Trải qua nhiều biến động lịch sử, trong gần hai thập niên qua, phong trào cộng sản quốc tế từng bước phục hồi cả về chính trị, tư tưởng và tổ chức; đồng thời ngày càng có thêm những chuyển động tích cực, chứng tỏ sức sống mãnh liệt của một phong trào hiện thực được định hướng bằng lý tưởng - niềm tin khoa học và dựa trên một cơ sở giai cấp - xã hội sâu rộng.

Sự khai phá con đường lên chủ nghĩa xã hội của các Đảng Cộng sản cầm quyền

Trong những năm qua, công cuộc cải cách, đổi mới và phát triển kinh tế - xã hội của các nước xã hội chủ nghĩa (XHCN) như Trung Quốc, Việt Nam đã đạt được nhiều thành tựu quan trọng. Do đó, vai trò và ảnh hưởng của chủ nghĩa xã hội (CNXH) trên thế giới cũng được củng cố nhất định. Các nước XHCN do nâng cao được vị thế quốc tế nên ngày càng trở thành những chủ thể quan trọng của quan hệ quốc tế hiện đại, chủ động đổi mới chính sách đối ngoại độc lập tự chủ, rộng mở, đa phương hóa, đa dạng hóa, hội nhập với khu vực và thế giới.

Đánh giá tình hình kinh tế của 5 nước XHCN, Ngân hàng thế giới (WB) cho rằng: tỷ trọng GDP của các nước này từ đầu thập niên 90 của thế kỷ XX đến nay đã tăng hơn 2 lần, từ mức 1,7% lên 4,1% và có chiều hướng tiếp tục tăng lên.

Mặt khác, các Đảng Cộng sản cầm quyền đã chủ động tổng kết rút ra những bài học kinh nghiệm thành công cũng như thất bại trong xây dựng CNXH ở Liên Xô, Đông Âu và những kinh nghiệm của chính bản thân mình; tích cực nghiên cứu, tìm tòi về lý luận, thực tiễn mô hình xây dựng CNXH phù hợp với điều kiện cụ thể của mỗi nước và những biến đổi của thế giới đương đại. Điều này được thể hiện nổi bật nhất trong việc sử dụng kinh tế thị trường và hội nhập kinh tế quốc tế để phát triển kinh tế - xã hội và xây dựng cơ sở vật chất kỹ thuật của CNXH. Trung Quốc xác định mô hình kinh tế thị trường XHCN; Việt Nam - nền kinh tế thị trường định hướng XHCN; Lào - nền sản xuất hàng hóa đi lên CNXH. Cộng hòa dân chủ nhân dân Triều Tiên từ năm 2002 cũng bắt đầu cải cách theo hướng kinh tế thị trường, lựa chọn bước đột phá vào lĩnh vực giá, tiền và phân phối. Năm 2003, nước này thông qua kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội 5 năm (2003 - 2008), chủ trương khoán trong nông nghiệp, xóa bỏ bao cấp, sửa đổi luật đầu tư để thu hút vốn nước ngoài, phát triển một số khu công nghiệp và đặc khu kinh tế...

Nhiều Đảng Cộng sản và công nhân trên thế giới đánh giá cao sự lựa chọn mô hình phát triển kinh tế - xã hội của Trung Quốc và Việt Nam. Cương lĩnh của Đảng Cộng sản Nhật Bản thông qua tại Đại hội XXIII (năm 2004) khẳng định: Quá trình tìm tòi tiến lên CNXH thông qua kinh tế thị trường của Việt Nam và Trung Quốc đang trở thành một hướng đi quan trọng của thế giới trong thế kỷ XXI; tiến lên CNXH thông qua kinh tế thị trường là hướng đi có tính quy luật của CNXH. Hội thảo quốc tế "Triển vọng của chủ nghĩa xã hội" của 39 Đảng Cộng sản và công nhân được tổ chức tại Pra-ha (Cộng hòa Séc) năm 2005 cũng đánh giá cao sự phát triển nền kinh tế thị trường dưới CNXH và việc gắn những ưu việt của chính quyền nhân dân với những thành tựu mới nhất của khoa học - kỹ thuật, với sự tham gia tích cực vào thị trường quốc tế của Trung Quốc và Việt Nam, coi đây là sự bổ sung lý luận độc đáo về CNXH.

Những thành tựu cải cách, đổi mới của các nước XHCN là một thực tế sinh động minh chứng cho sức sống và khả năng tự đổi mới để đi lên của CNXH. Các Đảng Cộng sản và công nhân quốc tế coi đây là nguồn cổ vũ lớn lao, giúp họ củng cố niềm tin vào lý tưởng XHCN. Sự tìm tòi, khai phá con đường đi lên CNXH của các Đảng Cộng sản cầm quyền đã có đóng góp quan trọng cả về lý luận và thực tiễn trong việc phát triển CNXH, chủ nghĩa Mác - Lê-nin trong điều kiện lịch sử mới. Điều đó tạo điều kiện thuận lợi thúc đẩy quá trình phục hồi của phong trào cộng sản quốc tế, góp phần thiết thực vào việc tìm kiếm những phương thức hoạt động hiệu quả của phong trào trong giai đoạn hiện nay.

Sự củng cố vị thế của các Đảng Cộng sản ở các khu vực trên thế giới

Tại khu vực Liên Xô (cũ) và Đông Âu, vốn là nơi phong trào chịu tổn thất nặng nề nhất sau sự biến chính trị cuối thập niên 80 - đầu 90 của thế kỷ XX, các Đảng Cộng sản và công nhân đã nhanh chóng hồi phục, đổi mới hoạt động, củng cố cơ sở xã hội, lấy lại uy tín trong xã hội. Tại các cuộc bầu cử quốc hội và hội đồng địa phương, nhiều đảng giành thắng lợi lớn, trở thành lực lượng đối lập mạnh như Đảng Cộng sản Liên bang Nga, Đảng Cộng sản Séc và Mô-ra-va, một số đảng ở vùng Trung Á, thậm chí có đảng liên tiếp giành được quyền đứng ra thành lập chính phủ như Đảng Cộng sản Môn-đô-va sau thắng lợi tại các cuộc bầu cử quốc hội và tổng thống gần đây.

Cũng cần thấy rằng, bên cạnh những bước củng cố và phát triển nhất định, các Đảng Cộng sản và công nhân ở khu vực Liên Xô (cũ) và Đông Âu vẫn còn đứng trước không ít khó khăn, hạn chế. Đường lối, cương lĩnh của nhiều đảng đổi mới còn chậm, chưa chuyển kịp so với yêu cầu của thời kỳ mới. Cơ sở xã hội của một số đảng bị thu hẹp mạnh. Tổ chức cơ sở đảng chỉ có ở địa bàn cư trú, trong khi tại các khu vực sản xuất lại chưa được thành lập. Vấn đề đoàn kết, hợp tác, phối hợp hoạt động giữa các đảng còn nhiều bất cập, thậm chí tình trạng bất đồng, tranh giành ảnh hưởng đã làm giảm sức mạnh chung của các lực lượng cộng sản và cánh tả.

Tại khu vực các nước tư bản phát triển, những năm gần đây, các Đảng Cộng sản và công nhân càng có những dấu hiệu phục hồi rõ nét. Trong hoàn cảnh còn nhiều khó khăn nội bộ, lại thường xuyên bị các thế lực thù địch công kích gay gắt, nhưng nhiều đảng như Đảng Cộng sản Hy Lạp, Đảng Cộng sản Tây Ban Nha, Đảng Cộng sản Bồ Đào Nha, Đảng Cộng sản Tái lập I-ta-li-a, Đảng Tiến bộ của nhân dân lao động Síp, Đảng Cộng sản Nhật Bản... vẫn kiên trì chủ nghĩa Mác - Lê-nin, điều chỉnh chiến lược, sách lược đấu tranh chống chủ nghĩa tư bản, bảo vệ lợi ích của các tầng lớp lao động. Trong hoạt động của các đảng này, về đối nội, điều chỉnh quan trọng nhất là chống chính sách kinh tế - xã hội theo chủ nghĩa tự do mới, chống đại tư bản độc quyền, vạch trần các thủ đoạn bóc lột tinh vi của chủ nghĩa tư bản trong điều kiện cách mạng khoa học - công nghệ hiện đại và toàn cầu hóa. Nhằm tập hợp lực lượng xã hội rộng rãi, các Đảng Cộng sản và công nhân ở các nước tư bản phát triển chú trọng mục tiêu đấu tranh vì dân sinh, dân chủ, tiến bộ và công bằng xã hội. Nhờ vậy, ảnh hưởng và uy tín của nhiều đảng mấy năm gần đây có xu hướng được củng cố, nâng cao. Về lĩnh vực đối ngoại, hiện nay tuyệt đại đa số các đảng Đảng Cộng sản và công nhân ở đây đều nhấn mạnh ưu tiên cho cuộc đấu tranh chống cường quyền đế quốc trong quan hệ quốc tế; phản đối nền ngoại giao "dân chủ, nhân quyền" mà Mỹ và phương Tây sử dụng nhằm áp đặt và can thiệp vào công việc nội bộ của các quốc gia có chủ quyền.

Các Đảng Cộng sản và công nhân ở các nước tư bản phát triển bày tỏ quan điểm khá rõ ràng đối với quá trình toàn cầu hóa và những tác động của nó. Điều này được thể hiện trong các cương lĩnh, tuyên bố chính trị, chương trình hành động cũng như văn kiện đại hội gần đây của nhiều đảng. Thừa nhận toàn cầu hóa là xu thế khách quan, song về cơ bản, các đảng như Đảng Cộng sản Pháp, Đảng Cộng sản Đức, Đảng Cộng sản Anh, Đảng Cộng sản Hy Lạp, Đảng Tiến bộ của nhân dân lao động Síp... đều vạch rõ tính chất tư bản chủ nghĩa, tác động tiêu cực của tiến trình toàn cầu hóa đối với người lao động, đặc biệt ở các nước nghèo, chậm phát triển. Do đó, các đảng này đều xác định phải tích cực tham gia đấu tranh chống mặt tiêu cực của toàn cầu hóa.

Tại khu vực các nước đang phát triển Á, Phi và Mỹ La-tinh, phong trào cộng sản tuy chịu ảnh hưởng nặng nề từ cuộc khủng hoảng của CNXH, song tuyệt đại đa số các Đảng Cộng sản vẫn kiên cường đứng trụ, cố gắng tìm kiếm hình thức hoạt động thích hợp. Một số đảng hoạt động tích cực, có cơ sở xã hội và ảnh hưởng khá mạnh trong xã hội như các Đảng Cộng sản Ấn Độ, Đảng Cộng sản mác-xít lê-nin-nít Thống nhất Nê-pan, Đảng Cộng sản Xi-ry, Đảng Cộng sản I-xra-en, Đảng Cộng sản Nam Phi, Đảng Cộng sản En Xan-va-đo, Đảng Cộng sản Guy-a-na, Đảng Cộng sản Bô-li-vi-a, Đảng Cộng sản U-ru-goay... Trong đó, đáng chú ý là thắng lợi trong bầu cử của Đảng Nhân dân Cách mạng Mông Cổ, Đảng Lao động Bra-xin, đưa hai đảng này lên vị trí nắm quyền từ nhiều năm nay.

Tăng cường phối hợp hành động, tập hợp lực lượng

Nét mới đáng chú ý trong phong trào cộng sản quốc tế thời gian gần đây là nỗ lực tìm kiếm cơ chế phối hợp hoạt động chung, tập hợp lực lượng, tăng cường đoàn kết, trao đổi kinh nghiệm, nhằm nâng cao sức mạnh của phong trào. Quan hệ giữa các Đảng Cộng sản và công nhân trên thế giới từng bước được khôi phục và củng cố. Các mối quan hệ này, về cơ bản, được chỉ đạo theo tinh thần chủ nghĩa quốc tế của giai cấp công nhân trong bối cảnh lịch sử mới. Trong đó, nguyên tắc quan trọng nhất trong quan hệ giữa các Đảng Cộng sản và công nhân hiện nay là độc lập, tự chủ, bình đẳng, không can thiệp vào công việc nội bộ của nhau, đoàn kết hợp tác vì lợi ích chung. Quan hệ giữa các Đảng Cộng sản và công nhân hiện nay chủ yếu là quan hệ song phương. Từ chỗ trao đổi thông tin, tài liệu, học tập kinh nghiệm lẫn nhau, gần đây giữa các đảng đã có những trao đổi về mặt lý luận. Nhiều đảng đã hình thành cơ chế trao đổi lý luận thường kỳ như giữa Đảng Cộng sản Việt Nam với Đảng Cộng sản Trung Quốc, Đảng Cộng sản Cu Ba, Đảng Nhân dân cách mạng Lào; giữa các Đảng Cộng sản trong EU, SNG và ở khu vực Ban-căng... Đảng Cộng sản Nhật Bản cũng đã thiết lập được cơ chế hợp tác, trao đổi lý luận với Đảng Cộng sản Trung Quốc và một loạt Đảng Cộng sản và công nhân ở các nước châu Âu.

Bên cạnh quan hệ song phương, các quan hệ đa phương cũng được thúc đẩy mạnh. Hàng loạt hội nghị của các Đảng Cộng sản và công nhân ở từng khu vực, châu lục và giữa các châu lục được tổ chức. Các cuộc hội thảo, trao đổi lý luận và thực tiễn được nhiều đảng quan tâm.

Ở khu vực châu Âu, các Đảng Cộng sản và công nhân ở Tây Bắc Âu, Ban-căng, Đông Âu liên tiếp tổ chức các cuộc gặp gỡ, bày tỏ quan điểm về nhiều vấn đề quan trọng của khu vực và thế giới. Đáng chú ý nhất là "Cuộc gặp quốc tế các Đảng Cộng sản và công nhân quốc tế" do Đảng Cộng sản Hy Lạp đăng cai tổ chức hằng năm tại Thủ đô A-ten từ năm 1998 đến nay. Gặp mặt quốc tế A-ten đã thu hút ngày càng đông đảo đại biểu các Đảng Cộng sản và công nhân từ khắp mọi khu vực, châu lục của thế giới.

Nhận rõ tính đa dạng trong lập trường, quan điểm và điều kiện hoạt động khác nhau giữa các Đảng Cộng sản và công nhân, diễn đàn A-ten luôn tìm kiếm và thể hiện tính sáng tạo, linh hoạt đối với việc xử lý những vấn đề nhạy cảm trong quan hệ giữa các Đảng Cộng sản và công nhân nhằm thúc đẩy tình đoàn kết, sự hiểu biết lẫn nhau giữa các đảng tham gia diễn đàn. Nét mới đáng chú ý của Diễn đàn A-ten là không theo một khuôn mẫu cứng nhắc, sự tham dự của các đảng là hoàn toàn tự nguyện. Hình thức hoạt động trong các kỳ gặp mặt ngày càng trở lên đa dạng, gồm: hội nghị, hội thảo, gặp gỡ theo khu vực và song phương, mít tinh, diễu hành biểu dương lực lượng... Nội dung hoạt động cũng ngày càng được mở rộng, bám sát yêu cầu đang đặt ra đối với phong trào cộng sản quốc tế và thực tiễn vận động của thế giới đương đại. Những vấn đề chính được tập trung thảo luận, trao đổi cũng rất phong phú như: giá trị khoa học và thực tiễn của học thuyết Mác - Lê-nin trong giai đoạn hiện nay; nguyên nhân sụp đổ chế độ XHCN ở Liên Xô, Đông Âu và tác động của sự biến này; chiến lược, sách lược xây dựng liên minh của giai cấp công nhân; toàn cầu hóa, khu vực hóa và tác động của các xu thế này đối với các lực lượng cộng sản, công nhân thế giới; về phương án thay thế đối với hình thái toàn cầu hóa tư bản chủ nghĩa; về những sự kiện quốc tế lớn, về hoạt động khủng bố và cuộc chiến chống khủng bố v.v... Hình thức và nội dung hoạt động của các cuộc gặp A-ten không chỉ cho thấy tính phù hợp của phương thức tập hợp lực lượng mới giữa các Đảng Cộng sản và công nhân, mà còn chứng tỏ các đảng này mặc dù đứng trước vô vàn khó khăn, thử thách lớn nhưng vẫn tỉnh táo, nhạy cảm về chính trị, quan tâm và nắm bắt trúng nhiều vấn đề bức xúc đang phải đối mặt.

Có thể nói, gặp mặt A-ten đã trở thành một hình thức hoạt động quốc tế rất sáng tạo của các Đảng Cộng sản và công nhân, các lực lượng cánh tả tiến bộ trên thế giới gần một thập kỷ qua.

Tại khu vực Mỹ La-tinh, các Đảng Cộng sản và công nhân và cánh tả từ đầu thập niên 90 đến nay đã có sáng kiến định kỳ hằng năm tổ chức gặp gỡ trong khuôn khổ Diễn đàn Sao Pao-lô (Bra-xin) nhằm đánh giá sự vận động, phát triển của phong trào cộng sản, cánh tả quốc tế nói chung và ở khu vực nói riêng, từ đó tìm kiếm các biện pháp phối hợp hành động chung. Diễn đàn Sao Pao-lô sau 15 năm hoạt động và 13 kỳ hội nghị (với sự tham gia của hơn 140 Đảng Cộng sản và công nhân và cánh tả từ 46 nước Mỹ La-tinh, Bắc Mỹ, châu Âu, châu Á, châu Phi, châu Đại Dương) đã góp phần năng động hóa hoạt động của cánh tả Mỹ La-tinh, thúc đẩy trào lưu cánh tả tại đây lên bước phát triển mới. Tuy ở mức độ còn chưa đồng đều ở từng nước, nhưng các Đảng Cộng sản và công nhân Mỹ La-tinh đã thể hiện ngày càng rõ nét vai trò hạt nhân trong phong trào đấu tranh của quần chúng lao động, bước đầu tập hợp được những lực lượng tiến bộ, chứng minh cho sự bắt đầu hồi phục và có bước phát triển mới của phong trào cộng sản và cánh tả ở đây. Chỉ trong thời gian ngắn, tại Mỹ La-tinh đã có 9 chính phủ cánh tả tiến bộ cầm quyền (Vê-nê-xu-ê-la, Chi-lê, Bra-xin, ác-hen-ti-na, Pa-na-ma, U-ru-goay, Bô-li-vi-a, Ni-ca-ra-goa, Ê-cu-a-đo), chiếm gần 1/3 số nước trên lục địa châu Mỹ. Sự kiện này có ý nghĩa rất quan trọng đối với việc thúc đẩy sự phát triển của lực lượng cánh tả và cách mạng tiến bộ trên thế giới, đặc biệt trong bối cảnh phong trào cộng sản quốc tế tuy đã từng bước hồi phục nhưng chưa thực sự vượt ra khỏi cuộc khủng hoảng sâu sắc từ cuối thập niên 80 của thế kỷ XX.

Tính linh hoạt và cơ chế mở trên cơ sở nguyên tắc tự nguyện của Diễn đàn tạo điều kiện cho các chính đảng, phong trào và lực lượng chính trị theo nhiều khuynh hướng đa dạng: từ các đảng cộng sản cầm quyền hoặc chưa cầm quyền, các đảng dân chủ - xã hội đến các tổ chức, phong trào dân tộc cấp tiến đều có cơ hội tham gia, bày tỏ quan điểm, chính kiến một cách dân chủ trước những chủ đề được lựa chọn trong mỗi kỳ hội nghị. Đây là một nét mới trong cơ chế phối hợp hoạt động và tập hợp lực lượng của các Đảng Cộng sản và công nhân và cánh tả, phù hợp với sự thay đổi tương quan lực lượng ở khu vực và trên thế giới từ đầu thập niên 90 thế kỷ XX trở lại đây. Do đó, tham gia Diễn đàn lúc cao nhất như Hội nghị lần thứ XI (Goa-tê-ma-la-2002) có tới 142 Đảng Cộng sản và công nhân và cánh tả từ 46 nước Mỹ La-tinh, Bắc Mỹ, châu Âu, châu Á, châu Phi, châu Đại Dương. Sự ra đời và hoạt động của Diễn đàn này đưa Mỹ La-tinh thực sự trở thành một điểm sáng hội tụ những nỗ lực trong cuộc đấu tranh bảo vệ nền độc lập dân tộc và lựa chọn con đường phát triển, chống nghèo đói bất công, chống áp đặt nô dịch và cường quyền đế quốc. Diễn đàn là một biểu tượng sinh động về tình đoàn kết, sự sẻ chia mối quan tâm giữa các lực lượng cộng sản, cánh tả trước những vấn đề bức xúc đang đặt ra đối với phong trào cộng sản, cánh tả trong giai đoạn hiện nay.

Diễn đàn Sao Pao-lô qua các kỳ hội nghị đã quan tâm đến hàng loạt vấn đề của đời sống chính trị, kinh tế - xã hội Mỹ La-tinh và thế giới, song vấn đề nổi bật nhất và xuyên suốt hoạt động của Diễn đàn là sự phê phán gay gắt đối với việc áp đặt mô hình chủ nghĩa tự do mới, chỉ rõ tính không tương thích và những hậu quả nặng nề của nó đối với các nước trong khu vực, đồng thời nỗ lực tìm giải pháp thay thế. Trên cơ sở phân tích thực tế tình hình khu vực Mỹ La-tinh, trong những hội nghị gần đây, từ quan điểm lý luận đến việc xác định phương hướng hoạt động và tìm tòi mô hình phát triển cho các nước khu vực, Diễn đàn ngày càng tiến gần đến lập trường có tính chất XHCN. Điều này được thể hiện nổi bật khi Diễn đàn khẳng định: giải pháp thay thế chủ nghĩa tự do mới phải gắn với thực hiện cách mạng dân tộc dân chủ nhân dân, từng bước quá độ lên CNXH. Diễn đàn từng xác định 10 phương hướng hoạt động của cánh tả khu vực là: bảo vệ cuộc sống con người; thực hiện tự do, công bằng trong bầu cử; nhà nước thực sự chăm lo đời sống cho quần chúng nhân dân lao động; bảo vệ sự phát triển của toàn hành tinh; bình đẳng giới; có chương trình phát triển cho các cộng đồng cư dân bản địa (đặc biệt là người da đỏ); có kế hoạch phát triển cân đối kinh tế - xã hội của mỗi nước; thực hiện khu vực hóa và toàn cầu hóa; bảo vệ quyền lợi của các nhóm dân di cư, bảo vệ môi trường. Những phương hướng này rõ ràng chứa đựng những quan điểm phát triển con người phù hợp với mục tiêu của CNXH.

Tóm lại, sau một thời gian khủng hoảng, thoái trào sâu sắc, hiện nay phong trào cộng sản quốc tế đã có bước phục hồi nhất định, tuy phía trước vẫn còn nhiều khó khăn, thử thách lớn. Mặc dù vậy, với những chuyển động tích cực như đã nêu trên, hoàn toàn có cơ sở để tin rằng phong trào cộng sản quốc tế sẽ dần lấy lại vị thế của một lực lượng cách mạng thời đại. Khát vọng hòa bình, độc lập dân tộc, dân chủ và tiến bộ xã hội nhất định sẽ thôi thúc giai cấp công nhân và nhân dân lao động hướng theo con đường đi lên CNXH. Đó vừa là mục tiêu phấn đấu chung của phong trào cộng sản quốc tế, vừa là xu thế phát triển hợp quy luật lịch sử.