TCCSĐT - Trong thế giới tùy thuộc lẫn nhau hiện nay, trách nhiệm xã hội là một vấn đề đang đặt ra với mỗi cá nhân, tổ chức. Báo chí cách mạng Việt Nam là một bộ phận của công tác văn hóa - tư tưởng của Đảng, thực hiện tốt chức năng, nhiệm vụ của mình cũng chính là cách báo chí thực hiện trách nhiệm xã hội của minh.

Báo chí cách mạng Việt Nam là một bộ phận quan trọng trong công tác tuyên truyền của Đảng. Nhà báo là chiến sỹ xung kích trên văn trận văn hóa - tư tưởng. Báo chí là công cụ sắc bén tuyên truyền đường lối, chủ trương của Đảng, chính sách, pháp luật của nhà nước; đồng thời, là cầu nối, kịp thời phản ánh những tâm tư, nguyện vọng, những nhu cầu cấp thiết của nhân dân.

Nghị quyết Hội nghị Trung ương 5 (khóa X) “Về công tác tư tưởng, lý luận và báo chí trước yêu cầu mới” chỉ rõ “Báo chí phải nắm vững và tuyên truyền sâu rộng, kịp thời, có hiệu quả đường lối, chủ trương của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước, bám sát nhiệm vụ công tác tư tưởng, tích cực tuyên truyền, cổ vũ thành tựu của công cuộc đổi mới. Coi trọng đúng mức việc phát hiện, biểu dương các nhân tố mới, điển hình tiến tiến; tích cực đấu tranh, góp phần ngăn chặn và từng bước đẩy lùi tham nhũng, lãng phí, quan liêu, các tiêu cực và tệ nạn xã hội; phản bác có hiệu quả những thông tin, quan điểm sai trái, phản động, thù địch, bảo vệ vững chắc trận địa tư tưởng của Đảng; tiếp tục phát huy tiềm lực và ưu điểm, khắc phục những yếu kém, khuyết điểm, nâng cao chất lượng tư tưởng, tính hấp dẫn, mở rộng đối tượng độc giả, vươn lên hiện đại về mô hình tổ chức hoạt động, về cơ sở vật chất, kỹ thuật và công nghệ.

Báo chí phải đóng vai trò quan trọng trong việc bảo vệ chủ nghĩa Mác - Lê-nin, tư tưởng Hồ Chí Minh, quan điểm đường lối của Đảng, làm cho hệ tư tưởng của Đảng, của giai cấp công nhân, lý tưởng xã hội chủ nghĩa, những giá trị tốt đẹp trong truyền thống văn hóa dân tộc, những tinh hoa văn hóa thế giới chiếm vị trí chủ đạo trong đời sống tinh thần của xã hội” (1).

Báo chí là một hoạt động đặc biệt mang đặc tính chính trị - xã hội. Mỗi tác phẩm báo chí được phát hành rộng rãi bao giờ cũng tác động mạnh mẽ đến dư luận xã hội, nhận thức, thái độ quan niệm và hành vi của đông đảo của quần chúng và cộng đồng. Vì lẽ đó, người làm báo phải hoàn thành tốt trách nhiệm xã hội và nghĩa vụ công dân của mình. Chỉ khi mỗi nhà báo nhận thức được đầy đủ vai trò và trách nhiệm xã hội quan trọng của mình thì báo chí cách mạng Việt Nam mới thực hiện tốt trách nhiệm xã hội của mình trong giai đoạn hiện nay. Để thực hiện được trách nhiệm xã hội của báo chí, đội ngũ những người làm báo cần thấu hiểu và thấm nhuầm chức năng và nhiệm vụ đặc thù của báo chí.

Cũng như mọi nền báo chí, báo chí Việt Nam có nhiều chức năng và nhiệm vụ. Tuy nhiên, do đặc trưng văn hóa và do là một bộ phận trong công tác văn hóa - tư tưởng của Đảng nên báo chí cách mạng Việt Nam cũng có những đặc trưng riêng. Có thể nêu một số đặc trưng của báo chí Việt Nam như sau:

Chức năng thông tin: đây là chức năng cơ bản mang tính tiên quyết của báo chí. Báo chí tồn tại và phát triển là để đáp ứng nhu cầu thông tin ngày càng cao của con người và xã hội. Xã hội ngày càng phát triển thì nhu cầu thông tin của quần chúng càng đòi hỏi cao, đa dạng và phong phú hơn. Ngoài ra, thông tin báo chí cũng đồng thời là chất liệu và động lực của sự phát triển kinh tế - xã hội.

Chức năng định hướng, giáo dục chính trị, tư tưởng: Định hướng, giáo dục chính trị, tư tưởng thực chất là tuyên truyền và bảo vệ hệ tư tưởng của giai cấp công nhân. Báo chí nước ta là công cụ tuyên truyền của Đảng, vì vậy, trước hết, cần tuyên truyền, phổ biến chủ nghĩa Mác - Lê-nin, tư tưởng Hồ Chí Minh, đường lối, chủ trương của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước đến mọi tầng lớp nhân dân để tạo nên các phong trào, các hành động cách mạng mạnh mẽ. Đồng thời, báo chí cũng là diễn đàn của nhân dân. Báo chí phản ánh một cách trung thực tâm tư, nguyện vọng, mong muốn của nhân dân đối với Đảng và Nhà nước. Chức năng định hướng của báo chí chính là không ngừng nâng cao nhận thức chính trị, tính tự giác của quần chúng nhân dân; đồng thời, tạo lập dư luận xã hội theo đúng định hướng tuyên truyền của Đảng.

Chức năng văn hóa, giáo dục: Báo chí là bộ phận cấu thành của văn hóa, vì thế, nó trực tiếp góp phần phát triển, bảo tồn và giao lưu văn hóa. Nó, trước hết, bồi đắp, hướng dẫn, nâng cao trình độ văn hóa của nhân dân; góp phần định hướng, điều chỉnh và cổ vũ xây dựng môi trường văn hóa mới. Chức năng giáo dục của báo chí là giáo dục tư tưởng chính trị, trách nhiệm công dân, giáo dục pháp luật, trao đổi kỹ năng sống,... cho cá nhân và cộng đồng; phổ biến kiến thức, các thành tựu khoa học mới, hướng dẫn áp dụng, chuyên giao công nghệ, tham gia cổ vũ, tổ chức thực hiện.

Chức năng giám sát, phản biện xã hội: Trong xã hội hiện đại, thông tin có vai trò đặc biệt quan trọng, chính thông qua sử dụng và giám sát thông tin nên báo chí thể hiện được chức năng giám sát và phản biện xã hội của mình. Chức năng này thể hiện quyền lực của báo chí trong đời sống xã hội. Giám sát xã hội của báo chí thực chất là giám sát bằng dư luận xã hội. Qua giám sát, theo dõi một cách khách quan và có định hướng mà báo chí thể hiện vai trò phản biện xã hội của mình. Phản biện xã hội theo nghĩa tích cực và xây dựng là bản chất của báo chí cách mạng.

Chức năng giải trí: Trong xã hội hiện đại, cuộc sống của con người chịu nhiều áp lực. Nhất là ở các đô thị, con người luôn trong trạng thái căng thẳng, bức bối. Đây là lý do giải thích vì sao chức năng giải trí của báo chí trong xã hội hiện đại ngày càng được quan tâm và đề cao. Giải trí không thuần túy là một chức năng của báo chí mà còn đáp ứng nhu cầu, đòi hỏi của xã hội đối với báo chí.

Chức năng quảng cáo - dịch vụ: Là nguồn cung cấp thông tin cho đời sống xã hội nên quảng cáo - dịch vụ báo chí trong điều kiện kinh tế thị trường và toàn cầu hóa đã trở thành một hoạt động tất yếu. Sự quảng bá thương hiệu, thu hút sự chú ý, giới thiệu sản phẩm, hướng dẫn tiêu dùng, định hướng thị hiếu, chỉ dẫn... đang là nhu cầu không chỉ của giới kinh doanh, dịch vụ, giải trí mà còn là đòi hỏi thiết yếu của đời sống xã hội. Quảng cáo - dịch vụ là nhu cầu sống còn, nhu cầu tồn tại và phát triển của bản thân xã hội hiện đại.

Cùng với những chức năng cơ bản trên, báo chí cách mạng Việt Nam có những nhiệm vụ được quy định trong Luật Báo chí (sửa đổi năm 1999). Thực hiện tốt những nhiệm vụ được quy định trong Luật, trong thời gian qua báo chí đã góp phần không nhỏ vào những thành tựu to lớn của công cuộc đổi mới. Tuy nhiên, trong điều kiện của một xã hội đang hội nhập quốc tế như hiện nay thì cần lưu ý tới trách nhiệm xã hội của báo chí ở một số lĩnh vực sau:

Trách nhiệm xã hội trong cung cấp thông tin: Thông tin tác động trực tiếp đến đời sống xã hội, nó ảnh hưởng trực tiếp tới tâm tư, nguyện vọng, tình cảm của con người, vì lẽ đó, nó làm thay đổi nhận thức, quan niệm, thái độ và hành vi của con người. Nó tạo ra dư luận và áp lực xã hội đối với một hiện tượng, sự kiện cụ thể. Vì vậy, thông tin báo chí phải trung thực, khách quan và có tính định hướng, xây dựng cao. Nếu thông tin bị bóp méo, cắt xén, xuyên tạc sẽ đưa đến những hậu quả xã hội khôn lường, sẽ làm tổn hại đến uy tín cá nhân, cơ quan, đoàn thể, làm phá sản các doanh nghiệp… từ đó gây ra những hậu quả xã hội nghiêm trọng.

Bên cạnh đó, có những thông tin dù là đúng nhưng sẽ gây sốc, tạo tâm lý hoang mang, hoảng sợ, mất lòng tin vào con người, vào cuộc sống, vì thế khi đưa tin cũng cần xác định liều lượng và cách tiếp cận cụ thể. Thông tin báo chí xét cho cùng là hướng tới giúp cho xã hội, con người ngày càng cao đẹp hơn. Vì vậy, những thông tin dẫn đến những hậu quả trái với mục tiêu này đều là phản tuyên truyền, và cần tránh.

Trách nhiệm nâng cao dân trí và sự hiểu biết của nhân dân: Trong điều kiện dân trí, trình độ văn hóa thấp, đời sống vật chất và tinh thần của người dân còn gặp nhiều khó khăn, giáo dục còn nhiều bất cập, vì thế, hơn mọi loại hình truyền thông khác, báo chí phải đóng vai trò đặc biệt quan trọng trong công tác nâng cao dân trí và sự hiểu biết của mọi tầng lớp nhân dân. Qua báo chí, người dân ngay tại nhà mình, địa phương mình có thể tiếp cận được các nguồn thông tin, tri thức quý báu cho đời sống và sản xuất, kinh doanh. Nâng cao dân trí và sự hiểu biết của nhân dân thực chất là xây dựng nền tảng tinh thần cho sự phát triển của con người và xã hội trong bối cảnh toàn cầu hóa.

Trách nhiệm củng cố và bảo vệ sự ổn định xã hội: Một xã hội bất ổn thì không thể phát triển được. Vì vậy, trong khi tác nghiệp, thực hiện chức năng, nhiệm vụ của mình, báo chí cần thực hiện đúng định hướng, tích cực tuyên truyền phổ biến đường lối của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước; tích cực tuyên truyền những thành tựu to lớn của công cuộc đổi mới; có chính kiến mạnh mẽ bảo vệ sự nghiệp đổi mới, bảo vệ Đảng, chế độ và Tổ quốc.

Kiên quyết đấu tranh chống những thế lực cơ hội chính trị, phản động lợi dụng các vấn đề tôn giáo, dân tộc, nhân quyền xuyên tạc sự thật, kích động, gây hận thù, chia rẽ dân tộc, tôn giáo tạo bất ổn, bạo lực lật đổ và thực hiện âm mưu “diễn biến hòa bình”. Đây thực sự là những nhân tố tiêu cực, làm mất ổn định xã hội, phá hoại đời sống bình yên của nhân dân, sự nghiệp đổi mới của đất nước. Tích cực góp phần xây dựng và củng cố lòng tin của nhân dân vào Đảng, vào sự nghiệp đổi mới và chế độ xã hội chủ nghĩa là trách nhiệm của báo chí.

Trách nhiệm đấu tranh bảo vệ sự toàn vẹn lãnh thổ: Tích cực đấu tranh giải phóng dân tộc, bảo vệ chủ quyền quốc gia, toàn vẹn lãnh thổ là một truyền thống quý báu của báo chí Việt Nam. Điều này càng đặc biệt quan trọng khi cả nước ta đang tích cực hội nhập mạnh mẽ vào xu thế phát triển chung của thế giới, đang tập trung phát triển kinh tế - xã hội từng bước nâng cao đời sống vật chất và tinh thần của nhân dân.

Trách nhiệm cổ vũ các nhân tố mới: Trong xã hội đang chuyển đổi và mở rộng hiện nay, khi các hệ thống giá trị xã hội cũ đang từng bước được thay thế bằng hệ thống giá trị xã hội mới phù hợp hơn thì báo chí với chức năng, nhiệm vụ và lợi thế đặc thù của mình phải nhạy bén, sáng suốt, kịp thời phát hiện, ủng hộ, cổ vũ những nhân tố mới, giá trị nhân văn mới. Tích cực tham gia xây dựng và giám sát việc giữ gìn, bảo lưu, kế thừa và phát huy các giá trị truyền thống của dân tộc; đồng thời, tích cực tham gia lựa chọn, ủng hộ, hướng dẫn tiếp thu những tinh hoa, giá trị mới của nhân loại. Phát hiện và cổ vũ những nhân tố tích cực, nhân tố mới cũng có nghĩa là báo chí trực tiếp xây dựng xã hội mới ngày càng tốt đẹp.

Trách nhiệm chống các hiện tượng tiêu cực: Thóai hóa, biến chất, tham nhũng, tội phạm và tệ nạn xã hội đang là những vấn đề xã hội gây nhiều bức xúc. Đấu tranh phòng, chống các hiện tượng tiêu cực đang hàng ngày hàng giờ hủy hoại đời sống bình yên và tốt đẹp của nhân dân là trách nhiệm xã hội cao cả của báo chí. Phát hiện, kiên quyết đấu tranh, tạo áp lực dư luận xã hội đối với những biểu hiện thoái hóa, biến chất của một số cán bộ, đảng viên cơ hội, tham nhũng đang trở thành một đòi hỏi đối với báo giới. Thời gian qua báo chí đã có công lớn trong việc phát hiện và đưa ra công luận nhiều vụ tham nhũng, giúp cơ quan chức năng xử lý kịp thời. Báo chí cũng kiên quyết đấu tranh tố cáo, phê phán, lên án những tệ nạn xã hội gay gắt, góp phần làm lành mạnh đời sống xã hội.

Trách nhiệm xây dựng khối đại đoàn kết toàn dân tộc: Xây dựng khối đại đoàn kết toàn dân tộc là một chiến lược lớn trong xây dựng và bảo vệ Tổ quốc Việt Nam. Tuyên truyền, cổ vũ và tích cực tham gia xây dựng khối đại đoàn kết toàn dân tộc là trách nhiệm xã hội của báo chí, nhất là trong điều kiện giao thông đi lại tại một số vùng cao, vùng sâu, vùng xa còn khó khăn; đời sống vật chất - văn hóa - tinh thần của đồng bào dân tộc còn nhiều khó khăn, các thế lực phản động thù địch đang lợi dụng những hạn chế, khó khăn này để tuyên truyền kích động, dụ dỗ, lôi kéo, gây chia rẽ, nhằm thực hiện âm mưu “diễn biến hòa bình”... Vì thế, tuyên truyền cổ vũ xây dựng khối đại đoàn kết toàn dân tộc thực chất cũng là góp phần xây dựng sự ổn định xã hội, bảo vệ toàn vẹn lãnh thổ, bảo vệ những giá trị truyền thống của đồng bào các dân tộc anh em hướng tới mục tiêu dân giàu, nước mạnh, xã hội công bằng, dân chủ, văn minh.

Trách nhiệm bảo vệ môi trường, phát triển bền vững: Tăng trưởng nhanh, tăng trưởng nóng dễ dẫn đến ô nhiễm môi trường, cạn kiệt nguồn tài nguyên và nhiều vấn đề khác như: an toàn thực phẩm; vấn đề việc làm của một bộ phận dân cư nơi đô thị hóa; sự phát triển của các tệ nạn xã hội và tội phạm gây bất ổn cho đời sống... Trách nhiệm của báo chí đối với vấn đề bảo vệ môi trường và phát triển bền vững không nên chỉ dừng lại ở những cảnh báo, khuyến cáo, báo động chung chung mà phải thực sự tạo ra dư luận xã hội, gây áp lực, đấu tranh kiên quyết đối với những quan niệm, hành vi vụ lợi cá nhân, lợi ích trước mắt mà bỏ qua những nguy cơ đang đe dọa sự tồn vong của cộng đồng và nhân loại trong tương lai.

Để báo chí thực hiện tốt những trách nhiệm xã hội nặng nề của mình, trước hết, Đảng và Nhà nước cần không ngừng chăm lo, tạo điều kiện hơn nữa để các nhà báo có đủ kiều kiện thuận lợi hoàn thành tốt chức năng, nhiệm vụ của mình.

Hội Nhà báo Việt Nam cần kiện toàn về tổ chức, bộ máy, đa dạng hóa các hình thức hoạt động, giao lưu, trao đổi, bồi dưỡng nghiệp vụ, tổ chức các phong trào hoạt động... để nâng cao trình độ nghiệp vụ, khả năng tác nghiệp của các hội viên, đáp ứng kịp thời nhu cầu phát triển của xã hội.