Hệ thống cảng biển có quan hệ mật thiết với phát triển kinh tế thị trường và hội nhập kinh tế quốc tế của Việt Nam. Hiện nay, trong 24 tỉnh, thành phố của nước ta đã có 226 cảng biển, trong đó có 9 cảng lớn. Tuy nhiên, khả năng bốc dỡ hàng hóa của hệ thống cảng biển hiện có còn nhiều hạn chế, kể cả những cảng lớn nhất cũng chưa đủ tầm để đón những tàu biển có trọng tải lớn hơn 50.000 tấn; mặt khác, đang có sự mất cân đối nghiêm trọng về năng lực bốc dỡ giữa các cảng ở ba miền. Nhiều tàu nước ngoài vào khu vực châu Á và Việt Nam phải quá cảnh sang các cảng ở Hồng Công và Singapore.

Theo Cục Hàng hải Việt Nam, khả năng tiếp nhận hàng hóa của các cảng biển Việt Nam hiện chỉ đạt khoảng 100 triệu tấn mỗi năm. Nhưng trên thực tế, công suất đã lên đến 140 triệu tấn mỗi năm, với tốc độ tăng trưởng hàng hóa bình quân hằng năm từ 10 đến 12% trong vòng một thập kỷ qua. Điều đáng quan tâm là sự quá tải còn rất không đồng đều giữa các cảng. Ở miền Trung nhiều cảng thừa công suất; trong khi các cảng ở miền Nam lại “nghẽn mạch” hàng hóa bốc dỡ, và phải đảm trách tới 90% lượng hàng vận chuyển bằng container; cụm cảng miền Bắc chỉ đạt 28-30% tổng công suất bốc dỡ hàng hóa của cả nước.

Dự kiến đến năm 2010, Việt Nam sẽ có khoảng 200 triệu tấn hàng hóa được vận chuyển qua hệ thống cảng biển. Khối lượng hàng hóa sẽ nâng lên 340 triệu tấn trong 10 năm tiếp theo. Với sự gia tăng về lượng này, giới đầu tư dịch vụ hậu cần cho rằng đến năm 2010, hệ thống cảng biển Việt Nam phải nâng cao công suất tiếp nhận lên gấp 2 lần hiện nay và 4 lần vào năm 2020. Để nâng cấp và đầu tư mới cho hệ thống cảng biển, lượng vốn cần thiết lên đến xấp xỉ 60.000 tỉ đồng (tương đương 4 tỉ USD). Thông tin từ Hiệp hội Cảng biển Việt Nam cho biết, dự tính sẽ có 3 tỉ USD được đầu tư phát triển các cảng biển miền Trung, nhằm gia tăng năng lực cạnh tranh của vận tải biển khu vực này (số vốn 3 tỉ USD này sẽ gồm ½ lấy từ nguồn ODA và ½ từ ngân sách)…

Việc mở cửa ngành vận tải đường biển sau WTO là cơ hội lớn, song cũng đặt ra những thách thức lớn cho các doanh nghiệp trong nước.