Quảng Ninh là nơi có nguồn tài nguyên thiên nhiên phong phú, có biển, có rừng, có đồng bằng, hải đảo, có đường biên giới quốc gia. Là một trong những tỉnh có kho di sản văn hóa lớn, phong phú, đa dạng, đặc sắc và một nền văn hóa được hình thành nên bởi sự kết hợp hài hòa giữa những tinh hoa văn hóa truyền thống được chắt lọc từ nhiều vùng, miền trong cả nước và văn hóa hiện đại ra đời trong cuộc sống công nghiệp với truyền thống “kỷ luật và đồng tâm” của công nhân vùng Mỏ.

Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng trong chuyến thăm và làm việc tại Quảng Ninh đã đúc kết 5 di sản tiêu biểu của Quảng Ninh: (1) Quảng Ninh là vùng “địa linh, nhân kiệt” bởi có vịnh Hạ Long - một kỳ quan thiên nhiên thế giới; là cửa ngõ phên dậu của Tổ quốc ở phía Đông Bắc; (2) Quảng Ninh có hơn 500 di tích lịch sử và danh thắng đặc sắc, có sông Bạch Đằng, ghi dấu ấn những chiến công hiển hách của cha ông chống quân xâm lược vào thế kỷ X và XIII; (3) Quảng Ninh có Yên Tử, nơi khởi nguồn của Thiền phái Trúc lâm - Thiền phái đã nâng tầm giá trị nhân văn, tính độc đáo của bản sắc văn hóa Việt Nam gắn liền với vị vua - nhà chính trị lỗi lạc, nhà văn hóa lớn Trần Nhân Tông, hai lần lãnh đạo quân dân Đại Việt đánh thắng quân Mông - Nguyên, đội quân hùng mạnh nhất thế giới thời bấy giờ, để lại tiếng thơm muôn thuở của một bậc minh quân thống nhất giữa Đời và Đạo; (4) Quảng Ninh cũng là nơi có thương cảng Vân Đồn, một trong những thương cảng sầm uất nhất Việt Nam trong nhiều thế kỷ, đã khẳng định Việt Nam từ sớm là một quốc gia biển, vươn ra biển, phát triển kinh tế biển; (5) Quảng Ninh là cái nôi của giai cấp công nhân và phong trào công nhân Việt Nam, là quê hương của phong trào “Vô sản hóa”, nơi đào luyện nhiều nhà cách mạng tiền bối tiêu biểu, nơi tôi rèn bản lĩnh, tinh thần kỷ luật, sự đồng tâm của Đảng, của giai cấp công nhân và của cả dân tộc Việt Nam⁽¹⁾.

Bảo tồn và phát huy giá trị những di sản văn hóa quý báu này chính là chiếc cầu nối quan trọng để tỉnh Quảng Ninh cùng với cả nước hội nhập, quảng bá hình ảnh với thế giới. Sự gắn bó mật thiết giữa di tích lịch sử - văn hóa, phong tục tập quán của người dân và các thắng cảnh nổi tiếng là một lợi thế của Quảng Ninh mà không phải tỉnh nào cũng có để tạo tiền đề cho phát triển các ngành công nghiệp văn hóa mang thương hiệu Quảng Ninh.

Trên cơ sở đường lối, chủ trương chung của Trung ương, xuất phát từ thực tiễn, tỉnh Quảng Ninh luôn vận dụng sáng tạo, định hình tư duy phát triển của tỉnh theo phương châm “tầm nhìn toàn cầu, hành động địa phương”, bắt đầu từ việc nhận diện đầy đủ các tiềm năng, thế mạnh, giá trị riêng biệt, nổi trội của tỉnh; kiên trì định hướng chuyển đổi phương thức phát triển từ “nâu” sang “xanh” theo hướng bền vững dựa vào ba trụ cột (thiên nhiên, con người, văn hóa), tổ chức không gian phát triển “một tâm, hai tuyến đa chiều và hai mũi đột phá” nhằm bảo đảm mục tiêu liên kết, đồng bộ để phát huy thế mạnh của từng địa phương trong tỉnh cũng như thế mạnh của tỉnh trong vùng đồng bằng sông Hồng và vùng kinh tế trọng điểm Bắc Bộ.

Sau khi Chính phủ ban hành “Chiến lược phát triển các ngành công nghiệp văn hóa Việt Nam đến năm 2020, tầm nhìn đến năm 2030” tỉnh Quảng Ninh đã xây dựng kế hoạch triển khai thực hiện, trong đó xác định phát triển các ngành công nghiệp văn hóa có trọng tâm, trọng điểm, có lộ trình phù hợp. Nhờ nhận diện rõ tiềm năng, thế mạnh nên thời gian qua những giá trị văn hóa đặc sắc của tỉnh Quảng Ninh đã được chọn lọc, sáng tạo hình thành nên ngành công nghiệp văn hóa Quảng Ninh và bước đầu đã có những kết quả đáng ghi nhận.

Tỉnh Quảng Ninh đã phát huy hiệu quả giá trị các di sản trong xây dựng và phát triển các sản phẩm du lịch đặc thù của mỗi vùng, miền, dân tộc. Nhiều sản phẩm du lịch chất lượng cao, đa dạng, có thương hiệu mạnh, mang đậm bản sắc văn hóa miền đất, con người Quảng Ninh được đưa vào khai thác. 4 dòng sản phẩm du lịch chính của tỉnh đang được khai thác hiệu quả là: (1) Du lịch biển đảo; (2) Du lịch văn hóa, tâm linh; (3) Du lịch cộng đồng, sinh thái; (4) Du lịch biên giới dựa trên những giá trị tài nguyên du lịch tự nhiên và văn hóa đặc trưng của 4 vùng du lịch trọng điểm là Hạ Long; Vân Đồn - Cô Tô; Móng Cái; Đông Triều - Uông Bí - Quảng Yên. Ngoài điểm đến di sản Vịnh Hạ Long, còn có nhiều di tích đã trở thành những điểm du lịch trong hệ thống tuyến, điểm du lịch của nhiều địa phương, như Di tích lịch sử nhà Trần (thị xã Đông Triều), khu di tích - danh thắng Yên Tử (thành phố Uông Bí), Khu di tích Bạch Đằng (TX. Quảng Yên), chùa Lôi Âm và chùa Long Tiên (TP. Hạ Long), đền Cửa Ông (thị xã Cẩm Phả), chùa Cái Bầu (huyện Vân Đồn)…

Các hoạt động bảo tồn, giữ gìn, phục dựng và lưu giữ di sản văn hóa gắn với khai thác các loại hình du lịch lịch sử, du lịch tâm linh, du lịch văn hóa, sinh thái, du lịch văn hóa cộng đồng gắn với mô hình sinh kế nông nghiệp nông thôn, được phát huy, thu hút du khách trong và ngoài nước. Sản phẩm du lịch đặc thù từ văn hóa, di tích, di sản của tỉnh Quảng Ninh, như “Một ngày làm ngư dân trên biển”, “Khám phá Quan Lạn”, “Cốc đảo Hà Nam”, “Hành trình theo dấu chân đức Phật tại Yên Tử”,... rất được du khách yêu thích. Tại một số địa phương đã hình thành và đưa vào hoạt động mô hình du lịch cộng đồng bước đầu đạt nhiều kết quả tích cực; nhiều sản phẩm thủ công mỹ nghệ⁽²⁾ sản phẩm du lịch làng quê, sinh thái, trải nghiệm⁽³⁾ đã khẳng định được thương hiệu và tiếp cận thị trường. Loại hình dịch vụ du lịch được hình thành từ văn hóa ẩm thực, chương trình mỗi xã, phường một sản phẩm đã trở thành sản phẩm du lịch - văn hóa đặc sắc, hấp dẫn người dân, du khách. Đến hết năm 2022, đã có trên 500 sản phẩm tham gia Chương trình OCOP, trong đó có trên 200 sản phẩm đạt từ 3 - 5 sao, trên 90% sản phẩm OCOP được dán tem điện tử truy xuất nguồn gốc,... phục vụ nhu cầu của người dân trong tỉnh và khách du lịch.

Thiết chế văn hóa, thể thao như cung Quy hoạch, hội chợ và triển lãm tỉnh; Quảng trường 30/10; thư viện, bảo tàng Quảng Ninh; Cung văn hóa thanh thiếu nhi tỉnh Quảng Ninh; nhà thi đấu đa năng 5.000 chỗ; sân vận động Cẩm Phả; Trung tâm huấn luyện và thể thao Quảng Ninh; Trung tâm văn hóa, thể thao vùng Đông Bắc (huyện Tiên Yên); Cụm thông tin cổ động biên giới Sa Vỹ,... được đầu tư mang đẳng cấp quốc gia, quốc tế đã trở thành sản phẩm du lịch đặc trưng của tỉnh Quảng Ninh.

Một số bộ môn nghệ thuật dân tộc (múa rối, hát chèo, cải lương, các làn điệu dân ca, dân vũ của đồng bào dân tộc thiểu số,…) được bảo tồn, khai thác biểu diễn tại Cảng tầu Quốc tế, sân bay Vân Đồn, Cung quy hoạch - triển lãm tỉnh, tại các lễ hội, trên các hành trình, tuyến điểm du lịch trên địa bàn tỉnh⁽⁴⁾ đã trở thành sản phẩm văn hóa du lịch góp phần làm phong phú thêm trải nghiệm của du khách khi đến Quảng Ninh.

Các lễ hội truyền thống, lễ hội của đồng bào các dân tộc, các trò chơi dân gian, các hoạt động văn hóa, văn nghệ được phục dựng, biểu diễn. Tỉnh Quảng Ninh hiện có 12/13 địa phương tổ chức lễ hội. Các lễ hội văn hóa, lịch sử truyền thống được các địa phương huy động các nguồn lực tổ chức hiệu quả, trong đó có nhiều lễ hội mới được xây dựng thành sản phẩm văn hóa thường niên, như lễ hội Carnaval, lễ hội hoa Anh đào - Mai vàng Yên Tử, lễ hội hoa sở, lễ hội trà hoa vàng,… vừa bảo tồn được di sản văn hóa, vừa tạo thành sản phẩm văn hóa riêng có đóng góp không nhỏ vào việc thu hút lượng du khách đến chiêm bái, hành lễ, tạo xu hướng phát triển “du lịch văn hóa tâm linh”. Nhờ đó, các giá trị văn hóa gắn liền với các cơ sở thờ tự, tín ngưỡng được tôn vinh, lan tỏa.

Văn hóa và du lịch có sự liên kết chặt chẽ với nhau. Chính nhờ các di tích, danh thắng, di sản văn hóa mà du lịch phát triển. Ở chiều ngược lại, du lịch phát triển đã tạo nguồn lực đầu tư trở lại cho công tác bảo tồn, phát huy giá trị của di sản cũng như mang đến lợi ích kinh tế, xã hội cho cộng đồng.

Tuy nhiên, để tài nguyên di sản văn hóa thực sự trở thành nguồn lực để phát triển các ngành công nghiệp văn hóa góp phần đưa doanh thu các ngành công nghiệp văn hóa, như du lịch văn hóa, nghệ thuật, vui chơi, giải trí,… đóng góp 7% GRDP hằng năm của địa phương (theo Chiến lược phát triển các ngành công nghiệp văn hóa đến năm 2020, tầm nhìn đến năm 2030) còn cần có nhiều giải pháp cụ thể bằng quyết tâm và sự vào cuộc của cả hệ thống chính trị tỉnh Quảng Ninh, cụ thể là:

Thứ nhất, khơi dậy quyết tâm, khát vọng phát triển các ngành công nghiệp văn hóa trong mỗi người dân Quảng Ninh - những chủ nhân của các di sản văn hóa, chủ thể sáng tạo và cũng là đối tượng thụ hưởng, tiêu dùng văn hóa. Phát triển thị trường sản phẩm và dịch vụ văn hóa trên cơ sở những tiềm năng, lợi thế so sánh của tỉnh, hướng tới “xuất khẩu văn hóa” tại chỗ, góp phần thúc đẩy phát triển kinh tế bền vững.

Thứ hai, cân bằng giữa khai thác và đầu tư, tu bổ, tôn tạo các di sản văn hóa. Tiếp tục thực hiện tốt nhiệm vụ bảo tồn văn hóa nói chung và văn hóa truyền thống, văn hóa vật thể và phi vật thể nói riêng. Giữ gìn và phát huy đặc trưng tốt đẹp của các dân tộc thiểu số; các giá trị đặc sắc về văn hóa biển đảo, văn hóa “Kỷ luật và đồng tâm” của công nhân Vùng mỏ; khắc sâu, nhân rộng những truyền thống văn hóa tốt đẹp của các dân tộc.

Thứ ba, chú trọng việc phát huy giá trị văn hóa giàu bản sắc Quảng Ninh bảo đảm đồng bộ, có trọng tâm, trọng điểm; có lộ trình cụ thể và phân vùng đầu tư, phát triển kinh tế, du lịch bền vững. Xây dựng, khôi phục các làng nghề truyền thống có tiềm năng gắn với phát triển du lịch cộng đồng, du lịch sinh thái, khai thác có hiệu quả thế mạnh về tài nguyên thiên nhiên, văn hóa, ẩm thực độc đáo, đặc sắc của đồng bào các dân tộc thiểu số để trở thành nguồn lực cho phát triển kinh tế, tạo và giải quyết việc làm, đồng thời gìn giữ và phát huy truyền thống văn hóa tốt đẹp của cộng đồng các dân tộc thiểu số trên địa bàn.

Thứ tư, tiếp tục khai thác thế mạnh, tiềm năng văn hóa về cảnh quan, giá trị truyền thống, ẩm thực vùng, miền thúc đẩy ngành du lịch phát triển hơn nữa để có thể cạnh tranh với các nước trong khu vực và thế giới. Lựa chọn, hoàn thiện các món ăn địa phương đặc biệt là các sản phẩm OCOP nâng tầm thành nghệ thuật từ khâu sản xuất đến thưởng thức, kết nối thành điểm đến của khách du lịch và hướng tới xuất khẩu ẩm thực truyền thống vùng, miền. Khuyến khích các hoạt động sản xuất, quảng bá các loại hình văn hóa phi vật thể, các sản phẩm thủ công, mỹ nghệ có giá trị cao, đồ lưu niệm mang thông điệp văn hóa thể hiện đặc trưng riêng có, phục vụ phát triển ngành kinh tế dịch vụ, du lịch của tỉnh.

Thứ năm, xây dựng chiến lược lâu dài tập trung phát triển các ngành công nghiệp văn hóa trên các lĩnh vực: Điện ảnh, biểu diễn nghệ thuật, thời trang, âm nhạc, mỹ thuật, triển lãm, ẩm thực, dịch vụ vui chơi giải trí,... tạo động lực làm phong phú thêm các loại hình du lịch.

Thứ sáu, tập trung đẩy mạnh truyền thông để quảng bá cho văn hóa bằng chiến lược cụ thể. Truyền thông để tuyên truyền mục tiêu xây dựng phát triển văn hóa của Quảng Ninh, thuyết phục nhân dân toàn tỉnh thay đổi nhận thức cùng chung sức đồng lòng thực hiện các giải pháp xây dựng và phát triển văn hóa. Dùng truyền thông để quảng bá vùng đất, con người, các sản phẩm văn hóa, nghệ thuật của Quảng Ninh vươn ra thế giới. Thông qua truyền thông để kêu gọi đầu tư vào bảo tồn, khai thác các dự án văn hóa, giới thiệu các sản phẩm văn hóa của Quảng Ninh ra nước ngoài, thu hút các sự kiện văn hóa, triển lãm của các thương hiệu nổi tiếng thế giới đến tổ chức tại Quảng Ninh.

Thứ bảy, quan tâm, đầu tư công tác đào tạo phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao trong lĩnh vực du lịch, văn hóa nhằm nâng cao chất lượng, hiệu quả quản lý, bảo tồn, phát huy giá trị di tích gắn với phát triển du lịch đáp ứng yêu cầu nhiệm vụ trong quá trình giao lưu, hội nhập khu vực và quốc tế. Bên cạnh đó, tập trung xây dựng môi trường văn hóa lành mạnh, văn minh; chăm lo xây dựng con người Quảng Ninh phát triển toàn diện về đạo đức, lối sống; có lý tưởng, trách nhiệm; trình độ, năng lực sáng tạo; có khả năng thưởng thức và sáng tạo ra cái đẹp. Xây dựng văn hóa từ con người, để người dân Quảng Ninh trở thành chủ thể sáng tạo văn hóa, phát triển văn hóa, bảo tồn văn hóa.

Với hoạch địch bài bản, cụ thể, sự quyết tâm của cả hệ thống chính trị, tỉnh Quảng Ninh đang thực hiện đồng bộ các giải pháp nhằm khai thác di sản văn hóa hướng tới phát triển các ngành công nghiệp văn hóa góp phần thực hiện thắng lợi các nhiệm vụ phát triển kinh tế - xã hội của tỉnh. Tỉnh Quảng Ninh chắc chắn sẽ trở thành trung tâm du lịch đẳng cấp quốc tế, trong đó các giá trị văn hóa tiếp tục được tôn tạo, bảo tồn, phát huy, lan tỏa, được bảo vệ để văn hóa trở thành động lực, là nguồn lực chính, quan trọng của sự phát triển kinh tế - xã hội, góp phần đắc lực nâng cao thu nhập, cải thiện đời sống của người dân địa phương. Đó chính là cơ sở vững bền để giải quyết tốt vấn đề thu hẹp nhanh khoảng cách giàu nghèo và chênh lệch vùng, miền trong tỉnh, góp phần thực hiện thắng lợi Nghị quyết Đại hội Đảng bộ tỉnh lần thứ XV, nhiệm kỳ 2020 - 2025./.

---------------------

(1) Phát biểu của Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng tại buổi làm việc với Ban lãnh đạo tỉnh Quảng Ninh nhân dịp thăm, làm việc tại Quảng Ninh ngày 6-4-2022

(2) Một số làng nghề thủ công truyền thống như gốm sứ (thị xã Đông Triều); đan ngư cụ, đóng tàu vỏ gỗ (thị xã Quảng Yên), nuôi cấy ngọc trai (huyện Vân Đồn)...

(3) Điểm Du lịch làng quê Yên Đức, Điểm du lịch hồ Khe Chè; Điểm du lịch Quảng Ninh Gate thị xã Đông Triều; Sản phẩm du lịch văn hóa, du lịch sinh thái cộng đồng ở Tiền An, thị xã Quảng Yên…

(4) Sản phẩm văn hóa phục vụ khách du lịch tiêu biểu, như các chương trình văn hóa, văn nghệ hát chèo, múa rối truyền thống khu du lịch làng quê Yên Đức; khu du lịch Quảng Ninh gate (Đông Triều); hát Đối, hát Giao duyên trên thuyền của cư dân làng chài Cửa Vạn (thành phố Hạ Long); sinh hoạt văn hóa, tìm hiểu về phong tục tập quán sinh hoạt của cộng đồng nhân dân cùng thưởng thức hát Then của người Tày, hát Soóng Cọ của người Sán Chỉ (huyện Bình Liêu và Tiên Yên); Chương trình du lịch “Cốc Cốc đảo Hà Nam” cùng điệu hát Đúm ở đảo Hà Nam (thị xã Quảng Yên); hát Nhà tơ, hát múa Cửa đình ở Vạn Ninh (thành phố Móng Cái)...