1- Với tính chất là tổ chức liên minh chính trị, liên hiệp tự nguyện của tổ chức chính trị, các tổ chức chính trị - xã hội, tổ chức xã hội, cá nhân tiêu biểu trong các giai cấp, tầng lớp xã hội, dân tộc, tôn giáo, người Việt Nam định cư ở nước ngoài, vì thế nguyên tắc chủ đạo trong tổ chức và hoạt động của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam (MTTQ Việt Nam) là hiệp thương dân chủ, phối hợp và thống nhất hành động giữa các thành viên. Nhận thức rõ tầm quan trọng của nguyên tắc hoạt động của MTTQ Việt Nam, nhiều văn bản của Đảng đã nêu cụ thể:

“Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội” (năm 1991) viết: “Mặt trận hoạt động theo phương thức hiệp thương dân chủ, phối hợp và thống nhất hành động giữa các thành viên theo chương trình hành động chung”.

Nghị quyết số 07/NQ-TW, ngày 17-11-1993, của Bộ Chính trị, “Về đại đoàn kết dân tộc và tăng cường Mặt trận Dân tộc thống nhất”, viết: “Mặt trận làm việc theo nguyên tắc: hiệp thương dân chủ, hợp tác bình đẳng, đoàn kết chân thành, tôn trọng lẫn nhau, phối hợp và thống nhất hành động giữa các thành viên theo chương trình hành động chung”.

Thể chế hóa quan điểm của Đảng về MTTQ Việt Nam, trong đó có nguyên tắc hoạt động, Điều 4 Luật Mặt trận Tổ quốc Việt Nam năm 2015 quy định: “2. Tổ chức và hoạt động của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam được thực hiện theo nguyên tắc tự nguyện, hiệp thương dân chủ, phối hợp và thống nhất hành động giữa các thành viên. 3. Khi phối hợp và thống nhất hành động, các tổ chức thành viên của MTTQ Việt Nam tuân theo Điều lệ Mặt trận Tổ quốc Việt Nam, đồng thời vẫn giữ tính độc lập của tổ chức mình”.

Điều lệ Mặt trận Tổ quốc Việt Nam cũng quy định: MTTQ Việt Nam là bộ phận của hệ thống chính trị của nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam do Đảng Cộng sản Việt Nam lãnh đạo; là cơ sở chính trị của chính quyền nhân dân; nơi thể hiện ý chí, nguyện vọng, tập hợp khối đại đoàn kết toàn dân, phát huy quyền làm chủ của nhân dân; nơi hiệp thương, phối hợp và thống nhất hành động của các thành viên.

Từ những văn bản của Đảng, Nhà nước và MTTQ Việt Nam, có thể thấy, hiệp thương dân chủ bao giờ cũng song hành cùng với phối hợp, thống nhất hành động. Nếu tách rời hiệp thương dân chủ và phối hợp, thống nhất hành động thì sự phối hợp và thống nhất hành động sẽ chỉ là hình thức. Trong tổ chức và hành động của MTTQ Việt Nam, chỉ khi nào các vấn đề được thảo luận kỹ lưỡng, dân chủ, các ý kiến khác nhau được tôn trọng, miễn là không trái với tôn chỉ, mục đích hoạt động của MTTQ Việt Nam thì khi đó, các thành viên mới tự nguyện thực hiện và sự phối hợp, thống nhất hành động mới thu hút được sự tham gia của đông đảo các thành viên và đạt được kết quả, hiệu quả thiết thực.

Nguyên tắc hiệp thương dân chủ trong tổ chức và hoạt động của MTTQ Việt Nam các cấp được thể hiện thông qua những việc cụ thể, đó là:giới thiệu và hiệp thương ứng viên vào ủy ban MTTQ Việt Nam, vào đoàn chủ tịch ủy ban MTTQ Việt Nam các cấp, vào Ủy ban Trung ương MTTQ Việt Nam; cử các chức danh trong ban thường trực ủy ban MTTQ Việt Nam các cấp; xây dựng chương trình hành động toàn khóa của MTTQ Việt Nam mỗi cấp và chương trình phối hợp, thống nhất hành động hằng năm của ủy ban MTTQ Việt Nam mỗi cấp; xây dựng kế hoạch giám sát và phản biện xã hội hằng năm; quyết định tổ chức các cuộc vận động, các phong trào thi đua yêu nước; hiệp thương lựa chọn, giới thiệu người ứng cử đại biểu Quốc hội, đại biểu hội đồng nhân dân (HĐND) các cấp... Ví dụ, theo Điều lệ của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam, Ban Thường trực của Ủy ban Trung ương MTTQ Việt Nam bao gồm Chủ tịch, Phó Chủ tịch - Tổng Thư ký và các phó chủ tịch chuyên trách. Ban thường trực ủy ban MTTQ Việt Nam cấp tỉnh, cấp huyện gồm có chủ tịch, các phó chủ tịch chuyên trách và các ủy viên thường trực, là những người hoạt động chuyên trách. Ban thường trực ủy ban MTTQ Việt Nam cấp xã gồm có chủ tịch, không quá hai phó chủ tịch và ủy viên thường trực. Những vị trí tương tự ở các cơ quan nhà nước hay cơ quan đảng được thực hiện theo nguyên tắc bầu cử hoặc bổ nhiệm. Nhưng trong tổ chức của MTTQ Việt Nam thì thực hiện theo một quy trình riêng, đó là quy trìnhhiệp thương dân chủ. Trên cơ sở ứng cử của các ủy viên ủy ban MTTQ và sự giới thiệu của tiểu ban nhân sự đại hội hoặc của ban thường trực đương nhiệm, ủy ban MTTQ Việt Nam sẽ thảo luận, hiệp thương để cử nhân sự vào các chức danh trong ban thường trực mà không qua quy trình bầu cử, quy trình bổ nhiệm.

Việc xây dựng chương trình hành động toàn khóa của MTTQ Việt Nam được tiến hành tại đại hội MTTQ Việt Nam từng cấp theo phương thức hiệp thương dân chủ. Các đại biểu tham dự đại hội hoàn toàn bình đẳng, dân chủ trong việc nêu các vấn đề thuộc về chương trình hành động 5 năm để đại hội thảo luận. Sau khi thảo luận, đại hội sẽ hiệp thương để thống nhất một chương trình hành động chung của MTTQ Việt Nam cấp mình. Chương trình hành động toàn khóa là sự thể hiện ý chí chung của tất cả các tổ chức thành viên của MTTQ Việt Nam. Hội nghị ủy ban MTTQ Việt Nam họp thường kỳ mỗi năm một lần có nhiệm vụ thảo luận và xây dựng chương trình phối hợp và thống nhất hành động của MTTQ Việt Nam hằng năm trên cơ sở dự kiến của ban thường trực ủy ban MTTQ cùng cấp. Người đứng đầu các tổ chức thành viên, các cá nhân tiêu biểu... sẽ thảo luận dân chủ để đi đến thống nhất một chương trình phối hợp và thống nhất hành động chung.

2- Trong thời gian qua, MTTQ Việt Nam đã thực hiện tốt vai trò chủ trì trong việc phát động và tổ chức thực hiện các cuộc vận động, các phong trào thi đua yêu nước, thu hút đông đảo các tầng lớp nhân dân tham gia, phát huy tinh thần thi đua sáng tạo và các nguồn lực trong xã hội góp phần thực hiện thắng lợi các mục tiêu, nhiệm vụ phát triển kinh tế - xã hội, bảo đảm quốc phòng, an ninh của đất nước. Với phương châm “Lấy sức dân để chăm lo cho đời sống nhân dân”, Cuộc vận động “Toàn dân đoàn kết xây dựng nông thôn mới, đô thị văn minh” đã được ủy ban MTTQ Việt Nam các cấp chủ trì hiệp thương, phối hợp với các tổ chức thành viên vận động nhân dân huy động nguồn lực, hiến đất, hiến công xây dựng kết cấu hạ tầng, phát triển kinh tế, giảm nghèo bền vững, bảo vệ môi trường, chấp hành pháp luật, giữ gìn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống dân tộc, xây dựng các cộng đồng dân cư văn minh và hạnh phúc. Cuộc vận động đã huy động được sự vào cuộc của cả hệ thống chính trị, sự hưởng ứng tích cực của đông đảo các tầng lớp nhân dân và đã đem lại kết quả tích cực, khá toàn diện. Đến tháng 8-2019, cả nước có 4.475 xã (đạt 50,26% tổng số xã) được công nhận đạt chuẩn nông thôn mới; có 84 đơn vị cấp huyện được công nhận đạt chuẩn/hoàn thành nhiệm vụ xây dựng nông thôn mới.

Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và các tổ chức thành viên hiệp thương, phối hợp hành động có hiệu quả trong việc xây dựng kế hoạch giám sát và phản biện xã hội hằng năm và triển khai thực hiện kế hoạch. Theo quy định của Luật Mặt trận Tổ quốc Việt Nam năm 2015 và Nghị quyết liên tịch số 403/2017/NQLT-UBTVQH14-CP-ĐCTUBTWMTTQVN, ngày 15-6-2017, của Ủy ban Thường vụ Quốc hội, Chính phủ và Đoàn Chủ tịch Ủy ban Trung ương MTTQ Việt Nam, “Quy định chi tiết về các hình thức giám sát, phản biện xã hội của MTTQ Việt Nam”, kế hoạch giám sát, phản biện xã hội hằng năm của ủy ban MTTQ Việt Nam xác định rõ mục đích, yêu cầu, đối tượng, nội dung, hình thức, thời gian, chủ thể tiến hành giám sát, phản biện xã hội; xác định những nội dung do MTTQ Việt Nam hoặc do đoàn thể chính trị - xã hội chủ trì. Khi cần thiết, nội dung kế hoạch giám sát, phản biện xã hội được điều chỉnh hoặc bổ sung kịp thời với sự thống nhất của các bên tùy theo điều kiện thực tế và thời gian tổ chức thực hiện.

Định kỳ quý IV hằng năm, ủy ban MTTQ Việt Nam chủ trì trao đổi, thống nhất với cơ quan chính quyền, cơ quan dân cử cùng cấp để lựa chọn những vấn đề mà nhân dân quan tâm, bức xúc cho xây dựng kế hoạch giám sát, phản biện xã hội của năm sau. Trong một số trường hợp cụ thể, việc tổ chức hiệp thương được thực hiện bằng hình thức hội nghị hoặc gửi văn bản đến các đoàn thể chính trị - xã hội và các tổ chức thành viên khác có liên quan để thống nhất nội dung, kế hoạch.

Khi kế hoạch giám sát và phản biện xã hội ở mỗi cấp được ban hành thông qua hiệp thương dân chủ, thống nhất giữa các thành viên thì việc thực hiện và triển khai trên thực tế sẽ bảo đảm được sự phối hợp chặt chẽ hơn giữa các tổ chức thành viên trong MTTQ Việt Nam cũng như giữa các cơ quan, tổ chức của Đảng và của Nhà nước có liên quan, do đó sẽ khắc phục được sự chồng chéo trong quá trình thực hiện hoạt động giám sát và phản biện xã hội. Từ năm 2018, Ủy ban Trung ương MTTQ Việt Nam đã hiệp thương xây dựng kế hoạch giám sát, phản biện xã hội hằng năm để xác định rõ việc nào do MTTQ Việt Nam hoặc do 5 đoàn thể chính trị - xã hội chủ trì.

Công tác giám sát và phản biện xã hội trong thời gian qua đã trở thành hoạt động thường xuyên, trọng tâm của MTTQ Việt Nam và các đoàn thể chính trị - xã hội. Mặt trận Tổ quốc Việt Nam đã chủ trì hoặc phối hợp với các tổ chức thành viên, các cơ quan, tổ chức của Đảng và của Nhà nước triển khai 12 chương trình giám sát cấp trung ương, tập trung vào các lĩnh vực: chính sách đối với người có công với cách mạng; thực hiện Luật Khoa học và Công nghệ; đổi mới giáo dục và đào tạo; quản lý, sản xuất, kinh doanh vật tư nông nghiệp; giải quyết khiếu nại, tố cáo ở cơ sở; cải cách hành chính; thuế và hải quan; bảo vệ môi trường và ứng phó với biến đổi khí hậu; chấp hành pháp luật của các cơ sở y tế; bảo đảm an toàn thực phẩm; bảo hiểm xã hội, bảo hiểm y tế; đánh giá sự hài lòng của người dân, tổ chức đối với sự phục vụ của cơ quan hành chính nhà nước… Ủy ban MTTQ Việt Nam các tỉnh, thành phố đã đề xuất với cấp ủy, phối hợp với chính quyền lựa chọn những chủ trương lớn về phát triển kinh tế - xã hội, những vấn đề được nhân dân quan tâm ở địa phương để tổ chức giám sát. Nhiều lĩnh vực quản lý phức tạp, khó và nhạy cảm, như bồi thường tái định cư, thu hồi đất; quản lý sử dụng các nguồn lực xây dựng nông thôn mới; bồi thường sự cố ô nhiễm môi trường biển... đã được MTTQ Việt Nam các cấp tiến hành giám sát có hiệu quả. Những báo cáo, kiến nghị sau giám sát của MTTQ Việt Nam, đặc biệt là những vấn đề bức xúc trong nhân dân đã được các bộ, ngành ở Trung ương, cấp ủy, chính quyền địa phương tiếp nhận, kịp thời chỉ đạo giải quyết và qua MTTQ Việt Nam thông báo đến các tầng lớp nhân dân. Trong nhiệm kỳ 2014 - 2019, ủy ban MTTQ Việt Nam cấp tỉnh chủ trì và tham gia giám sát liên ngành được 4.093 cuộc; ủy ban MTTQ Việt Nam cấp huyện chủ trì giám sát 22.679 cuộc; ủy ban MTTQ Việt Nam cấp xã chủ trì giám sát 466.012 cuộc.

Luật Mặt trận Tổ quốc Việt Nam năm 2015 cũng như Luật Bầu cử đại biểu Quốc hội và đại biểu HĐND năm 2015 quy định: MTTQ Việt Nam có trách nhiệm hiệp thương lựa chọn, giới thiệu người ứng cử đại biểu Quốc hội, đại biểu HĐND các cấp. Ở cấp địa phương, trách nhiệm hiệp thương giới thiệu đại biểu HĐND được giao cho ủy ban MTTQ ở mỗi cấp. Ở cấp Trung ương, Đoàn Chủ tịch Ủy ban Trung ương MTTQ Việt Nam có trách nhiệm hiệp thương để lựa chọn, giới thiệu người ứng cử đại biểu Quốc hội. Đoàn Chủ tịch là đại diện của các ngành, các giới, các dân tộc, tôn giáo, người đứng đầu các tổ chức thành viên được lựa chọn từ các Ủy viên Ủy ban Trung ương MTTQ Việt Nam. Vì thế, Đoàn Chủ tịch Ủy ban Trung ương MTTQ Việt Nam có đủ điều kiện thay mặt Ủy ban Trung ương MTTQ Việt Nam thực hiện nhiệm vụ hiệp thương trong bầu cử. Chỉ những người đủ tiêu chuẩn, thông qua hiệp thương dân chủ mới được đưa vào danh sách chính thức những người ứng cử đại biểu Quốc hội.

3- Từ thực tiễn tổ chức và hoạt động của MTTQ Việt Nam cho thấy, nguyên tắc hiệp thương dân chủ được thực hiện rất hiệu quả với đặc tính riêng. Hiệp thương dân chủ trong MTTQ Việt Nam chính là sự thực hành dân chủ, phát huy trí tuệ, đề cao trách nhiệm đại diện của mọi thành viên, thuyết phục lẫn nhau, hướng tới sự đồng thuận, thống nhất ý chí và hành động vì lợi ích chung... Căn cứ vào tính chất tổ chức và nhiệm vụ chính trị của mình, MTTQ Việt Nam và các tổ chức thành viên đều chủ động xây dựng và đẩy mạnh các phong trào thi đua yêu nước, các cuộc vận động nhằm tập hợp, thu hút các tầng lớp nhân dân, các giới, đồng bào hướng vào thực hiện các nhiệm vụ chính trị, kinh tế, văn hóa, xã hội, an ninh, quốc phòng, đối ngoại, củng cố và mở rộng khối đại đoàn kết toàn dân tộc.

Dù đạt được những kết quả đáng khích lệ, nhưng trong tổ chức và hoạt động của MTTQ Việt Nam, công tác hiệp thương dân chủ vẫn còn những hạn chế, như sự phối hợp giữa các thành viên của MTTQ Việt Nam còn thiếu chặt chẽ; vai trò chủ trì, phối hợp của Ủy ban Trung ương MTTQ Việt Nam trong một số nội dung, chương trình chưa tạo được sức hấp dẫn, chưa khơi dậy sự quan tâm, hưởng ứng tích cực của tổ chức thành viên, vì thế vẫn còn tình trạng đôi lúc một số tổ chức thành viên chưa chú trọng đúng mức đến chương trình chung, chủ yếu thực hiện riêng rẽ, đơn lẻ. Một số tổ chức thành viên chưa chủ động đề xuất những vấn đề, nội dung cần có sự phối hợp với các tổ chức thành viên khác. Một số vị ủy viên ủy ban MTTQ Việt Nam đại diện cho các tổ chức thành viên chưa phát huy hết vai trò đại diện cho tổ chức, cho tầng lớp, giới mình tham gia trong MTTQ Việt Nam...

Để phát huy tốt hơn nữa vai trò hiệp thương dân chủ nhằm nâng cao chất lượng tổ chức và hoạt động của MTTQ Việt Nam các cấp, trong nhiệm kỳ 2019 - 2024, MTTQ Việt Nam cần thực hiện tốt một số nhiệm vụ, giải pháp chủ yếu sau:

Một là, đổi mới quy trình xây dựng chương trình phối hợp và thống nhất hành động, hiệp thương dân chủ...; theo đó, cần có sự trao đổi, bàn bạc trong ủy ban MTTQ và các tổ chức thành viên cùng cấp để chương trình được xây dựng mang tính thiết thực, có sự tập trung, phát huy trí tuệ của cả khối MTTQ Việt Nam. Nội dung chương trình phối hợp và thống nhất hành động cần hướng vào những vấn đề gắn trực tiếp với cuộc sống của nhân dân, với các quyền và lợi ích hợp pháp, chính đáng của nhân dân, mà trọng tâm là những vấn đề được đông đảo nhân dân quan tâm, cần sớm được giải quyết.

Hai là, tiếp tục rà soát các quy định đã bất cập nhằm bổ sung, sửa đổi, để đề xuất phương hướng, nhiệm vụ công tác một cách phù hợp, từ đó xây dựng chương trình phối hợp và thống nhất hành động trong tình hình mới một cách có hiệu quả. Tiếp tục kiến nghị thể chế hóa các quan điểm, chủ trương của Đảng về đại đoàn kết toàn dân tộc; phương châm “Dân biết, dân bàn, dân làm, dân kiểm tra”, mối quan hệ “Đảng lãnh đạo, Nhà nước quản lý, nhân dân làm chủ”; hoàn thiện và thực hiện có hiệu quả các cơ chế, chính sách phát huy vai trò của nhân dân trong quyết định những vấn đề lớn của đất nước; bảo đảm tất cả quyền lực của Nhà nước thuộc về nhân dân, nâng cao hiệu quả, tính thiết thực trong hoạt động giám sát và phản biện xã hội của MTTQ Việt Nam và các đoàn thể chính trị - xã hội.

Ba là, nâng cao vai trò, trách nhiệm của người đứng đầu các tổ chức thành viên trong ủy ban MTTQ Việt Nam. Người đứng đầu các tổ chức thành viên đương nhiên là ủy viên ủy ban MTTQ Việt Nam. Để công tác hiệp thương dân chủ giữa các tổ chức thành viên có kết quả thì vai trò, trách nhiệm cá nhân của người đứng đầu các tổ chức này rất quan trọng. Cần phát huy vai trò và trách nhiệm cá nhân của người đứng đầu các tổ chức thành viên tham gia ủy ban MTTQ Việt Nam, đặc biệt là Đoàn Chủ tịch Ủy ban Trung ương MTTQ Việt Nam và trách nhiệm của tập thể lãnh đạo các tổ chức thành viên trong việc tham gia xây dựng và triển khai thực hiện chương trình phối hợp và thống nhất hành động của MTTQ Việt Nam.

Bốn là, ủy ban MTTQ Việt Nam và các đoàn thể chính trị - xã hội các cấp cần tiếp tục nghiên cứu, xây dựng quy trình tập hợp ý kiến nhân dân, phát huy tốt nhất vai trò và trí tuệ của các ủy viên ủy ban MTTQ Việt Nam, các nhân sĩ, trí thức, đại diện các giới, dân tộc, tôn giáo, các nhà khoa học, các chuyên gia, người có uy tín, của đoàn viên, hội viên và sự ủng hộ của nhân dân trong tham gia xây dựng Đảng, xây dựng chính quyền vững mạnh, phòng, chống quan liêu, tham nhũng, lãng phí, tiêu cực.