhưng vị thế trên trường quốc tế tiếp tục đà suy giảm và vị thế số một thế giới về kinh tế của Mỹ có khả năng bị soán ngôi vào năm 2030. Trung Quốc là cường quốc có tiềm năng, thực lực mạnh nhất để cạnh tranh với Mỹ, trở thành “một cực” quan trọng nhất trong thập niên tới nhờ sức mạnh tổng hợp quốc gia tăng nhanh và ngày càng khẳng định vị thế quan trọng trong tham gia giải quyết nhiều vấn đề quốc tế. Nga tiếp tục có những bước chuyển quan trọng, từng bước khẳng định lại vai trò nước lớn trong các vấn đề quốc tế, tuy nhiên dường như ngày càng khó khăn trong củng cố nền tảng sức mạnh quốc gia, đặc biệt kể từ sau khi Nga tiến hành “chiến dịch quân sự đặc biệt” ở Ukraine, cùng với việc kinh tế và quan hệ đối ngoại gặp nhiều khó khăn do các lệnh trừng phạt của Mỹ và phương Tây.

3. Tương lai của cục diện thế giới, trật tự quan hệ quốc tế trên toàn cầu có thể được định hình trong vài thập niên tới. Tiến trình này có nhiều đặc điểm, thể hiện qua một số nét chính sau:

Thứ nhất, diễn ra trên phạm vi toàn cầu, ở mọi khu vực, song “trận địa” chính nằm ở khu vực châu Âu - Đại Tây Dương và châu Á - Thái Bình Dương, với trọng điểm là các khu vực cận biên của Nga và Trung Quốc. Đối với Nga, kết quả của cuộc xung đột Nga - Ukraine có lẽ là nhân tố quyết định đến chiến lược của Nga. Trong khi đó, đối với Trung Quốc, kết quả của tiến trình giải quyết vấn đề eo biển Đài Loan (Trung Quốc) và vấn đề Biển Đông là những nhân tố chính yếu góp phần quyết định triển khai sức mạnh của Trung Quốc.

Thứ hai, ba chủ thể chính trong tiến trình định hình cục diện thế giới, trật tự quan hệ quốc tế trên toàn cầu thời gian tới, bao gồm: 1- Quốc gia; 2- Liên quốc gia; 3- Phi quốc gia. Trong đó, chủ thể quốc gia đóng vai trò quyết định, tập trung vào các nước lớn. Ở phạm vi toàn cầu, có thể thấy: 1- Ba chủ thể quốc gia lớn nhất là Mỹ, Trung Quốc và Nga; các chủ thể quốc gia tầm trung, bao gồm: Anh, Pháp, Đức (châu Âu) hay Nhật Bản, Ấn Độ, Australia (châu Á); 2- Chủ thể liên quốc gia, bao gồm: Liên hợp quốc và các tổ chức khu vực, như EU, NATO, Tổ chức Hợp tác Thượng Hải (SCO) hay Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á (ASEAN)…; 3- Chủ thể phi quốc gia là những tổ chức, tập hợp có tính văn hóa, dân tộc, kinh tế - xã hội, được thừa nhận hoặc không thừa nhận bởi quốc tế hoặc quốc gia, nhưng có ảnh hưởng đáng kể đến trật tự quan hệ quốc tế ở cả tầm toàn cầu, khu vực hay quốc gia.

Thứ ba, đây là một tiến trình lâu dài, toàn diện trên mọi lĩnh vực chính trị, kinh tế và an ninh, thể hiện trong chính sách, chiến lược của mọi chủ thể. Tuy nhiên, lựa chọn lĩnh vực nào làm phương tiện, biện pháp chính lại tùy thuộc vào chính sách và thế mạnh của từng chủ thể cũng như tình hình cụ thể của chủ thể được áp dụng. Mỹ có xu hướng nhấn mạnh những “mối đe dọa an ninh” để tập hợp lực lượng và tận dụng ưu thế sức mạnh quân sự trong điều tiết các mối quan hệ quốc tế, trong khi Trung Quốc nhấn mạnh phát triển kinh tế - xã hội để tập hợp lực lượng và sử dụng ưu thế kinh tế để điều chỉnh các mối quan hệ quốc tế.

Trong cuộc chiến “thế giới phân ba” này, Nga được cho là có nhiều điểm hạn chế hơn điểm mạnh: Bị bao vây, cấm vận toàn diện; hầu như không có đồng minh thực sự; tính chính danh của việc triển khai “chiến dịch quân sự đặc biệt” tại Ukraine chưa thực sự thuyết phục được cộng đồng quốc tế; sự bền vững của cơ sở sức mạnh tổng hợp quốc gia vẫn là một câu hỏi... Trung Quốc hiện nắm giữ một số điểm mạnh nền tảng, như sức mạnh của nền kinh tế, khoa học - công nghệ, tinh thần dân tộc mạnh mẽ, tuy nhiên, Trung Quốc cũng có điểm hạn chế là không có đồng minh thực chất, bền vững và tính chính danh trong việc áp đặt các chiến lược đối ngoại trong khu vực và trên thế giới. Mỹ tiếp tục là nhân tố hùng mạnh nhất, tuy nhiên, khoảng cách so với Trung Quốc ngày càng bị thu hẹp; sức hút về mô hình phát triển vốn tạo nên hệ “giá trị Mỹ” đứng trước sự hoài nghi ngày càng tăng; phạm vi lợi ích trải rộng dẫn đến sự phân tán sức mạnh, nhất là hiện nay Mỹ gần như đã xa rời tư duy chiến lược truyền thống “chiến đấu và chiến thắng cùng một lúc ở hai mặt trận lớn”. Thế nhưng, Mỹ lại có mạng lưới liên minh, đồng minh, đối tác đông đảo nhất, đặc biệt trên lĩnh vực quốc phòng - an ninh, là điều mà cả Nga và Trung Quốc đều thiếu vắng.

Theo một số chuyên gia nghiên cứu quốc tế, Trung Quốc đang là bên hưởng lợi nhiều nhất trong cuộc xung đột địa - chiến lược kéo dài này, bởi ngoài những mối lợi cụ thể như thương vụ mua số lượng lớn dầu mỏ và vũ khí tối tân với giá rẻ từ Nga, Trung Quốc dường như đang gặp nhiều thuận lợi trên con đường “chinh phục” châu Á - Thái Bình Dương. Điều này có cơ sở nếu nhìn trong lịch sử, Trung Quốc thường mở rộng thành công ảnh hưởng tại khu vực châu Á - Thái Bình Dương mỗi khi Mỹ và Liên Xô (trước đây)/Nga vướng bận vào cuộc cạnh tranh địa - chiến lược. Tuy nhiên, trong khi đặt ưu tiên cao vào Nga và châu Âu, dường như Mỹ cũng đặt giới hạn cho sự can dự của mình, không để xao nhãng mục tiêu chính là Trung Quốc và châu Á - Thái Bình Dương. Hơn nữa, cũng khó có thể chắc chắn sức mạnh tổng hợp quốc gia của Mỹ sẽ suy yếu, khi cuộc khủng hoảng chính trị Nga - Ukraine hiện nay đã và đang mang lại cho Mỹ không ít lợi thế mà trong điều kiện bình thường Mỹ khó có thể đạt được, đó là châu Âu lệ thuộc nhiều hơn vào Mỹ và NATO đang mở rộng nhanh chóng, giúp vai trò lãnh đạo của Mỹ trên bình diện toàn cầu được tăng cường. 

Cuộc cạnh tranh chiến lược Mỹ - Trung Quốc - Nga cũng thúc đẩy hình thành những xu hướng tập hợp lực lượng mới tại khu vực châu Á - Thái Bình Dương. Bên cạnh việc NATO đang được mở rộng, một số nước châu Âu từ bỏ đường lối trung tập truyền thống có lịch sử hàng trăm năm để gia nhập NATO nhằm đối phó với “mối đe dọa từ Nga”; xu hướng tập hợp lực lượng mới tại châu Á - Thái Bình Dương cũng dần rõ hơn với sự củng cố, mở rộng và nâng cấp cấu trúc “trục và nan hoa” của Mỹ cùng sự hình thành của Nhóm “Bộ tứ”, nâng cấp các “nan hoa” Nhật Bản, Đài Loan (Trung Quốc), Australia, Hàn Quốc… và sự liên kết các “nan hoa” với nhau trong những vòng cung kiềm chế Trung Quốc. Mỹ vẫn chiếm thế thượng phong trong các tập hợp lực lượng mang tính quốc phòng - an ninh, còn Trung Quốc có thế mạnh trong các tập hợp về kinh tế - xã hội, trong khi Nga chưa thực sự có được thế mạnh nào. Tuy nhiên, không loại trừ khả năng một liên minh thực sự sẽ được hình thành giữa Nga và Trung Quốc nếu Mỹ tiếp tục duy trì cùng lúc hai mặt trận đối đầu như hiện nay. Và tiến trình này, nếu tiếp tục gia tăng cũng kéo theo sự củng cố vững chắc một liên minh do Mỹ dẫn đầu, hạt nhân là Nhóm “Bộ tứ” tại châu Á - Thái Bình Dương.

Tùy thuộc vào kịch bản nào sẽ kết thúc đối với cuộc xung đột Nga - Ukraine và tiền lệ nào đặt ra đối với Trung Quốc tại khu vực châu Á mà cục diện toàn cầu có thể được định hình trong tương lai. Tuy nhiên, có lẽ vấn đề Ukraine đang đi đến chặng cuối và cục diện thế giới lâu dài sẽ phụ thuộc chủ yếu vào cuộc cạnh tranh chiến lược giữa hai chủ thể Mỹ và Trung Quốc tại châu Á - Thái Bình Dương. Theo giới chuyên gia, kết quả của cạnh tranh chiến lược Mỹ - Trung Quốc sẽ là nhân tố quyết định trật tự quan hệ quốc tế mới hơn là cạnh tranh chiến lược Mỹ - Nga. Các cuộc tiếp xúc kín đáo giữa Mỹ và Nga nhiều khả năng sẽ dày đặc và sâu sắc hơn để hai bên có thể tìm kiếm một giải pháp chính trị trung dung, có thể chấp nhận được.

4. Với những diễn biến hiện nay, Mỹ và đồng minh đang phải tập trung cao độ cho cuộc xung đột Nga - Ukraine, vì vậy dù muốn hay không, châu Á - Thái Bình Dương cũng sẽ bị xao nhãng và đây chính là cơ hội để Trung Quốc củng cố, phát triển một môi trường đối ngoại tích cực; từ đó áp đặt ở mức độ nhất định chiến lược của Trung Quốc tại Đông Á - Thái Bình Dương. Giới quan sát cho rằng, khả năng Trung Quốc thành công không phải là nhỏ nếu cục diện khu vực châu Á - Thái Bình Dương tiếp tục diễn biến như hiện nay, trong đó “vai trò trung tâm” của ASEAN cũng gặp nhiều thách thức trước sự co kéo của các nước lớn.

Điểm hạn chế nhất tại khu vực châu Á - Thái Bình Dương hiện nay là sự thiếu vắng những thể chế có tính ràng buộc giúp bảo đảm an ninh thông qua việc ngăn chặn, xử lý khủng hoảng khi xảy ra. Việc NATO thúc đẩy sự hiện diện tại Nhật Bản mới đây là dấu hiệu đáng chú ý, tác động hai chiều thuận - nghịch tới cục diện khu vực châu Á - Thái Bình Dương. Điều này khiến “vai trò trung tâm” của ASEAN đứng trước nhiều thách thức, đồng thời đặt ra những câu hỏi lớn về cách hành xử, lựa chọn chính sách của ASEAN nói chung, các nước thành viên ASEAN nói riêng.

Là trọng điểm tranh chấp chiến lược nước lớn, Đông Nam Á tập trung hai “siêu cường” Mỹ, Trung Quốc và nhiều “cường quốc” khu vực, như Nhật Bản, Ấn Độ, Australia, Hàn Quốc… Nga tham gia “cuộc chơi” với vai trò đồng minh trên thực tế của Trung Quốc. Sự cạnh tranh chiến lược tại Đông Nam Á có thể giúp phân định vai trò của Mỹ và Trung Quốc trong thời gian tới và sau đó, kéo theo hình thái cục diện thế giới mới. Tại Đông Nam Á, có hai điểm tranh chấp chiến lược lớn là Biển Đông và Tiểu vùng sông Mekong. Trong khi cả Mỹ và Trung Quốc đều coi cạnh tranh chiến lược tại Biển Đông là nhân tố quyết định, thì Trung Quốc tìm cách gia tăng sức ảnh hưởng tại Tiểu vùng sông Mekong, coi đây là điểm mấu chốt để mở rộng ảnh hưởng đến toàn bộ Đông Nam Á. Tính toán này được cho là không phải không hợp lý, nếu suy xét rộng hơn nguyên tắc “đất thống trị biển” trong luật biển quốc tế. Trung Quốc dường như đang thành công trong tính toán này trước sự “thờ ơ” của Mỹ, trong khi ASEAN dường như chưa đủ sự thống nhất và vai trò của các cường quốc khác tại khu vực ở Tiểu vùng sông Mekong vẫn còn nhỏ lẻ, tách biệt.

Đây chính là không gian chiến lược quan trọng nhất đối với toàn bộ ASEAN. Trong một vài thập niên gần đây, không gian này thực chất đang bị thu hẹp khá nhanh chóng. ASEAN đang đứng trước thách thức rất lớn kể từ khi ra đời đến nay, đòi hỏi cần có tư duy và hành động mang tính đột phá. Bên cạnh đó, trong bối cảnh cạnh tranh chiến lược nước lớn, nhất là Mỹ - Trung Quốc, còn chưa ngã ngũ, với việc cả hai bên tăng cường thúc đẩy, thu hút tập hợp lực lượng, ASEAN cũng có cơ hội lớn để có thể chủ động củng cố, phát huy vai trò “trung gian”, đóng vai trò “trung tâm” thực sự trong tiến trình định hình cục diện khu vực, toàn cầu, trước hết là tại châu Á - Thái Bình Dương. Đây cũng là điều mà ASEAN đã từng thành công trong những thời điểm khó khăn. ASEAN với “phương cách” riêng có, đang là một tổ chức khu vực được đánh giá thành công nhất, một “điểm sáng” trong tổng thể bức tranh khu vực và thế giới còn nhiều hỗn độn, phức tạp./.