Tháng 11-2021, tại Hội nghị Văn hóa toàn quốc triển khai thực hiện Nghị quyết Đại hội lần thứ XIII của Đảng về lĩnh vực văn hóa, Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng có bài phát biểu chỉ đạo. Trong đó, Tổng Bí thư tiếp tục khẳng định: “Văn hoá là nền tảng tinh thần của xã hội, vừa là mục tiêu, vừa là sức mạnh nội sinh, động lực quan trọng để phát triển đất nước; xác định phát triển văn hoá đồng bộ, hài hoà với tăng trưởng kinh tế và tiến bộ xã hội là một định hướng căn bản của quá trình xây dựng chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam, thể hiện tính ưu việt của chế độ ta…”

Là một trong những yếu tố đóng góp vào sự nghiệp phát triển văn hóa chung của nhân loại. Từ năm 2014 đến nay, “văn hóa đọc” đặc biệt được các cấp, các ngành quan tâm. Năm 2019, Luật Thư viện ra đời, phát triển văn hóa đọc nằm trong Chương III của Luật với ý nghĩa là một trong những hoạt động trọng tâm của Thư viện. Ngày 21-4 hằng năm được chọn là Ngày Sách và Văn hóa đọc.

Trong thời kỳ chuyển đổi số, văn hóa đọc vẫn luôn được tỉnh Quảng Ninh quan tâm bởi tính cấp thiết đối với sự nghiệp phát triển văn hóa của tỉnh. Đặc biệt, Quảng Ninh là một trong những tỉnh đầu tiên đầu tư và xây dựng hệ thống thiết chế văn hóa đồng bộ Thư viện - Bảo tàng với quy mô được đánh giá hàng đầu cả nước.

Trong tương lai, tỉnh Quảng Ninh cần tiếp tục đẩy mạnh việc đầu tư, nâng cấp hệ thống thiết chế văn hóa và nguồn nhân lực, cụ thể là các công trình thư viện cấp huyện, thành phố, thị xã cho tới thư viện xã, thư viện các cơ sở giáo dục, đưa văn hóa đọc trở thành nền tảng kết nối tri thức và ứng dụng tri thức trong các lĩnh vực của xã hội, nhất là xã hội số. Bằng những nghiên cứu, khảo sát thực tế, tham luận sẽ phân tích thực trạng và đưa ra các giải pháp phát triển văn hóa đọc trong thời kỳ chuyển đổi số trên địa bàn tỉnh Quảng Ninh nói riêng và toàn quốc nói chung.

Văn hóa đọc ở một số quốc gia trên thế giới

Theo bài in tại kỉ yếu Hội thảo “Sách cho trẻ em nông thôn, miền núi” của tác giả Nguyễn Quốc Vương, tác giả cuốn sách “3000 ngày trên đất Nhật”: “Đọc sách đã trở thành một thói quen thường ngày của người dân “Đất nước mặt trời mọc”. Theo kết quả điều tra của Bộ Giáo dục, văn hóa, thể thao, khoa học và công nghệ Nhật Bản trung bình một người Nhật đọc 12-13 cuốn sách/năm (2016)”. Năm 2001, Nhật Bản ban hành Luật khuyến khích hoạt động đọc sách của trẻ em và năm 2005 ban hành Luật Chấn hưng văn hóa đọc.

Sau khi Luật Thư viện công cộng nước Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa ra đời ngày 04-11-2017, văn hóa đọc, cùng với công tác thư viện, công tác xuất bản được chú trọng phát triển. Từ năm 2015 đến năm 2019, thị trường sách Trung Quốc liên tục tăng trưởng hơn 10%/năm.

Ngay sau khi thành lập Quỹ Thư viện Raja Rammohun Roy, đến năm 1989, Ấn Độ đã có 7.180 thư viện và 18.000 điểm phục vụ. Các bộ sưu tập của Thư viện Quốc gia Calcutta được tăng lên đáng kể.

Tại Pháp, thư viện là một trong những lĩnh vực được đặc biệt quan tâm, Thư viện đa phương tiện thành phố Toulouse được thành lập với hơn 13.500m². Thư viện do Nhà nước quản lý vận hành bằng ngân sách của thành phố, phục vụ hoàn toàn miễn phí. Thư viện Đại học Toulouse gồm nhiều thư viện, chia làm hai khu được xây dựng từ năm 1972. Hằng năm có 21.000 sinh viên, 661 giảng viên, 570 nhân viên, trong đó nhân viên thư viện có 80 người. Tổng diện tích thư viện là 44.000 m². Thư viện hỗ trợ sinh viên về mọi lĩnh vực, trong đó nghiên cứu kinh tế được ưu tiên hàng đầu.

Văn hóa đọc là một nét đặc trưng của nước Đức. Hội chợ sách quốc tế Frankfurt diễn ra hằng năm, với lịch sử 500 năm, là nơi gặp gỡ đại diện các nhà xuất bản sách, các công ty đa phương tiện và công nghệ trên khắp thế giới.

Có thể khẳng định, văn hóa đọc là nền tảng, yếu tố tất yếu để phát triển của toàn nhân loại. Đặc biệt trong bối cảnh cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư, môi trường số đang tác động đến mọi lĩnh vực của xã hội. Đất nước muốn phát triển nhanh, bền vững thì phải chú trọng việc chấn hưng và phát triển văn hóa đọc.

Văn hóa đọc trên địa bàn tỉnh Quảng Ninh

Nằm trong xu hướng phát triển chung của các ngành, các lĩnh vực. Văn hóa đọc hiện nay chịu không ít ảnh hưởng sự tác động từ công nghệ số. Năm 2017, Thủ tướng Chính phủ ban hành Quyết định số 329/QĐ-TTg: Phê duyệt Đề án phát triển văn hóa đọc trong cộng đồng đến năm 2020, định hướng đến năm 2030; Năm 2021, Thủ tướng Chính phủ tiếp tục ban hành Quyết định phê duyệt “Chương trình chuyển đổi số ngành thư viện đến năm 2025, định hướng đến năm 2030”.

Ngay sau khi các văn bản quy định, hướng dẫn triển khai của Nhà nước ban hành, tỉnh Quảng Ninh đã nghiêm túc thực hiện, xây dựng các Kế hoạch triển khai Đề án phát triển văn hóa đọc trong cộng đồng và Chương trình chuyển đổi số ngành thư viện, cụ thể: Kế hoạch số 58/KH-UBND, ngày 26-10-2017, của UBND tỉnh, về thực hiện Đề án phát triển văn hóa đọc trong cộng đồng đến năm 2020, định hướng đến năm 2030; Kế hoạch 147/KH-UBND năm 2021 về thực hiện Đề án phát triển văn hóa đọc trong cộng đồng giai đoạn 2021 - 2025, định hướng đến năm 2030 trên địa bàn tỉnh Quảng Ninh; Kế hoạch 204/KH-UBND năm 2021 về chuyển đổi số ngành thư viện trên địa bàn tỉnh Quảng Ninh đến năm 2025, định hướng đến năm 2030.

Quảng Ninh được đánh giá là một trong những tỉnh đi đầu về công tác phát triển văn hóa đọc. Theo thống kê, 100% các thành phố, huyện, thị xã, các trường học trên địa bàn tỉnh đều có thư viện, 80% các nhà văn hóa xã có tủ sách. Hằng năm, thư viện tỉnh Quảng Ninh luân chuyển, trao tặng cho hệ thống thư viện công cộng, thư viện trường học từ 20.000 bản sách trở lên. Bên cạnh đó, thư viện tỉnh chú trọng việc quảng bá, giới thiệu và hướng dẫn mọi đối tượng, tầng lớp nhân dân trên địa bàn tỉnh sử dụng trang thư viện số nhằm giúp bạn đọc tiếp cận hơn 2.000.000 tài liệu với đa dạng các lĩnh vực như kinh tế, văn hóa, xã hội, chính trị… Công tác phát triển tài liệu số kho địa chí cũng được Thư viện tỉnh Quảng Ninh chú trọng triển khai, đến nay, đã bổ sung khoảng hơn 200.000 trang tài liệu địa chí số hóa. Thư viện tỉnh hướng tới hoạt động theo mô hình của cơ quan cung cấp dịch vụ với nhiều đổi mới như: Dịch vụ lưu thông tài liệu (bao gồm dịch vụ cung cấp tài liệu đọc tại chỗ và cho mượn về nhà); dịch vụ tra cứu và cung cấp thông tin; dịch vụ sao chụp tài liệu; dịch vụ khai thác tài liệu đa phương tiện; dịch vụ triển lãm sách; dịch vụ hỏi đáp, đăng ký thẻ trực tuyến; dịch vụ tư vấn, tổ chức thư viện. Trung bình mỗi năm phục vụ trên 200.000 lượt bạn đọc và khách tham quan, hơn 1.000.000 lượt sách, báo luân chuyển trên cả 2 hệ thống điện tử và truyền thống. Hỗ trợ sách, báo và nghiệp vụ tổ chức các hoạt động trưng bày, triển lãm phục vụ các nhiệm vụ chính trị tại địa phương. Đặc biệt định hướng cho các thư viện cơ sở đẩy mạnh hoạt động thư viện gắn với phong trào xây dựng nông thôn mới tại địa phương. Phối hợp chặt chẽ với các sở, ban, ngành như Sở Giáo dục và Đào tạo, Sở Lao động thương binh và Xã hội tổ chức các hoạt động, các cuộc thi, sự kiện cấp tỉnh nhằm đẩy mạnh phát triển văn hóa đọc trong cộng đồng, như: Ngày Sách và Văn hóa đọc Việt Nam, cuộc thi Đại sứ Văn hóa đọc tỉnh Quảng Ninh năm 2020, 2021; Hội sách Quảng Ninh năm 2020, Hội sách Quảng Ninh năm 2022, Tuần lễ Hưởng ứng học tập suốt đời… tổ chức thường xuyên, đồng thời các hoạt động trưng bày, triển lãm trực tiếp và trực tuyến nhằm phục vụ bạn đọc trên khắp cả nước, đẩy mạnh công tác liên thông thư viện trong và ngoài tỉnh. Chú trọng thực hiện các hoạt động thư viện theo hướng hiện đại hóa, tạo lập các sản phẩm và dịch vụ trực tuyến, phục vụ bạn đọc trên môi trường số. Dịch vụ đăng ký thẻ bạn đọc trực tuyến đã hỗ trợ đăng ký cho hơn 1.500 bạn đọc từ xa; dịch vụ hỗ trợ, tư vấn phục vụ 24/24h thông qua Fanpage của thư viện. Đẩy mạnh các hoạt động tuyên truyền trên các phương tiện thông tin truyền thông, Website, Fanpage Thư viện; Kênh Youtube “Quang Ninh Library - Audiobooks. Thư viện thường xuyên tổ chức các cuộc thi trực tuyến nhằm thu hút đông đảo bạn đọc tham gia như Cuộc thi Viết thư tri ân đội ngũ cán bộ, y bác sĩ trên tuyến đầu chống dịch vào tháng 6-2021. Triển khai học tập và trao đổi về chuyên môn nghiệp vụ, các văn bản quy phạm pháp luật về thư viện thông qua hình thức trực tuyến. Thực hiện các cuộc Triển lãm, giới thiệu sách trực tuyến phục vụ bạn đọc trên môi trường số như triển lãm, giới thiệu “Học tập trong thời kỳ chuyển đổi số - cơ hội và thách thức” thu hút hơn 1.000.000 lượt quan tâm và theo dõi của bạn đọc; Triển khai triển lãm trực tuyến giới thiệu tài liệu địa chí của thư viện với chủ đề: “Bác Hồ với Quảng Ninh, Quảng Ninh với Bác Hồ”.

Tuy nhiên, công tác liên thông và thực hiện chuyển đổi số trong hệ thống các thư viện trên địa bàn tỉnh Quảng Ninh còn gặp nhiều khó khăn do: (1) Sự phát triển không đồng đều giữa các loại hình thư viện (thư viện công cộng, thư viện chuyên ngành, thư viện các cơ quan hành chính - sự nghiệp, tổ chức chính trị, tổ chức chính trị - xã hội…); giữa các thư viện trong cùng một loại hình (thư viện cấp huyện, thư viện trường học); (2) Cơ sở vật chất, trang thiết bị, phương tiện kỹ thuật lạc hậu, nguồn kinh phí đầu tư thấp, chưa đáp ứng yêu cầu hoạt động, phát triển của thư viện; (3) Đội ngũ cán bộ thiếu về số lượng, trình độ về công nghệ thông tin và ngoại ngữ còn hạn chế, chưa theo kịp với sự phát triển của hoạt động thư viện trong thời kỳ công nghệ 4.0.

Trong thời kỳ chuyển đổi số, Thư viện tỉnh Quảng Ninh cần phải cập nhật, nâng cấp các phần mềm quản trị tài liệu số hiện đại, các cơ sở vật chất kỹ thuật có tính năng phù hợp để giúp cho việc tiếp cận thông tin của người sử dụng trở nên thuận tiện, dễ dàng hơn. Từ đó sẽ thu hút được bạn đọc đến với thư viện. Tuy nhiên, vẫn cần phải giữ được sự phát triển song song đối với thư viện truyền thống. Điều đó cần có sự quan tâm của các cấp, các ngành, sự phối hợp của các cơ quan chức năng.

Một số nhiệm vụ và giải pháp thúc đẩy phát triển văn hóa đọc trong thời kỳ chuyển đổi số

Những nhiệm vụ trọng tâm

Một là, tăng cường công tác thông tin, tuyên truyền trên các phương tiện thông tin đại chúng; phổ biến, quán triệt các chủ trương, chính sách của Đảng và Nhà nước về chuyển đổi số ngành thư viện, phát triển văn hóa đọc. Đối với tỉnh Quảng Ninh, tiếp tục triển khai các giai đoạn tiếp theo của Kế hoạch Chuyển đổi số ngành thư viện trong hệ thống thư viện công cộng trên địa bàn tỉnh Quảng Ninh giai đoạn 2021 - 2025, định hướng đến năm 2030; Kế hoạch triển khai Đề án phát triển văn hóa đọc trong cộng đồng giai đoạn 2021 - 2025, định hướng đến năm 2030.

Hai là, rà soát, đề xuất sửa đổi, bổ sung hệ thống văn bản quy phạm pháp luật trong lĩnh vực thư viện để đáp ứng yêu cầu, tiến trình chuyển đổi số, khuyến khích đổi mới, sáng tạo.

Ba là, đẩy mạnh xã hội hóa, đầu tư cho việc ứng dụng và phát triển công nghệ trong lĩnh vực thư viện.     

Bốn là, xây dựng các đề án, dự án thực hiện việc chuyển đổi số ngành thư viện trên địa bàn tỉnh đảm bảo phù hợp, tiết kiệm và hiệu quả.

Năm là, chú trọng biểu dương, tôn vinh các thư viện đạt nhiều kết quả về thực hiện chuyển đổi số để lan tỏa, nhân rộng.

Sáu là, đẩy mạnh trao đổi, hợp tác trong nước và quốc tế. Học tập và áp dụng kinh nghiệm của các quốc gia có thư viện và chuyển đổi số thư viện phát triển.

Một số giải pháp trong thời gian tới

Thứ nhất, chú trọng công tác đào tạo, bồi dưỡng nguồn nhân lực. Bảo đảm phát triển song song 2 nhóm cán bộ: Nhóm có trình độ công nghệ thông tin và nhóm có trình độ về lĩnh vực thông tin thư viện để đảm bảo các nhiệm vụ thiết kế, cài đặt, vận hành và quản trị hệ thống, thu thập, xử lý, tổ chức và phân phối, quản trị hệ thống ở những cấp độ khác nhau. Song song với đó, cần chú trọng phát triển nguồn nhân lực vừa đáp ứng môi trường thư viện số và thư viện truyền thống. Thường xuyên tổ chức cho cán bộ thư viện được học tập và nâng cao kỹ năng nghiệp vụ, cập nhật các thông tin khoa học mới, đặc biệt là khoa học thư viện để đảm bảo cán bộ thư viện có thể vận hành và phát triển thư viện số.

Thứ hai, công tác bổ sung, phát triển nguồn tin: Khai thác tài liệu số từ nhiều nguồn khác nhau như bổ sung bằng cách mua, hoặc thuê các tài liệu đã ở dạng số; chuyển dạng các tài liệu truyền thống sang dạng số bằng thiết bị số hóa; khai thác các tài liệu nội sinh, tặng biếu. Hiện nay có rất nhiều các thư viện đã liên kết với các công ty, các nhà sách, nhà xuất bản để thuê quyền truy cập, cung cấp tài liệu số cho bạn đọc đem lại hiệu quả cao, đáp ứng nhu cầu thông tin kịp thời, nhanh chóng.

Bên cạnh đó, cần tiếp tục làm tốt các chức năng bổ lưu giữ, bảo quản và phổ biến tài liệu địa chí (xuất bản phẩm của Quảng Ninh và viết về Quảng Ninh) nhằm bảo tồn và phát huy kho tàng xuất bản phẩm, di sản văn hóa của Quảng Ninh; xây dựng, cập nhật và chia sẻ hệ thống thư mục ấn phẩm sách, báo viết về tỉnh Quảng Ninh.

Thứ ba, đối với các thư viện chưa có phần mềm thư viện số (phần mềm thương mại) thì có thể lựa chọn phương án phần mềm mã nguồn mở để quản lý lưu trữ và khai thác các tài liệu số dưới nhiều dạng như âm thanh, hình ảnh văn bản, đồng thời hỗ trợ việc thiết lập chính sách thông tin, quản trị người dùng tin thông qua việc cấp quyền truy cập khai thác thông tin tài liệu trong hệ thống.

Phần mềm mã nguồn mở được cung cấp miễn phí. Người dùng có quyền sửa đổi, cải tiến, phát triển và nâng cấp. Ví dụ phần mềm Green Stone, DSpace,…

Trong quá trình thực hiện chuyển đổi số, các thư viện cần phải lưu ý và thực hiện nghiêm túc các vấn đề liên quan đến bản quyền và quyền sở hữu trí tuệ đối với các tài liệu số. Hệ thống pháp luật về quyền tác giả hiện nay vẫn còn một số bất cập hạn chế nhất định,  chưa thực sự tạo điều kiện cho các thư viện thực hiện các chức năng, nhiệm vụ của mình. Cần sớm có quy định về việc cung cấp dịch vụ đọc tài liệu số của thư viện, trong đó có thể đồng ý cho thư viện cung cấp một phần tác phẩm đến người sử dụng, khoảng từ 10 - 15 trang của tác phẩm. Điều này giúp người sử dụng tiếp cận được một phần thông tin mà không ảnh hưởng đến quyền chủ sở hữu của tác giả. Vấn đề bản quyền cần được xem xét từ các phương diện chính như: Quyền hợp pháp để thư viện được phép quản trị, phổ biến tài liệu; quyền hợp pháp của người dùng tin đối với tài liệu được thư viện số cung cấp.

Thứ tư, đổi mới các mô hình phục vụ bạn đọc, tăng cường tạo lập các sản phẩm, dịch vụ trực tuyến: Xây dựng mô hình hoạt động, cuộc thi, triển lãm trực tuyến qua mạng xã hội Facebook; tạo lập các nhóm, câu lạc bộ thiếu nhi, câu lạc bộ bạn đọc yêu sách để duy trì thói quen đọc sách, là nơi trao đổi, chia sẻ những cuốn sách nổi bật và yêu thích.

Ứng dụng trí tuệ nhân tạo (AI) vào một số hoạt động và dịch vụ của Thư viện. Tạo bộ sưu tập Sách nói - Kể chuyện theo yêu cầu của bạn đọc; thiết lập các trò chơi tự động khi bạn đọc đến thư viện (thông qua AI), bạn đọc tự tương tác với máy tính để trả lời các trò chơi kiến thức được cài đặt sẵn trên máy tính. Sự phát triển của AI góp phần làm thay đổi cách thức tiếp cận đối với bạn đọc, bạn đọc tiềm năng. Nhờ những ưu điểm của công nghệ AI, thư viện có thể cung cấp thông tin vào đúng thời điểm, đúng bạn đọc tiềm năng, dựa trên việc phân tích các đặc điểm về nhân khẩu học, thói quen hoạt động trực tuyến và những nội dung mà bạn đọc thường xem và tìm kiếm.

Hiện Facebook đã ứng dụng AI nên việc người dùng tiếp cận đến các thông tin trở nên nhanh chóng và tự động. Thư viện cần đẩy mạnh việc quảng cáo trên Facebook, tăng sự tiếp cận của bạn đọc và bạn đọc tiềm năng. Các mục cần chú trọng việc quảng cáo như: Hoạt động, sự kiện của thư viện; giới thiệu sách mới, sách chuyên đề; thư mục sách mới, sách chuyên đề (phục vụ các cuộc thi lớn); đăng ký thẻ trực tuyến. Từ đó, cần chú trọng về phần nội dung đăng tải trên Facebook. Cần có đội ngũ viết tin bài chuyên nghiệp và có ban biên tập, kiểm duyệt. Đảm bảo nội dung thông tin đưa lên chính xác, không vi phạm pháp luật.

Thứ năm, công tác truyền thông, vận động, quảng bá thư viện

Nghiên cứu ứng dụng phần mềm thư viện trên điện thoại thông minh với các chức năng cung cấp tài liệu toàn văn, tra cứu cơ sở dữ liệu của thư viện, đăng ký làm thẻ bạn đọc đa phương tiện; thông báo các hoạt động, sản phẩm và dịch vụ mới của thư viện cho bạn đọc.

Xây dựng các kênh tương tác với bạn đọc, đẩy mạnh quảng bá các sản phẩm, dịch vụ, hoạt động của thư viện thông qua các kênh: cổng thông tin điện tử, mạng xã hội (Youtube, Facebook…), email, banner, tổ chức sự kiện (hội thảo, hội sách, tọa đàm…).

Xây dựng đội ngũ marketing chuyên nghiệp: đội ngũ này có nhiệm vụ xây dựng, đổi mới nội dung và hình thức các kênh quảng bá cho hoạt động của thư viện như videos quảng cáo, bài quảng cáo… Sử dụng tối đa các phần mềm thiết kế và làm video miễn phí để xây dựng các videos, clip quảng cáo, giới thiệu các sản phẩm, dịch vụ và hoạt động của thư viện.

Thứ sáu, tập trung xây dựng các chính sách đầu tư và phát huy hiệu quả việc quản lý, sử dụng các thiết chế văn hóa. Triển khai hiệu quả đồng thời 2 giải pháp phát triển văn hóa, nâng cao đời sống nhân dân và đẩy mạnh ứng dụng khoa học - công nghệ, thúc đẩy chuyển đổi số và đổi mới sáng tạo. Tích cực chăm lo xây dựng môi trường văn hóa, đời sống văn hóa cơ sở, nhất là ở vùng sâu, vùng xa, miền núi, biên giới, hải đảo; huy động mọi nguồn lực đầu tư và đổi mới cơ chế quản lý, phát huy hiệu quả việc quản lý, sử dụng các thiết chế văn hóa.

Thứ bảy, đẩy mạnh công tác phối hợp và tổ chức các hoạt động của thư viện trên địa bàn tỉnh, phát triển mô hình thư viện số. Đồng thời, tập trung vận hành mọi hoạt động của thư viện trên nền tảng công nghệ số như: thu thập, bổ sung tri thức số; phân loại - xử lý - tổ chức tri thức số, trình bày và hệ thống tìm kiếm tri thức số; truyền thông tri thức số; đổi mới các sản phẩm và dịch vụ tri thức số. Hướng tới mô hình liên thông thư viện để chia sẻ tài nguyên thông tin, tối ưu hóa nguồn tri thức số, hệ thống tìm kiếm thông minh nhằm giúp người dùng tin khai thác được toàn bộ hệ thống tài liệu. Phấn đấu trở thành Trung tâm Thông tin, Trung tâm Dữ liệu lớn của tỉnh, thư viện số, xã hội số, tăng cường vai trò xây dựng và quản trị tri thức số.

Với sự phát triển mạnh mẽ của khoa học và công nghệ, để văn hóa đọc đạt được hiệu quả thì cần có sự quan tâm tích cực hơn nữa của các cấp, các ngành, đặc biệt trong giai đoạn thực hiện chuyển đổi số toàn diện của đất nước nói chung và tỉnh Quảng Ninh nói riêng. Các thư viện cần không ngừng mở rộng và nâng cao chất lượng sản phẩm thông tin, dịch vụ và hoạt động thư viện nhằm khẳng định tầm quan trọng của văn hóa đọc trong nhiệm vụ xây dựng một xã hội học tập, nâng cao trình độ dân trí cho người dân, góp phần kiến tạo phát triển cho quê hương, đất nước./.