Tháng 11-2007, lãnh đạo các nước thành viên Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á (ASEAN) ký Hiến chương ASEAN tại Hội nghị cấp cao ASEAN lần thứ 13 tổ chức tại Xin-ga-po, đánh dấu một mốc lịch sử trong quá trình phát triển của hiệp hội. Chưa đầy 4 tháng sau, việc Chủ tịch nước Nguyễn Minh Triết ký phê chuẩn Hiến chương ASEAN ngày 6-3-2008 và Việt Nam long trọng chuyển bản hiến chương vừa phê chuẩn tới Ban Thư ký ASEAN ngày 14-3-2008 đánh dấu một bước tiến quan trọng trong quá trình Việt Nam tham gia ASEAN cũng như quá trình hội nhập khu vực và quốc tế nói chung. Kể từ đây, Việt Nam đã chính thức cam kết thực hiện một văn kiện pháp lý quan trọng nhất và toàn diện nhất của ASEAN, làm cơ sở cho mọi hoạt động và ứng xử trong ASEAN. Sự kiện Việt Nam là một trong 5 nước ASEAN sớm phê chuẩn Hiến chương ASEAN còn thể hiện cam kết mạnh mẽ và tích cực của Việt Nam đối với ASEAN và một minh chứng quan trọng về chính sách tích cực, chủ động hội nhập khu vực và quốc tế của Việt Nam.

Trên thực tế, Đông Nam Á và ASEAN có tầm quan trọng chiến lược đối với Việt Nam và là một bộ phận quan trọng trong chính sách đa phương hóa, đa dạng hóa và "láng giềng hữu nghị" của Nhà nước ta vì nó liên quan trực tiếp đến môi trường an ninh và phát triển của đất nước. Hơn nữa, hợp tác ASEAN không chỉ bó hẹp trong phạm vi khu vực Đông Nam Á và 10 nước thành viên ASEAN, mà còn liên quan nhiều đến quan hệ và chính sách của các đối tác quan trọng bên ngoài. Coi trọng vai trò của ASEAN, chúng ta càng nhận thức rõ tầm quan trọng của một Hiến chương riêng của ASEAN trong bối cảnh thế giới và khu vực có nhiều biến chuyển nhanh chóng.

Thật vậy, sau hơn 40 năm tồn tại và phát triển, mặc dù đã trở thành một tổ chức năng động về kinh tế và vững mạnh về chính trị, nhưng đến thời điểm trước khi có Hiến chương ASEAN, ASEAN hoạt động trên cơ sở văn kiện chính trị nền là Tuyên bố Băng-cốc ra đời ngày 8-8-1967. Đương nhiên, tuyên bố Băng-cốc và các văn kiện chính trị sau này là tập hợp những nguyên tắc, luật lệ và hành xử quan trọng, giúp ASEAN phát triển từ chỗ chỉ có 5 thành viên trong một khu vực đầy mâu thuẫn và xung đột thành một ASEAN gồm 10 thành viên, đoàn kết trong đa dạng; từ chỗ là khu vực phát triển thấp trở thành một ASEAN phát triển kinh tế rất năng động trên thế giới. Tuy nhiên, do các văn kiện chính trị này khá lỏng lẻo và có giá trị ràng buộc thấp về pháp lý nên đã tạo ra những khó khăn nhất định trong quá trình thực hiện các cam kết của ASEAN. Trong bối cảnh đó, sự ra đời và thực hiện Hiến chương ASEAN là một bước phát triển tất yếu có ý nghĩa hết sức quan trọng trên ba khía cạnh sau:

Thứ nhất, thông qua Hiến chương ASEAN, tất cả nguyên tắc, luật lệ và hành xử của ASEAN từ trước đến nay đã được cập nhật và pháp điển hóa một cách có hệ thống trong một văn kiện pháp lý. Như vậy, phê chuẩn Hiến chương ASEAN, các nước thành viên ASEAN từ nay không chỉ thực hiện các cam kết trong ASEAN bằng thiện chí hợp tác và tinh thần tự nguyện mà còn có nghĩa vụ pháp lý phải tuân thủ.

Với Lời nói đầu, 13 Chương và 55 Điều, Hiến chương ASEAN đã bao hàm tất cả những nguyên tắc cơ bản của ASEAN như tôn trọng độc lập chủ quyền, bình đẳng, toàn vẹn lãnh thổ và bản sắc dân tộc của các nước thành viên; từ bỏ xâm lược, đe dọa hoặc sử dụng vũ lực hoặc bất kỳ hành động nào trái với luật pháp quốc tế; giải quyết các tranh chấp bằng biện pháp hòa bình...

Đồng thời hiến chương cũng bổ sung một số nội dung và nguyên tắc mới như: trao tư cách pháp nhân cho tổ chức ASEAN, tăng cường tham vấn về những vấn đề lớn có ảnh hưởng đến lợi ích chung của ASEAN; không tham gia vào bất kỳ hoạt động nào nhằm sử dụng lãnh thổ của một nước thành viên đe dọa đến chủ quyền, toàn vẹn lãnh thổ và sự ổn định kinh tế của các nước thành viên khác... Điều quan trọng hàng đầu là hiến chương khẳng định lại tính chất của ASEAN là một tổ chức hợp tác khu vực liên chính phủ và nguyên tắc bình đẳng chủ quyền của các nước thành viên.

Thứ hai, Hiến chương đánh dấu một bước tiến mới về khuôn khổ thể chế và bộ máy hoạt động của ASEAN theo hướng rõ ràng hơn và khoa học hơn, trong đó nhấn mạnh đến vai trò của Tổng thư ký và Ban thư ký ASEAN. Khuôn khổ thể chế đầy đủ và chặt chẽ hơn với quy chế phân công, phân nhiệm rõ ràng nêu trong Hiến chương ASEAN sẽ góp phần tăng cường hiệu quả và hiệu lực của các chương trình hợp tác trong ASEAN trong thời gian tới.

Cuối cùng, sự ra đời của Hiến chương ASEAN thể hiện tầm nhìn và quyết tâm chính trị mạnh mẽ của các nhà lãnh đạo ASEAN về mục tiêu xây dựng một ASEAN liên kết chặt chẽ hơn và vững mạnh hơn, trước hết nhằm xây dựng Cộng đồng ASEAN vào năm 2015 trên cơ sở ba cột trụ an ninh chính trị, kinh tế và văn hóa xã hội.

Đối với Việt Nam, Hiến chương ASEAN còn có thêm ý nghĩa khác. Nếu hơn 12 năm trước, Việt Nam gia nhập ASEAN trên cơ sở tuân thủ các văn kiện nền đã có sẵn, thì nay lần đầu tiên ta tham gia ASEAN trên cơ sở một Hiến chương ASEAN do chính chúng ta góp phần xây dựng nên.

Cùng với các nước ASEAN, Việt Nam đã tham gia tích cực vào việc xây dựng Hiến chương ASEAN ngay từ những ngày đầu. Trong quá trình soạn thảo Hiến chương, Việt Nam đã góp phần bảo vệ những mục tiêu và nguyên tắc cơ bản của hiệp hội như các mục tiêu hòa bình, ổn định và liên kết khu vực, thu hẹp khoảng cách phát triển trong ASEAN; các nguyên tắc cơ bản như đồng thuận và không can thiệp, khẳng định tính chất liên chính phủ của hiệp hội; và một số nguyên tắc mới như các thành viên không được sử dụng lãnh thổ của một nước thành viên để chống lại một nước thành viên khác. Những đóng góp của Việt Nam đã góp phần định hướng quan trọng trong quá trình soạn thảo nội dung hiến chương, tạo điều kiện để hiến chương đáp ứng tốt hơn những yêu cầu đặt ra cho ASEAN trong giai đoạn phát triển mới, được bạn bè hoan nghênh và đánh giá cao.

Những đóng góp trên là sự tiếp nối của quá trình tham gia tích cực và đóng góp to lớn của Việt Nam kể từ khi gia nhập ASEAN tháng 7-1995. Trong hơn 12 năm qua, với dân số hơn 84 triệu người và vị trí địa-chiến lược và địa - kinh tế quan trọng, chính trị - xã hội ổn định, thế và lực ngày càng gia tăng và chính sách đối ngoại rộng mở, Việt Nam được các nước ASEAN và các đối tác bên ngoài nhìn nhận là thành viên đóng vai trò tích cực đối với hòa bình, hợp tác và phát triển trong ASEAN.

Hướng về tương lai, chúng ta cần nhận thức rõ những tác động nhiều chiều, cả mặt thuận lợi và những thách thức của việc thực hiện Hiến chương ASEAN và tiến trình xây dựng cộng đồng ASEAN đối với tương lai phát triển của hiệp hội cũng như sự tham gia của từng nước thành viên, trong đó có Việt Nam. Sự ràng buộc về pháp lý cùng với sự đổi mới về bộ máy tổ chức và phương thức hoạt động của ASEAN sẽ giúp việc thực hiện các thỏa thuận nghiêm túc và kịp thời hơn, nâng cao chất lượng và hiệu quả hợp tác. Một ASEAN ngày càng liên kết chặt chẽ và vững mạnh trên cơ sở pháp lý là hiến chương sẽ giúp duy trì môi trường hòa bình và ổn định ở khu vực, hỗ trợ đắc lực cho Việt Nam và các nước ASEAN khác phát triển kinh tế - xã hội cũng như hội nhập khu vực và quốc tế, gia tăng vị thế quốc tế trong quan hệ với các đối tác bên ngoài.

Song, việc thực hiện Hiến chương ASEAN cũng đòi hỏi mỗi nước thành viên phải nghiêm túc hơn và chuyên nghiệp hơn trong việc tham gia đàm phán và thực hiện các quyết định, thỏa thuận hợp tác của ASEAN, quan tâm hơn đến các mục tiêu chung của ASEAN nhằm đảm bảo sự gắn kết và lồng ghép hài hòa giữa các ưu tiên phát triển của quốc gia và khu vực, điều chỉnh tổ chức bộ máy trong nước cũng như đầu tư nguồn lực và nhân lực thích đáng hơn, để tham gia hợp tác ASEAN một cách có chủ động và hiệu quả.

Tận dụng những mặt thuận lợi và khắc phục những thách thức kể trên, chúng ta cần quán triệt những phương châm và định hướng sau đây.

Một là, cần xác định tham gia hợp tác trong ASEAN có tầm quan trọng chiến lược. Một ASEAN ổn định, đoàn kết, liên kết chặt chẽ và vững mạnh là nhân tố quan trọng đảm bảo lợi ích an ninh và phát triển của Việt Nam.

Hai là, cần có những suy nghĩ mới, cách làm mới, phương thức mới về sự tham gia của ta trong ASEAN trên cơ sở kiên trì giữ vững các vấn đề có tính nguyên tắc, nhưng linh hoạt về biện pháp và cách thức tiến hành. Với thế và lực của đất nước tăng lên, Việt Nam đang có những cơ hội rất thuận lợi đóng vai trò tích cực, có trách nhiệm và chủ động hơn trong việc thực hiện Hiến chương ASEAN, xây dựng cộng đồng ASEAN cũng như các thể chế, quy tắc, quy định và các cơ chế ra quyết định của ASEAN nhằm nâng cao vị thế, ảnh hưởng của Việt Nam trong ASEAN.

Ba là, cần có sự chỉ đạo tập trung và thống nhất của Chính phủ, sự tham gia tích cực và phối hợp chặt chẽ của các bộ/ngành, đầu tư thích đáng về nhân lực và nguồn lực, vì hợp tác ASEAN rất đa dạng và phức tạp, không chỉ trong phạm vi khu vực Đông Nam Á và 10 nước thành viên, mà gồm cả hợp tác Đông Á và với các đối tác quan trọng trong khuôn khổ hợp tác ASEAN+1, ASEAN+3, tiến trình Hội nghị thượng đỉnh Đông Á (EAS) và Diễn đàn khu vực ASEAN (ARF), trong đó ASEAN giữ vai trò chủ đạo.

Bốn là, cần củng cố và tăng cường các bộ phận và cán bộ chuyên trách về ASEAN của từng cơ quan; có kế hoạch cử cán bộ tham gia và đảm nhận một số chức vụ trọng yếu trong ASEAN, khẩn trương xúc tiến công tác chuẩn bị để Việt Nam đảm nhận tốt vai trò Chủ tịch ASEAN trong cả năm 2010, trong đó có việc tổ chức Hội nghị cấp cao ASEAN và nhiều hội nghị cấp bộ trưởng. Đây sẽ là cơ hội lớn để chúng ta tiếp tục khẳng định sự đóng góp quan trọng trong việc thúc đẩy liên kết ASEAN, đồng thời nâng cao vai trò, vị thế quốc tế của Việt Nam.

Cuối cùng, chúng ta cần tăng cường hơn nữa công tác tuyên truyền rộng rãi cho các tầng lớp nhân dân về tình hình hợp tác ASEAN và sự tham gia của Việt Nam trong ASEAN, qua đó nắm bắt nguyện vọng và nhu cầu của người dân Việt Nam nhằm đưa các hoạt động hợp tác ASEAN theo hướng thiết thực và hiệu quả.

Sự ra đời của Hiến chương ASEAN là một bước ngoặt quan trọng, mở ra một giai đoạn mới cho ASEAN phát triển năng động hơn, hiệu quả hơn. Việt Nam với tư cách là thành viên của ASEAN sẽ làm hết sức mình để đưa tinh thần và nội dung của Hiến chương ASEAN vào cuộc sống, mang lại lợi ích cho mỗi quốc gia thành viên và cả ASEAN nói chung, góp phần vào hòa bình, hợp tác và phát triển trong khu vực và thế giới.