Sau sự sụp đổ của Liên Xô và hệ thống xã hội chủ nghĩa Đông Âu, hầu hết các đảng cộng sản ở các nước Tây Âu đều phải đối mặt với một tình thế khó khăn nhất trong lịch sử tồn tại của mình, phong trào cánh tả trên thế giới cũng đứng trước những thách thức gay gắt.

Tuy nhiên, vào những năm cuối của thế kỷ XX đầu thế kỷ XXI đã có nhiều dấu hiệu ghi nhận sự khởi sắc của phong trào cánh tả trên thế giới bằng những thắng lợi liên tiếp của phong trào cánh tả ở Mỹ La-tinh và xu hướng đi lên chủ nghĩa xã hội của một số nước trong khu vực. Tinvietonline.com bình luận: “Trên bản đồ chính trị thế giới hiện nay, nếu tô màu hồng cho xu hướng cánh tả đang cầm quyền lãnh đạo xây dựng xã hội mới tiến bộ và phát triển, được lòng dân thì Mỹ La-tinh là một khu vực khá rực rỡ màu gam này” ⁽ⁱ⁾.

Cùng với sự tái đắc cử nhiệm kỳ thứ ba liên tiếp (3-12-2006) của Tổng thống Venzuela: ông Hugo Chaver thuộc lực lượng cánh tả tiến bộ, là chiến thắng liên tục của ông ông Lula Da Silva (Brazil, tái cử 29-10-2006), ông Nestor Kichner ( Argentina 5-2003), ông Tabere Vazquez (Uruguay, 10-2004), bà Michellet Bachelet (Chilê, 1-2006), ông Evo Morales (Bolivia, 1-2006), ông Rafael Correa ( Ecuador, 11-2006), ông Daniel Ortega (Nicaragua 5-11-2006)… Việc tái cử của hai tổng thống L.D. Silva và H. Chaver ở Brazil và Venezuela được coi là đặc biệt quan trọng vì đây là quốc gia có tiềm lực kinh tế hàng đầu ở Mỹ La-tinh.

Xu hướng đi lên chủ nghĩa xã hội của một số nước trong khu vực này là nguồn cổ vũ, khích lệ to lớn đối với phong trào cánh tả, lực lượng dân chủ tiến bộ trên thế giới đẩy mạnh sự nghiệp đấu tranh vì độc lập dân tộc, dân chủ, hòa bình, phát triển và tiến bộ xã hội... Có thể khắc họa sau đây những nét chính của con đường hướng tới chủ nghĩa xã hội của một số nước Mỹ La-tinh.

Một là, do các chính đảng thiên tả cầm quyền.

Trên thực tế, tuy còn có sự khác biệt, đa dạng về hình thức tổ chức, nhưng khi phân tích hoạt động của các lực lượng cánh tả lãnh đạo các nước nơi đây, nhiều nhà chính trị xã hội, cũng như nhà xã hội học Marcos Novaro (Đại học Buenos Aires Argentina) đã khái quát lại: có hai cánh, hai khuynh hướng chính trị. Đó là, cánh “dân chủ xã hội ôn hoà” như L.D. Silva ở Brazil, M. Bachelet ở Chile, N. Kirchner ở Argentina, T. Vasquez ở Uruguay, và cánh “dân tuý, chống đế quốc, chống Mỹ và chống chủ nghĩa tân tự do” như là H. Chaver ở Venezuela, E. Morales ở Bolivia và Lopez Obrador ở Mexico ⁽ⁱⁱ⁾. Xu hướng liên minh, hợp nhất và thống nhất các lực lượng cánh tả này trong thời gian qua đã trở nên rõ nét hơn, trong đó có sự kiện rất đáng quan tâm là ngày 29-1-2007 vừa qua, ở Venezuela, Tổng thống H. Chaver đã hợp nhất đảng của mình và hơn 20 đảng khác để thành lập nên một chính đảng duy nhất - Đảng xã hội dân chủ Thống nhất Venezuela - một đảng mà, theo lời ông, là để phục vụ phong trào cách mạng và phục vụ nhân dân, chứ không phải phục vụ các đảng phái chính trị ⁽ⁱⁱⁱ⁾.

Hai là, nhiều đảng cầm quyền ở Mỹ La-tinh có đường lối và định hướng đi lên chủ nghĩa xã hội.

Tiêu biểu cho đường lối và định hướng đi lên chủ nghĩa xã hội ở các nước Mỹ La-tinh là Cộng hoà Venezuela. Từ khi lên nắm quyền lãnh đạo đất nước (1998), Tổng thống H. Chaver đã được báo giới và chính khách nước ngoài bình chọn “là hiện tượng trong đời sống chính trị khu vực Mỹ La-tinh” vì những tư tưởng và tuyên bố đưa đất nước mình đi lên chủ nghĩa xã hội. Tại Diễn đàn xã hội thế giới lần thứ 5 (1-2005), ông tuyên bố sẽ xây dựng một “Chủ nghĩa xã hội mới, Chủ nghĩa xã hội thế kỷ XXI”. Trong diễn văn vào giữa năm 2006, ông định nghĩa: Chủ nghĩa xã hội của thế kỷ XXI phải dựa trên các nguyên tắc: Đoàn kết, bác ái, yêu thương, công lý, tự do và bình đẳng. Chủ nghĩa xã hội được xây dựng từng ngày chứ không phải “định trước” ^(iv). Mới đây, ngày 29-1-2007, phát biểu trên sóng phát thanh và truyền hình chủ nhật hàng tuần, ông H. Chaver đã khẳng định không có thế lực nào có thể ngăn chặn được quyết tâm xây dựng “Chủ nghĩa xã hội thế kỷ XXI” ở Venezuela, bởi vì nhân dân đang muốn thoát khỏi chủ nghĩa tư bản. Ông kêu gọi tất cả các tầng lớp chính trị - xã hội đi theo chủ nghĩa xã hội, đang được tạo dựng bằng “tất cả nỗ lực, bàn tay, khối óc và trái tim” của người dân nước này ^(v). Trong một cuộc trả lời phỏng vấn của Tạp chí Time, ông H. Chaver đã khẳng định: “Tôi nghĩ rằng không thể có con đường thứ ba. Chỉ có chủ nghĩa xã hội mà thôi” ^(vi).

Tại Brazil, ông L.D. Silva và lực lượng cánh tả đang nhất quán thực thi đường lối độc lập, dân tộc, dân chủ cùng những chính sách xã hội tiến bộ nhằm xây dựng đất nước giàu mạnh, xoá đói nghèo, bất bình đẳng xã hội ^(vii).

Còn ở Bolivia, ngay từ ngày đầu lên làm tổng thống (22-1-2006), ông E. Morales đã tuyên bố “Chính phủ xã hội chủ nghĩa của mình sẽ định hình lại đất nước Bolivia”, mà theo đó là “phải thay đổi lịch sử... phải chấm dứt tình trạng cướp bóc các nguồn tự nhiên của đất nước”, đồng thời cam kết chấm dứt tình trạng bất công và bất bình đẳng”.

Ba là, các đảng cánh tả cầm quyền thực hiện đường lối độc lập dân tộc, thoát khỏi sự áp đặt của thế giới tư bản, sự lệ thuộc vào nước ngoài, tăng cường hợp tác khu vực, hợp tác với phong trào không liên kết.

Mặc dù vấp phải sự phản đối mạnh mẽ từ các thế lực cách hữu, các công ty, tập đoàn đa quốc gia và các nước tư bản chủ nghĩa, những nước do lực lượng cánh tả lãnh đạo ở Mỹ La-tinh đã tiến hành cải cách chính trị, kinh tế, văn hoá, xã hội sâu rộng và thận trọng, với quyết tâm từng bước xoá bỏ tàn dư của chủ nghĩa thực dân, đế quốc đang đè nặng lên đất nước mình.

Trước tình hình quốc tế có nhiều biến động phức tạp và toàn cầu hoá đang diễn ra mạnh mẽ, các nước Mỹ La-tinh ý thức rõ sự cần thiết phải tăng cường đoàn kết, hợp tác và liên kết khu vực nhằm thúc đẩy sự phát triển của mỗi quốc gia và của cả khu vực, giữ vững độc lập dân tộc, có đủ khả năng đương đầu với những thách thức của thời đại. Đó là một đặc điểm nổi bật của đường lối chính trị mới trong những năm qua ở khu vực này.

Tinh thần tăng cường đoàn kết, hợp tác và liên kết khu vực được thể hiện trong Tuyên bố mới đây của Hội nghị cấp cao lần thứ hai Cộng đồng các nước Nam Mỹ (CSN) tổ chức tại Cochabamba (Bolivia) ngày 9-12-2006, với sự tham gia của các nhà lãnh đạo và đại diện cấp cao của 12 nước, trong đó nhấn mạnh sự cần thiết phải thiết lập các liên minh chiến lược dựa trên cam kết dân chủ, tăng cường đối thoại, tạo không gian hợp tác và hoà hợp, góp phần củng cố sự ổn định khu vực, nhất là tăng cường hợp tác toàn diện, bền vững và đoàn kết trong lĩnh vực năng lượng, với mục tiêu chung lập một không gian kinh tế kiểu Liên hiệp châu Âu, có một đồng tiền chung và những cơ chế kinh tế - thương mại thống nhất, xoá bỏ hoàn toàn sự phụ thuộc vào hệ thống kinh tế, tài chính tư bản do Mỹ kiểm soát.

Một sự kiện nữa là các nhà lãnh đạo 3 nước: Boliva, Cuba và Venezuela đã ký Hiệp định Thương mại ba bên (ALBA) nhằm trao đổi thương mại và hỗ trợ lẫn nhau cùng phát triển. Trong khuôn khổ ALBA đã hình thành dự án liên kết năng lượng PETRO CARIBE và hợp tác năng lượng Nam Mỹ, nhằm khai thác, hỗ trợ lẫn nhau để sử dụng hiệu quả nguồn năng lượng khu vực. Trước sự kiện này, Chủ tịch Fidel Castro đã bày tỏ: Trong lần đầu này chỉ có 3 chúng tôi. Nhưng tôi tin rằng, một ngày nào đó, tất cả các nước Mỹ La-tinh cùng góp mặt ở đây.

Tuy chưa hoàn toàn thoát khỏi sự lệ thuộc vào Mỹ nhưng đường lối đối ngoại của các nước khu vực này đã thể hiện rõ xu thế mong muốn có độc lập nhiều hơn. Đoàn kết, ủng hộ với Cuba, phản đối chính sách cấm vận của Mỹ đối với đất nước này là quan điểm nhận được sự nhất trí cao của nhiều nước Mỹ La-tinh. Chính phủ cánh tả nhiều nước trong khu vực đã thiết lập lại quan hệ ngoại giao đầy đủ với Cuba, đẩy mạnh các hoạt động đối ngoại với các nước thuộc Phong trào không liên kết, các nước xã hội chủ nghĩa.

Các đảng cộng sản, cánh tả, tiến bộ Mỹ La-tinh đã là những nhân tố rất tích cực tổ chức nhiều diễn đàn, hội thảo quốc tế tại khu vực này để trao đổi kinh nghiệm, phối hợp hành động giữa các tổ chức, các phong trào xã hội dân sự chống chủ nghĩa tự do mới, chống lại sự thống trị của đế quốc, tư bản, phấn xây dựng một xã hội lấy con người làm trung tâm. Chẳng hạn, Diễn đàn Sao Paulo, thu hút được hơn 140 đảng và các tổ chức chính trị trên thế giới tham gia. Tại đó, các đại biểu đã trao đổi, đánh giá tình hình châu lục, làm rõ các hệ lụy của chủ nghĩa tự do mới, hoạch định chủ trương, giải pháp thay thế, đồng thời thông qua các nghị quyết chống chủ nghĩa đế quốc, ủng hộ đấu tranh vì hoà bình, độc lập dân tộc.

Bốn là, các mục tiêu dân sinh dân chủ và công bằng dần được hiện thực hoá trong đời sống kinh tế, văn hoá, xã hội ở các nước Mỹ La-tinh.

Trong những năm 80 và 90 của thế kỷ XX, việc thực hiện triệt để “chủ nghĩa tự do mới” tuy có đạt được một số kết quả “tức thời”, nhưng sau một thời gian, tình hình kinh tế, chính trị, xã hội nhiều nước ở khu vực đã lâm vào tình trạng khủng hoảng như Argentina, Brazil, Uruguay, Ecuador, Paraguay… Các vấn đề xã hội bức xúc như đói nghèo, thất nghiệp, bất bình đẳng, tham nhũng, nợ nước ngoài và khủng hoảng xã hội diễn ra triền miên. Vì vậy, Mỹ La-tinh được coi là khu vực bất bình đẳng nhất trên thế giới. Những người giàu nhất chỉ chiếm 10% nhưng lại sở hữu 48% tổng thu nhập quốc dân (GDP), trong khi 10% người nghèo nhất chỉ có thu nhập bằng 1,6% GDP. Từ năm 1990-2003, người nghèo từ 200 triệu đã tăng lên 225 triệu (chiếm 44% dân số khu vực). Tỷ lệ thất nghiệp tăng từ 7,5% năm 1990 lên hơn 10% trong năm 2001.

Từ khi lên nắm quyền, các chính phủ cánh tả ở Mỹ La-tinh, đặc biệt là Venzuela và Bolivia, đã tiến hành hàng loạt các chính sách vĩ mô tiến bộ về quản lý nhà nước đối với nền kinh tế. Một trong những chính sách được lòng dân nhất là quốc hữu hoá các nguồn tài nguyên thiên nhiên của đất nước để chống đói nghèo, đầu tư cho các chương trình xã hội, bất chấp phản ứng tiêu cực của phương Tây. Chính phủ Venezuela đã tiến hành một loạt cải cách về thể chế, thông qua nhiều điều luật, đặc biệt là luật đất đai có lợi cho người nghèo; quốc hữu hoá ngành dầu khí - trụ cột kinh tế của đất nước; xoá đói, giảm nghèo, nâng cấp kết cấu hạ tầng, xây thêm nhiều trường học, cải thiện dịch vụ y tế…

Ở Bolivia, từ đầu tháng 6-2006, Chính phủ bắt đầu chia hơn 30.000 km² đất canh tác cho các cộng đồng nông dân nghèo và tuyên bố sắp tới sẽ thu hồi thêm những diện tích đất tư không sản xuất nhằm đạt mục tiêu phân phối một phần diện tích đất trong những năm tới ^(viii).

Tại Brazil, Chính phủ đang triển khai chương trình xã hội “Không có người đói” được coi là lớn nhất thế giới từ trước đến nay, trợ cấp 325 triệu USD hằng tháng cho 45 triệu/tổng số 185 triệu người dân, giúp hàng triệu trẻ em nghèo được đi học và chăm sóc y tế.

Với những nỗ lực trên của các chính đảng thiên tả cầm quyền, năm 2006 là năm thứ tư liên tiếp, kinh tế khu vực này tiếp tục tăng trưởng ổn định. Theo báo cáo của Ủy ban Kinh tế Mỹ La-tinh và Ca-ri-be (CEPAL), năm 2006, nền kinh tế khu vực này có thể đạt mức tăng trưởng khoảng 5,3%/năm. Trong đó, Argentina, Cuba và Venezuela sẽ đạt mức tăng trưởng cao nhất, khoảng 8%. Riêng Cuba khoảng 12,5%, tiếp đến Peru, Panama và Chile khoảng 6%, nền kinh tế hàng đầu khu vực là Brazil sẽ đạt mức tăng trưởng 3,5%. Nhờ kinh tế tăng trưởng và đẩy mạnh cuộc đấu tranh chống đói nghèo của các chính phủ cánh tả mà tỷ lệ người nghèo ở Mỹ La-tinh đã giảm xuống còn 39,8% năm 2006. Riêng ở Venezuela giảm từ 50% xuống còn 38%, Argentina từ 57% xuống còn 31,4%; Brazil đã có hơn 6 triệu người thoát nghèo và gần 8 triệu người có việc làm mới.

Bên cạnh những nguyên nhân kinh tế, chính trị, xã hội, nguyên nhân chủ quan mang tính chất quyết định tạo nên những thắng lợi liên tiếp của phong trào cánh tả Mỹ La-tinh và đưa các nước ở khu vực này phát triển theo hướng xã hội chủ nghĩa là lực lượng cánh tả ở đây đã đổi mới tư duy và phương pháp hoạt động. Thay cho đấu tranh vũ trang, sử dụng các hình thức bạo lực giành chính quyền như trước đây là phương pháp vận động, thuyết phục quần chúng nhân dân; đưa ra các cương lĩnh tranh cử phù hợp với nguyện vọng của nhân dân lao động, biết tập hợp các lực lượng và có chính sách liên minh rộng rãi; tăng cường đoàn kết, liên kết các phong trào cánh tả và tiến bộ khác nhau trong nước và khu vực, đấu tranh nghị trường với các mục tiêu hấp dẫn cử tri.

Tuy quan niệm về cong đường và biệp pháp hướng tới chủ nghĩa xã hội ở các nước khu vực này còn chưa thống nhất, nhưng nét chung nhất của phong trào cánh tả ở Mỹ La-tinh là mềm mỏng, linh hoạt, sáng tạo và kiên trì cho các mục tiêu của mình.

Để các nước ở khu vực Mỹ La-tinh hướng tới mục tiêu chủ nghĩa xã hội, nhiều chính khách, các nhà nghiên cứu trên thế giới đã chỉ ra rằng, các chính đảng cánh tả nơi đây còn phải vượt qua nhiều khó khăn, thách thức. Trước tiên, là phải đồng tâm hiệp lực chống lại chiến lược toàn cầu của Mỹ nói chung và quan niệm áp đặt, coi Mỹ La-tinh là “sân sau” của mình. Tiếp đó, là phải tìm ra những phương sách hiệu quả tận dụng sự ủng hộ của các bộ phận tiến bộ trong cánh hữu, nhưng đồng thời cũng phải nâng cao cảnh giác, đấu tranh có hiệu quả, cô lập, làm tê liệt các thế lực cánh hữu phản động câu kết chặt chẽ với Mỹ, luôn tìm cách phá hoại sự nghiệp cách mạng của nhân dân Mỹ La-tinh. Sau cùng, điều có tính chất quan trọng nhất là các lực lượng cánh tả nơi đây cần khắc phục sự phân tán, chưa có ngọn cờ đủ mạnh, uy tín tập hợp lực lượng, đặc biệt phải khắc phục những khuynh hướng khác nhau trong ban lãnh đạo, những tư tưởng khác nhau trong chính phủ liên minh cầm quyền, hướng tới thành lập một chính đảng thống nhất thật sự của giai cấp công nhân và nhân dân lao động.