Thời phong kiến, ở các đô thị miền Bắc nước ta, cứ vào dịp Tết Trung Thu, ngoài những đồ chơi bày bán khắp các phố phường như đèn ông sao, đèn kéo quân... còn có một món đồ chơi cũng được các bậc cha mẹ và các em bé rất ưa chuộng là hình ông Tiến sĩ bằng giấy. Ông Tiến sĩ này mặc áo thụng xanh, đi hia, đội mũ cánh chuồn, ngồi bảnh chọe trên ghế, có lọng che, trông thật oai phong và danh giá. Nhà thơ Nguyễn Khuyến đã miêu tả ông Tiến sĩ giấy này trong một bài thơ trào phúng có tiêu đề: "Ông Nghè tháng tám" với những câu rất dễ nhớ:

Cũng cờ cũng biển cũng cân đai

Cũng gọi ông Nghè có kém ai

Mảnh giấy làm nên thân giáp bảng

Nét son điểm rõ mặt văn khôi

Tấm thân xiêm áo sao mà nhẹ

Cái giá khoa danh ấy mới hời

Ghế tréo lộng xanh ngồi bảnh chọe

Nghĩ rằng đồ thật hóa đồ chơi

Từ xưa tới nay, khi đọc bài thơ này, ai cũng bảo đây là Nguyễn Khuyến chửi mấy ông Tiến sĩ rởm, chẳng có tài cán gì và tự đề cao mình; coi mình mới là Tiến sĩ xịn. Nhưng không phải như vậy. Hiểu thế là oan cho Nguyễn Khuyến. Thật ra, ông làm bài thơ này là để tự nhạo báng mình và những Tiến sĩ cùng thời với ông. Họ đều thuộc hàng tinh hoa của dân tộc, chữ nghĩa đầy người, tài năng không thiếu mà chẳng giúp ích được gì cho đất nước, cho dân tộc, đành chịu bó tay, rơi lệ, bất lực trước tầu đồng, súng sắt của thực dân Pháp xâm lược. Theo ông, Tiến sĩ như vậy thì có khác nào "đồ chơi".

Nói cho thật khách quan và công bằng thì các ông Nghè (Tiến sĩ) thời xưa vào loại cực kỳ thông minh, chứ không hề dốt nát một tý nào. Ở nước ta, nền khoa cử theo kiểu của Trung Quốc bắt đầu có từ thời nhà Lý. Đến thời nhà Nguyễn ở thế kỷ XIX, nền khoa cử này đã đạt đến một trình độ cao và được tổ chức rất chặt chẽ, quy mô. Khi đó, Triều đình quy định cứ ba năm mở một khoa thi. Trước hết là thi Hương ở các địa phương để chọn Cử nhân; sau đó thi Hội ở kinh đô Huế để chọn Tiến sĩ; cuối cùng là thi Đình do Nhà vua trực tiếp ra đề. Thi Đình là cuộc đọ sức quyết liệt giữa các Tiến sĩ với nhau để xếp thứ bậc cao, thấp. Thời ấy không có chuyện mua bằng cấp. Đạt được các học vị Cử nhân hay Tiến sĩ đều là những người thật sự có tài. Thí dụ: Khoa thi Hương năm Tân Mão (năm 1891) có 1.600 thí sinh, nhưng chỉ có 20 người đỗ Cử nhân. Khoa thi Hội năm Tân Mùi (năm 1871) có 200 Cử nhân dự thi nhưng chỉ có ba người đỗ Tiến sĩ (trong đó Nguyễn Khuyến đỗ đầu).

Ngày nay, trong xã hội ta có rất nhiều Tiến sĩ (ông Nghè). Dù được đào tạo ở trong nước hay ở nước ngoài thì học vị mà họ đạt được nhìn chung đều xứng đáng, ngang tầm với trình độ của các quốc gia tiên tiến trên thế giới. Đó là một thực tế hiển nhiên, không thể phủ định. Song, bên cạnh đó, còn một thực tế khác nữa cũng phải thừa nhận là có một số Tiến sĩ "rởm". Nghĩa là, họ bỏ tiền ra mua bằng cấp đó chứ không phải họ đạt được do thực lực của chính mình. Chuyện này ở trung ương và địa phương đều có cả. Không ít trường hợp đã bị phát giác và bị xử lý kỷ luật. Song, những trường hợp lọt lưới vẫn còn nhiều.

Ngoài việc mua bằng cấp thì trình độ của một số ông Nghè (Tiến sĩ) có bằng cấp hẳn hoi chứ không phải mua cũng rất đáng quan ngại. Trước đây, khi còn đương chức, tôi được mời tham dự nhiều buổi bảo vệ luận án Tiến sĩ. Có lần, tôi chứng kiến một nghiên cứu sinh trong buổi bảo vệ luận án Tiến sĩ của mình đã nói ngọng giữa chữ L và chữ N. Xin dẫn chứng một câu điển hình: "Tôi nuôn ghi nhớ và biết ơn sự hướng dẫn, chỉ bảo tận tình của thầy giáo sư, Tiến sĩ N.K.Đ". Thấy tôi cười, ông bạn ngồi cạnh tôi bèn nói đỡ: "Anh thông cảm, trong ngôn ngữ học, người ta gọi đấy là phương ngôn chứ không phải là nói ngọng". Đó là chuyện ở trong nước, còn ở nước ngoài thì sao? Hồi tôi học ở AOH (Viện Hàn lâm khoa học xã hội Liên Xô) được biết có một số nghiên cứu sinh Việt Nam (tất nhiên chỉ là số rất ít) tiếng Nga kém nên họ phải thuê người viết luận án và viết luôn cả bản tóm tắt để đến hôm bảo vệ cứ thế mà đọc... Còn rất nhiều thí dụ khác nữa, nếu viết hết ra đây làm sao đủ giấy!

Có lúc tôi nghĩ, nếu cụ Nguyễn Khuyến sống lại thì thế nào cụ cũng sẽ viết bài: "Ông Nghè tháng tám thời nay"./.