Thể chế hóa chủ trương mang tầm chiến lược của Đảng, Nhà nước ta đã ban hành nhiều văn bản quy phạm pháp luật để xây dựng, hoàn thiện mô hình Đại học Quốc gia. Đặc biệt, Luật Giáo dục đại học, Nghị định số 141/2013/NĐ-CP, của Chính phủ, ngày 24-10-2013, Quy định chi tiết hướng dẫn thi hành một số điều của Luật Giáo dục đại học, Nghị định số 186/2013/NĐ-CP của Chính phủ, ngày 17-11-2013, Về Đại học Quốc gia và Quyết định số 26/2014/QĐ-TTg, của Thủ tướng Chính phủ, ngày 26-3-2014, Ban hành Quy chế tổ chức và hoạt động của Đại học quốc gia và các cơ sở giáo dục đại học thành viên, đã tạo cơ sở pháp lý quan trọng để hoàn thiện mô hình, thúc đẩy sự phát triển và đặt ra những yêu cầu nhiệm vụ to lớn đối với Đại học Quốc gia.

Sự hình thành và phát triển của Đại học Quốc gia

Cách đây 20 năm, trong thời kỳ đầu của công cuộc đổi mới, với chủ trương tiếp tục đổi mới sự nghiệp giáo dục và đào tạo và tập trung đầu tư, tối ưu hóa sử dụng các nguồn lực phát triển để nhanh chóng tạo ra một số cơ sở đào tạo và nghiên cứu khoa học tiên tiến, có sứ mệnh làm nòng cốt và đầu tàu dẫn dắt hệ thống giáo dục đào tạo và khoa học công nghệ quốc gia, Hội nghị lần thứ tư Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa VII đã chủ trương “xây dựng một số trường đại học trọng điểm quốc gia”(1). Mục tiêu được xác định là nhằm hình thành những trung tâm đào tạo, nghiên cứu khoa học và chuyển giao công nghệ đa ngành, đa lĩnh vực, chất lượng cao, ngang tầm khu vực và dần dần đạt trình độ quốc tế.

Thực hiện chủ trương mang tầm chiến lược của Đảng, xuất phát từ tình hình thực tiễn của đất nước và tham khảo kinh nghiệm quốc tế, Chính phủ đã ban hành Nghị định 97/CP, ngày 10-12-1993, về việc thành lập Đại học Quốc gia Hà Nội và Nghị định 16/CP, ngày 27-01-1995, về việc thành lập Đại học Quốc gia Thành phố Hồ Chí Minh trên cơ sở tổ chức, sắp xếp lại một số trường đại học có bề dày truyền thống và viện nghiên cứu khoa học lớn ở Hà Nội và Thành phố Hồ Chí Minh. Theo đó, Đại học Quốc gia Hà Nội và Đại học Quốc gia Thành phố Hồ Chí Minh là trung tâm đào tạo và nghiên cứu đa ngành lớn của cả nước trực thuộc Bộ Giáo dục và Đào tạo, hoạt động theo Quy chế riêng, được Thủ tướng phê duyệt; có tư cách pháp nhân, có con dấu và tài khoản riêng. Việc Chính phủ thành lập Đại học Quốc gia với tư cách là hai trung tâm lớn trong giáo dục được xem như “quả đấm thép” để tạo ra bước phát triển đột phá cho giáo dục đại học Việt Nam. Mặc dù đây là mô hình còn mới mẻ nhưng các tiêu chí cơ bản của Đại học Quốc gia đã được xác định ngay từ ban đầu(2).

Đại học Quốc gia Hà Nội và Đại học Quốc gia Thành phố Hồ Chí Minh đã chính thức bước vào hoạt động theo Quy chế Tổ chức và Hoạt động do Thủ tướng Chính phủ ban hành (theo Quyết định số 477-TTg, ngày 05-9-1994 và Quyết định số 185-TTg, ngày 28-3-1997). Tuy nhiên, mô hình tổ chức cụ thể và phương thức hoạt động của Đại học Quốc gia chưa phải đã sáng tỏ ngay từ đầu mà đó là một quá trình phát triển tư duy và nhận thức, từ giản đơn đến phức tạp và thông qua thực tiễn kiểm nghiệm. Việc thành lập Đại học Quốc gia với cơ chế hoạt động đặc thù (tự chủ cao) không như các trường đại học khác đã gặp sự nghi ngờ, thậm chí là những tranh luận gay gắt ở trong và ngoài ngành giáo dục. Tư tưởng đổi mới mạnh mẽ trong giáo dục đại học cũng gặp không ít khó khăn khi thực hiện, đặt ra những thử thách lớn trong quá trình xây dựng và phát triển của Đại học Quốc gia.

Để tạo điều kiện thuận lợi cho hai Đại học Quốc gia phát triển, Thường vụ Bộ Chính trị đã có Kết luận số 315-TB/TW, ngày 29-8-2000, khẳng định: “Chủ trương xây dựng hai Đại học Quốc gia thành những trung tâm đào tạo, nghiên cứu khoa học và chuyển giao công nghệ đa ngành, đa lĩnh vực, chất lượng cao, ngang tầm khu vực, dần đạt trình độ quốc tế là hoàn toàn đúng đắn, phù hợp với yêu cầu phát triển của đất nước và xu hướng phát triển giáo dục đại học của khu vực và thế giới”. Quán triệt tinh thần đó, ngày 01-02-2001, Chính phủ đã ban hành Nghị định số 07/2001/NĐ-CP, về Đại học Quốc gia; ngày 12-02-2001, Thủ tướng ra các Quyết định về việc tổ chức lại Đại học Quốc gia Hà Nội và Đại học Quốc gia Thành phố Hồ Chí Minh (các Quyết định số 14/2001/QĐ-TTG, 15-2001/QĐ-TTg) và Quyết định ban hành Quy chế về Tổ chức và Hoạt động của Đại học Quốc gia (Quyết định số 16/2001/NĐ-CP). Nghị định 07/2001/NĐ-CP xác định Đại học Quốc gia là trung tâm đào tạo đại học, sau đại học, nghiên cứu và ứng dụng khoa học - công nghệ đa ngành, đa lĩnh vực chất lượng cao. Đại học Quốc gia có quyền chủ động cao trong các hoạt động về đào tạo, nghiên cứu khoa học - công nghệ, tài chính, quan hệ quốc tế và tổ chức bộ máy. Quy chế Tổ chức và Hoạt động của Đại học Quốc gia ban hành theo Quyết định số 16/2001/NĐ-CP (gọi tắt là Quy chế 16) khẳng định và tăng cường hơn nữa quyền tự chủ của Đại học Quốc gia trong nhiều lĩnh vực hoạt động. Đại học Quốc gia được Nhà nước ưu tiên đầu tư về cán bộ, tài chính, cơ sở vật chất, trang thiết bị nhằm nâng cao chất lượng, hiệu quả đào tạo, nghiên cứu và triển khai ứng dụng khoa học và công nghệ để từng bước phát triển Đại học Quốc gia ngang tầm với các đại học có uy tín trong khu vực và quốc tế.

Một điểm mới quan trọng của Nghị định 07/2001/NĐ-CP và Quy chế 16 là tiếp tục làm rõ quan hệ giữa Đại học Quốc gia với Bộ Giáo dục và Đào tạo và các bộ, ngành, địa phương hữu quan. Theo đó, Đại học Quốc gia về thực chất là một cơ quan sự nghiệp đào tạo và nghiên cứu khoa học thuộc Chính phủ, chịu sự quản lý về mặt Nhà nước của các bộ, ngành khác trong các lĩnh vực hoạt động và là đầu mối được giao các chỉ tiêu kế hoạch hằng năm. Nghị định và Quy chế đã tạo điều kiện thuận lợi cho Đại học Quốc gia phát huy quyền tự chủ, tự chịu trách nhiệm cao trong các hoạt động chủ yếu; hình thành được mô hình đơn vị sự nghiệp giáo dục có thực thể hữu cơ, liên thông, liên kết, hợp tác toàn diện giữa các đơn vị thành viên và đơn vị trực thuộc, khai thác hiệu quả mọi nguồn lực, lợi thế đa ngành, đa lĩnh vực, sự đa dạng và thế mạnh của từng đơn vị trong Đại học Quốc gia để nâng cao chất lượng mọi hoạt động; góp phần nâng cao vị thế, thương hiệu của từng đơn vị, của Đại học Quốc gia và hệ thống giáo dục đại học Việt Nam. Đây là văn bản pháp lý hết sức quan trọng thể hiện bước phát triển mới trong nhận thức về sứ mệnh, nhiệm vụ và điều kiện hoạt động của Đại học Quốc gia, giải tỏa được những vướng mắc do cơ chế trong thực tế hoạt động của Đại học Quốc gia từ khi thành lập đến thời điểm này.

Luật Giáo dục đại học và sự hoàn thiện về mặt pháp lý mô hình Đại học Quốc gia

Quốc hội khóa XIII đã ban hành Luật Giáo dục đại học(3), ghi nhận, làm rõ mô hình Đại học Quốc gia nhằm tạo điều kiện thuận lợi cho mô hình này phát triển đúng với tiềm năng và kỳ vọng. Đây là lần đầu tiên mô hình Đại học Quốc gia được chính thức đưa vào các văn bản luật do Quốc hội ban hành và vị thế pháp lý của Đại học Quốc gia được khẳng định trong một văn bản có tính pháp lý cao nhất. Điều 8 Luật Giáo dục đại học quy định về địa vị pháp lý của Đại học Quốc gia. Cụ thể: 1/ Đại học Quốc gia là trung tâm đào tạo, nghiên cứu khoa học, công nghệ đa ngành, đa lĩnh vực chất lượng cao, được Nhà nước ưu tiên đầu tư phát triển. 2/ Đại học Quốc gia có quyền chủ động cao trong các hoạt động về đào tạo, nghiên cứu khoa học, tài chính, quan hệ quốc tế và tổ chức bộ máy. Đại học Quốc gia chịu sự quản lý nhà nước của Bộ Giáo dục và Đào tạo, của các bộ, ngành khác và Ủy ban nhân dân các cấp nơi Đại học Quốc gia đặt địa điểm, trong phạm vi chức năng theo quy định của Chính phủ và phù hợp với pháp luật. Đại học Quốc gia được làm việc trực tiếp với các bộ, cơ quan ngang bộ, cơ quan thuộc Chính phủ, Ủy ban nhân dân tỉnh, thành phố trực thuộc trung ương để giải quyết những vấn đề liên quan đến Đại học Quốc gia. Khi cần thiết, Giám đốc Đại học Quốc gia báo cáo Thủ tướng Chính phủ về những vấn đề liên quan đến hoạt động và phát triển của Đại học Quốc gia. 3/ Chủ tịch hội đồng Đại học Quốc gia và Giám đốc, Phó Giám đốc Đại học Quốc gia do Thủ tướng Chính phủ bổ nhiệm, miễn nhiệm. 4/ Chính phủ quy định cụ thể chức năng, nhiệm vụ và quyền hạn của Đại học Quốc gia. Ngoài ra, Luật cũng có quy định cụ thể về cơ cấu tổ chức của Đại học Quốc gia, Hội đồng Đại học Quốc gia, nhiệm vụ và quyền hạn của Đại học Quốc gia; khẳng định Đại học Quốc gia có quyền tự chủ cao trong nhiều lĩnh vực hoạt động.

Để Luật Giáo dục đại học thực sự đi vào cuộc sống, thúc đẩy Đại học Quốc gia phát triển, ngày 17-11-2013, Chính phủ đã ban hành Nghị định số 186/2013/NĐ-CP về Đại học Quốc gia(4). Theo đó, Đại học Quốc gia là cơ sở giáo dục đại học công lập, bao gồm tổ hợp các trường đại học, viện nghiên cứu khoa học thành viên thuộc các lĩnh vực chuyên môn khác nhau, tổ chức theo hai cấp để đào tạo các trình độ của giáo dục đại học; là trung tâm đào tạo, nghiên cứu khoa học, công nghệ đa ngành, đa lĩnh vực, chất lượng cao, được Nhà nước ưu tiên đầu tư phát triển. Đại học Quốc gia có tư cách pháp nhân, có con dấu hình Quốc huy và tài khoản riêng; là đầu mối được giao các chỉ tiêu về ngân sách và kế hoạch. Đại học Quốc gia chịu sự quản lý nhà nước của Bộ Giáo dục và Đào tạo về giáo dục và đào tạo, của Bộ Khoa học và Công nghệ về khoa học và công nghệ, của các bộ, ngành khác và Ủy ban nhân dân cấp tỉnh nơi Đại học Quốc gia đặt trụ sở trong lĩnh vực được phân công theo quy định của Chính phủ và phù hợp với pháp luật. Đại học Quốc gia có nhiệm vụ tổ chức các hoạt động đào tạo, nghiên cứu khoa học, hội nhập quốc tế theo quy định của pháp luật; đào tạo, bồi dưỡng nhân tài khoa học; chuyển giao tri thức và cung cấp nguồn nhân lực chất lượng cao phục vụ phát triển kinh tế - xã hội và hội nhập quốc tế. Nghiên cứu, cung cấp luận cứ khoa học nhằm góp phần xây dựng các định hướng, chủ trương, chính sách, chiến lược, kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội của đất nước; đề xuất và thực hiện các chương trình nghiên cứu khoa học trọng điểm quốc gia theo quy định. Tiếp tục khẳng định địa vị pháp lý, các quyền và nghĩa vụ được quy định tại Nghị định số 07/NĐ-CP, Nghị định số 186/NĐ-CP bổ sung nhiều điểm mới về Đại học Quốc gia, như: Bộ trưởng Bộ Giáo dục và Đào tạo quyết định thành lập Phân hiệu (nếu có) của Đại học Quốc gia, bổ sung một số quyền tự chủ về đào tạo, đơn vị dự toán cấp I, ban hành quy định quản lý nội bộ, được áp dụng Quy định tài chính đặc thù do Thủ tướng ban hành, Giám đốc Đại học Quốc gia bổ nhiệm Hiệu trưởng, Viện trưởng. Đại học Quốc gia có hầu hết các quyền tự chủ tương đương với đơn vị sự nghiệp thuộc Chính phủ và có quyền tự chủ đại học cao phù hợp với thông lệ quốc tế.

Để gia tăng tính tự chủ, tự chịu trách nhiệm trong các cơ sở giáo dục đại học thành viên, trên cơ sở các quy định tại Luật Giáo dục đại học và Nghị định về Đại học Quốc gia, Thủ tướng Chính phủ đã ký Quyết định số 26/2014/QĐ-TTg, về việc ban hành Quy chế Tổ chức và Hoạt động của Đại học Quốc gia và các cơ sở giáo dục đại học thành viên (gọi tắt là Quy chế 26) (5). Quy chế có 8 chương, 30 điều, gồm các nội dung: tổ chức và nhân sự, hoạt động đào tạo, khoa học và công nghệ, hội nhập quốc tế, bảo đảm chất lượng giáo dục, tài chính, tài sản, mối quan hệ công tác, chế độ thông tin, báo cáo và thanh tra, kiểm tra. Quy chế khẳng định: Đại học Quốc gia là cơ sở giáo dục đại học có các đơn vị thành viên thuộc các lĩnh vực chuyên môn khác nhau, tổ chức theo hai cấp, đào tạo trình độ đại học, thạc sĩ, tiến sĩ; có cơ cấu đa ngành, đa lĩnh vực chất lượng cao, trong đó tập trung vào lĩnh vực khoa học, công nghệ cao và một số lĩnh vực kinh tế - xã hội mũi nhọn (Điều 2). Đúc rút từ thực tiễn, Quy chế mới cụ thể hóa nhiều quyền tự chủ, tự chịu trách nhiệm của Đại học Quốc gia cũng như các trường đại học, viện nghiên cứu khoa học thành viên; phân cấp tối đa quyền hạn của các đơn vị thành viên về quản lý chuyên môn, học thuật; cụ thể hóa tính thống nhất cao trong đa dạng, tính liên thông, liên kết tạo sức mạnh cộng hưởng giữa các đơn vị và sức mạnh của toàn hệ thống Đại học Quốc gia. Những nội dung quy định của Quy chế 26 đã phát huy các yếu tố tích cực của cơ chế quản lý hiện hành, bổ sung các yếu tố tích cực mới cho phù hợp với xu thế phát triển đại học tiên tiến trên thế giới, thể hiện rõ quan điểm đổi mới về Đảng và Nhà nước trong quá trình phát triển bền vững và hội nhập.

Ý nghĩa của sự hoàn thiện mô hình Đại học Quốc gia và những yêu cầu đặt ra

Quyết định xây dựng Đại học Quốc gia là một chủ trương đúng đắn của Đảng và Nhà nước nằm trong định hướng chiến lược; phù hợp với yêu cầu phát triển kinh tế - xã hội của đất nước, xu thế phát triển giáo dục đại học trên thế giới và đổi mới giáo dục đại học ở Việt Nam. Sự ra đời của Đại học Quốc gia là một sự kiện lịch sử, đánh dấu giai đoạn tái cấu trúc và phát triển của hệ thống giáo dục Việt Nam để đáp ứng yêu cầu của sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa; thể hiện trí tuệ và tầm nhìn của Đảng và Nhà nước về vai trò quan trọng của giáo dục và đào tạo, khoa học và công nghệ đối với công cuộc chấn hưng đất nước trong bối cảnh mới của thời đại. Tiếp tục triển khai, thể chế hóa chủ trương của Đảng về đổi mới giáo dục đại học nói chung và Đại học Quốc gia nói riêng. Đến nay, các văn bản về Đại học Quốc gia đã đầy đủ từ Luật Giáo dục đại học, Nghị định và Quy chế tổ chức và hoạt động. Những văn bản này đã xác định mô hình Đại học Quốc gia là tổ hợp các trường đại học, viện nghiên cứu khoa học thuộc các lĩnh vực chuyên môn khác nhau, được tổ chức theo hai cấp, thực hiện chức năng đào tạo đại học và sau đại học, nghiên cứu khoa học, công nghệ đa ngành, đa lĩnh vực chất lượng cao; khẳng định vị thế, quyền tự chủ đại học của Đại học Quốc gia theo tinh thần của Luật Giáo dục đại học và cơ chế tài chính đặc thù nhằm phát triển Đại học Quốc gia theo định hướng đại học nghiên cứu, chất lượng cao. Đây là sự thể hiện chủ trương nhất quán và quan tâm sâu sắc của Đảng và Nhà nước về xây dựng Đại học Quốc gia và đánh dấu chu kỳ phát triển mới của Đại học Quốc gia trong việc thực hiện sứ mệnh được Đảng và Nhà nước giao phó.

Xác định trách nhiệm của mình và vượt qua nhiều khó khăn, Đại học Quốc gia Hà Nội và Đại học Quốc gia Thành phố Hồ Chí Minh đã vận hành thành công mô hình trung tâm đại học tổ chức theo hai cấp có cơ chế tự chủ cao và hoạt động theo cơ chế quản trị đại học tiên tiến, hiện đại (không có bộ chủ quản nhưng bảo đảm tốt vai trò quản lý nhà nước của các bộ, ngành chưa có tiền lệ ở Việt Nam). Với cơ chế đó, Đại học Quốc gia đã có những bước phát triển mạnh mẽ và đạt được những thành tựu quan trọng, như: là đơn vị đầu tiên chủ động tiên phong đổi mới đào tạo, đặc biệt là đào tạo sau đại học, đáp ứng nhu cầu nguồn nhân lực chất lượng cao, trình độ cao của đất nước; phát triển nhân tài, nơi đầu tiên trong cả nước mở hệ Cử nhân khoa học tài năng được thế giới thừa nhận, góp phần nâng cao năng lực cạnh tranh với các đại học tiên tiến trong khu vực và trên thế giới. Hoạt động khoa học - công nghệ phát triển mạnh về quy mô, gắn kết chặt chẽ với đào tạo (nhất là đào tạo sau đại học) và phục vụ xã hội, đạt được một số kết quả tầm cỡ quốc tế; phát triển đội ngũ cán bộ, hiện đại hóa cơ sở vật chất để từng bước tiếp cận trình độ quốc tế; tạo những bước đột phá trong đổi mới quản trị đại học, chủ động đề xuất, đi đầu thực hiện kiểm định chất lượng; xác lập vai trò đầu tàu, nòng cốt trong hệ thống giáo dục Việt Nam, góp phần tích cực cho sự nghiệp đổi mới giáo dục và tạo thương hiệu tiêu biểu của giáo dục đại học Việt Nam trên trường quốc tế.

Ngày nay, giáo dục đại học là con đường tất yếu góp phần quyết định vào phát triển đất nước. Việc Nhà nước ban hành Luật Giáo dục đại học và các văn bản quy phạm pháp luật có liên quan đã tạo lập cơ sở vững chắc và tạo ra vận hội mới cho sự phát triển của Đại học Quốc gia. Tuy nhiên, bối cảnh tình hình trong nước và quốc tế cũng đặt ra cho giáo dục đại học cũng như Đại học Quốc gia những yêu cầu mới, vẻ vang nhưng cũng nặng nề trong việc thực hiện nhiệm vụ nâng cao dân trí, phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao và nền khoa học - công nghệ tiên tiến, thực sự trở thành tổ hợp các trường đại học, viện nghiên cứu khoa học thuộc các chuyên môn khác nhau, ngang tầm khu vực, từng bước đạt trình độ quốc tế. Đại học Quốc gia Hà Nội và Đại học Quốc gia Thành phố Hồ Chí Minh cần nỗ lực phấn đấu làm nòng cốt cho hệ thống giáo dục đại học và nghiên cứu phát triển khoa học - công nghệ, đóng góp hiệu quả và to lớn hơn nữa cho sự nghiệp đào tạo đại học, sau đại học và nghiên cứu, phát triển khoa học - công nghệ; trở thành trung tâm đại học nghiên cứu đa ngành, đa lĩnh vực tầm cỡ khu vực và thế giới, cung cấp nguồn nhân lực chất lượng cao, trình độ cao và sản phẩm, giải pháp khoa học - công nghệ hiện đại, tạo động lực phát triển kinh tế - xã hội của đất nước; xứng đáng là điểm sáng về đào tạo, nghiên cứu khoa học và bồi dưỡng tài năng khoa học cho đất nước và đi đầu trong việc triển khai thực hiện có hiệu quả Nghị quyết Hội nghị Trung ương 8 khóa XI về đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo và Nghị quyết Hội nghị Trung ương 6 khóa XI về phát triển khoa học và công nghệ./.

---------------------------------------

1. Nghị quyết số 04-NQ/HNTW, của Ban Chấp hành Trung ương khóa VII, về tiếp tục đổi mới sự nghiệp giáo dục và đào tạo.

2. Những tiêu chí đó là: 1/ Có cơ cấu đa ngành, đa lĩnh vực với quy mô hợp lý và thực thể hữu cơ. 2/ Đào tạo và nghiên cứu khoa học với chất lượng cao, trình độ cao để xứng đáng với vai trò đầu tàu đổi mới giáo dục nước nhà. 3/ Được hoạt động theo cơ chế tự chủ, tự chịu trách nhiệm cao, được Nhà nước ưu tiên đầu tư phát triển. 4/ Từng bước vươn lên tầm khu vực và quốc tế, đáp ứng kỳ vọng của Đảng, Nhà nước và nhân dân.

3. Luật Giáo dục đại học được Quốc hội thông qua ngày 18-6-2012, gồm XII chương, 73 điều quy định về tổ chức, nhiệm vụ, quyền hạn của cơ sở giáo dục đại học, hoạt động đào tạo, hoạt động khoa học và công nghệ, hoạt động hội đồng quản trị, bảo đảm chất lượng và kiểm định chất lượng giáo dục đại học, giảng viên, người học, tài chính, tài sản của cơ sở giáo dục đại học và quản lý nhà nước về giáo dục đại học.

4. Nghị định số 186/2013/NĐ-CP có hiệu lực thi hành từ ngày 01-01-2014, thay thế Nghị định số 07/2001/NĐ-CP. Nghị định gồm 7 điều, áp dụng đối với Đại học Quốc gia Hà Nội và Đại học Quốc gia Thành phố Hồ Chí Minh, các cơ quan, tổ chức và cá nhân có liên quan đến quản lý và hoạt động của Đại học Quốc gia.

5. Quyết định số 26/2014/QĐ-TTg, ngày 26-3-2014, có hiệu lực từ ngày 20-5-2014 và thay thế Quyết định số 16/2001/QĐ-TTg, ngày 12-02-2001, về việc ban hành Quy chế tổ chức và hoạt động của Đại học Quốc gia.