Trách nhiệm pháp lý của người đứng đầu

Người đứng đầu được giao cho sử dụng một số quyền lực để thi hành chức trách, nhiệm vụ được giao. Đó là quyền lực của tập thể trao cho họ và họ là người đại diện cho quyền lực của tập thể để thực thi công việc sao cho có hiệu quả cao nhất, quyền lực đó không phải là của cá nhân họ. Chất lượng công tác của người đứng đầu thể hiện chất lượng lãnh đạo cụ thể của tổ chức đảng, chính quyền, đoàn thể ở đơn vị mà người đứng đầu đại diện. Nó bộc lộ toàn bộ khả năng, phẩm chất của người cán bộ, đồng thời cũng thể hiện chất lượng lãnh đạo cụ thể của tổ chức đảng ở lĩnh vực mà cá nhân người đứng đầu được trao quyền đại diện. Bác Hồ từng chỉ rõ, cán bộ là gốc của mọi công việc. Người đứng đầu lại càng là "gốc" quyết định sự thành công của đơn vị, địa phương, đoàn thể cụ thể, chịu trách nhiệm về toàn bộ hoạt động của cơ quan, tổ chức, đơn vị được giao lãnh đạo, quản lý.

Trong mọi trường hợp, người đứng đầu phải chịu trách nhiệm lớn hơn cán bộ, nhân viên thuộc quyền, không những chỉ là liên đới trách nhiệm mà đây còn là trách nhiệm trong chỉ đạo, quản lý, điều hành, kiểm tra, đôn đốc. Người đứng đầu cơ quan, đơn vị có trọng trách lớn trước mọi thành công hay thất bại trong mọi hoạt động lãnh đạo, tổ chức, điều hành cơ quan, tổ chức, đơn vị thực hiện đúng chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn, có chất lượng và đúng thời hạn được giao; tự mình phải chịu trách nhiệm chính trong việc ra các quyết định, chủ trương, giải pháp cần thiết để hoàn thành nhiệm vụ và chịu trách nhiệm về quyết định đó. Việc tự mình biết tạo ra khả năng quán xuyến, khả năng tổng hợp, khái quát đòi hỏi người đứng đầu có năng lực nghe, nhìn, phân tích mọi hiện tượng, sự việc trong cơ quan, đơn vị. Nhìn nhận và đánh giá một cách khách quan và chính xác những cán bộ, nhân viên thuộc quyền có vai trò rất quan trọng đối với người đứng đầu trong sử dụng, bố trí, bồi dưỡng, đào tạo cán bộ, nhân viên phù hợp. Nếu để xảy ra các sai phạm thì người đứng đầu trước hết phải chịu kỷ luật đảng, sau đó là trách nhiệm trước pháp luật, chính quyền và nhân dân.

Trách nhiệm của người đứng đầu thể hiện ở những điểm chính sau đây: Thực hiện đúng nguyên tắc tập trung dân chủ; tập thể lãnh đạo, cá nhân phụ trách; thể hiện ở tính tiền phong gương mẫu, liêm chính, nói đi đôi với làm; thể hiện ở tính dân chủ, tinh thần tập thể trong công tác và văn hóa ứng xử các mối quan hệ của người lãnh đạo; thể hiện ở trình độ, năng lực, phẩm chất, phong cách của người lãnh đạo, có quan điểm, phương pháp làm việc khách quan, toàn diện và cụ thể…

Người đứng đầu có vị trí, trách nhiệm cá nhân và vai trò như đầu tàu, quyết định mọi thành công hay thất bại trong hoạt động của cơ quan, tổ chức, đơn vị. Người đứng đầu phải xác định cho thật rõ cơ chế trách nhiệm và chỗ đứng của mình trong tập thể cấp ủy, tổ chức đảng, chính quyền, đoàn thể và cơ quan, đơn vị. Phải phân biệt thật rạch ròi quyền và trách nhiệm của mình đến đâu; mối quan hệ giữa mình và tập thể ban lãnh đạo như thế nào để tránh trường hợp thành tích thì nhận về mình, còn thiếu sót, khuyết điểm thì đổ lỗi cho tập thể. Sự nhập nhằng trong việc xác định mối quan hệ giữa tập thể lãnh đạo và cá nhân phụ trách sẽ đẩy người đứng đầu rơi vào một trong hai tình trạng: hoặc là độc đoán, chuyên quyền; hoặc là sợ trách nhiệm, chờ đợi, không dám quyết đoán.

Những thách thức đối với người đứng đầu

Ngộ nhận về chức

Thực tế, ngộ nhận của một số người về vai trò lãnh đạo là: Chức vụ hay chức danh tạo ra vai trò lãnh đạo. Không ít “người đứng đầu” ngộ nhận về chức vị của mình, cho rằng không thể lãnh đạo, nếu không đứng đầu; khi là chỉ huy, cấp dưới phải tuân thủ. Và cũng chính sự ngộ nhận này đã khiến nhiều người bị “giam cầm” trong sự nhận thức về chức vị. Vị trí đứng đầu, về cơ học, đương nhiên được hiểu là người lãnh đạo, nhưng thước đo thực sự của vai trò lãnh đạo chính là tầm ảnh hưởng. Thay vì cố gắng xây dựng mối quan hệ với mọi người và gây ảnh hưởng một cách tự nhiên, họ chờ cấp trên trao quyền hành và cấp chức danh. Và, nếu người đó chỉ sử dụng chức vị để lãnh đạo mọi người và không làm gì thêm để tăng tầm ảnh hưởng của mình, thì mọi người đi theo người đứng đầu đó chỉ vì họ phải theo mà thôi. Chức vị gắn với quyền hành theo kiểu được trao như vậy chỉ làm cho cấp dưới, tổ chức và mọi người “phải theo họ”, và vì vậy, ảnh hưởng của người đứng đầu đó sẽ không vượt quá giới hạn trong công việc.

Có rất nhiều yếu tố tác động đến khả năng lãnh đạo. Trước hết, đó là cấp độ chức vị. Người đứng đầu chỉ có ảnh hưởng khi có chức vị, nhưng điều quan trọng là họ phải tạo ra quyền lãnh đạo đối với tập thể, đơn vị, cơ quan, tức lãnh đạo bằng cách gây ảnh hưởng, bằng uy tín, chứ không phải chỉ bằng chức vị hay quyền lực. Chức vị phải gắn với năng lực lãnh đạo hiệu quả phát triển của đơn vị, tổ chức - là thước đo đánh giá vai trò, quyền lực của người đứng đầu. Cấp độ thứ hai là sự chấp thuận của mọi người, tức là người đứng đầu phải xây dựng được các mối quan hệ trong tập thể, phải vượt được ra ngoài chức vị: mọi người theo mình vì họ muốn, tự nguyện, làm việc vui vẻ; cấp độ thứ ba là cấp độ định hướng kết quả… Khi là người đứng đầu, họ quen với việc quyền hạn tương xứng với trách nhiệm. Họ đề ra tầm nhìn, phương hướng và cách tổ chức thực hiện công việc, mục tiêu đề ra.

Người đứng đầu là người có trách nhiệm giáo dục tư tưởng, định hướng hoạt động cho cán bộ, công chức, nhân viên cấp dưới nhưng không được đứng ngoài sự giáo dục đó, phải biết lắng nghe và tìm cách để biết lắng nghe những ý kiến đóng góp, nhắc nhở của tổ chức đảng, của những người xung quanh, của cấp dưới và quần chúng để hoàn thiện mình; kịp thời điều chỉnh hành vi hoạt động và ứng xử đối với việc lãnh đạo các nhiệm vụ với thẩm quyền và chức trách của mình.

Quyết định hướng đi, sự phát triển của tổ chức, cơ quan, đơn vị

Người đứng đầu phải đề ra và kiểm soát được định hướng và thời gian phát triển, hướng đi của đơn vị mình. Là nhà lãnh đạo, người đứng đầu chắc chắn phải mong muốn thúc đẩy đơn vị, cơ quan tiến lên phía trước và tiến càng nhanh càng tốt. Nhưng nếu những định hướng, các ý tưởng vượt lên quá xa so với khả năng, tiềm lực thực tế của đơn vị tới mức mọi người không theo kịp, thì định hướng, kế hoạch và chương trình hành động mà người lãnh đạo đề ra sẽ không thành công. Người lãnh đạo luôn muốn mọi việc được hoàn thành, nên họ luôn muốn có mặt ở nơi diễn ra hành động. Nhưng mọi hành động thường không phải lúc nào cũng đạt được như ý muốn. Muốn đạt được kết quả, cùng với việc đề ra được hướng đi, sự phát triển của tổ chức, đơn vị, người lãnh đạo cần chú ý tới việc phát triển mối quan hệ bền vững với những nhân vật chủ chốt (ban lãnh đạo) của cơ quan, đơn vị. Bởi, bí quyết để thỏa mãn không phải là giao tiếp khéo léo, mà là phát triển mối quan hệ bền vững với mọi người. Nếu mục tiêu giúp đỡ và tạo dựng mối quan hệ tốt với mọi người, sẽ tạo nên một sự tin tưởng, đồng thuận để cùng nhau thực hiện có hiệu quả các mục tiêu, định hướng đề ra. Và tiêu chí quan trọng nhất của người lãnh đạo là luôn đề cao tập thể hơn thành công cá nhân, lên trên tham vọng cá nhân.

Vượt qua thách thức tầm nhìn

Người lãnh đạo luôn muốn nhìn thấy tầm nhìn (định hướng, ý tưởng đề ra) của mình được thực hiện và đạt thành tựu. Khi lãnh đạo đề ra tầm nhìn, họ luôn muốn làm việc và luôn cố gắng tranh thủ sự ủng hộ của ban lãnh đạo, đốc thúc mọi người cùng làm việc để thực hiện tầm nhìn của họ.

Thách thức tầm nhìn đối với người lãnh đạo là ở chỗ, họ phải đối mặt với sự tấn công, chỉ trích và phá hoại tầm nhìn. Bởi vì, không phải ai cũng tin ngay vào chiến lược, ngay cả khi nó rất thuyết phục khi được người lãnh đạo truyền đạt rất xuất sắc. Điều đó là tất nhiên, vì rằng tâm lý chung của hầu hết mọi người không thích thay đổi, có thể do họ không hiểu, không tin tưởng, thậm chí khi người lãnh đạo chắc chắn mọi thành viên đều được nghe thấy tầm nhìn cũng không có nghĩa là họ hiểu biết rõ về nó. Phản ứng tích cực nhất đối với tầm nhìn của lãnh đạo là không ngừng bảo vệ mà còn thật sự gia tăng giá trị cho nó. Khi đó, ý tưởng, các định hướng và kế hoạch thực hiện của người lãnh đạo được mọi người và tổ chức đón nhận, thực hiện và người lãnh đạo trở thành một người mà mọi người muốn đi theo.

Vượt qua thách thức ảnh hưởng

Người lãnh đạo trước hết phải tin tưởng bản thân và công việc lãnh đạo của chính mình. Họ phải tự tin rằng, nếu mọi người đi theo họ, cả tổ chức sẽ có lợi và hoàn thành mục tiêu đề ra. Sẽ là ảo tưởng khi tin rằng mọi người sẽ tự giác đi theo mình chỉ vì mình là một lãnh đạo có chức vị. Người lãnh đạo đứng đầu đều hiểu rằng, không thể dựa vào chức vị để lãnh đạo mọi người.

Giải pháp cho thách thức ảnh hưởng là trở thành người lãnh đạo mà những người khác muốn đi theo. Mẫu người lãnh đạo đó phải là người có niềm tin và quyết đoán, cá tính mạnh mẽ - hay còn gọi là tính cách của người lãnh đạo. Mọi người đi theo vì họ kính trọng một nhà lãnh đạo có năng lực.

Mối quan hệ giữa người đứng đầu và tập thể ban lãnh đạo  

Mỗi tổ chức có môi trường riêng, đặc trưng riêng của mình. Môi trường chính là điểm cốt lõi trong vai trò lãnh đạo của người lãnh đạo và tổ chức. Phản ứng tích cực nhất đối với tầm nhìn của người lãnh đạo là không những bảo vệ mà còn thật sự gia tăng giá trị của nó thông qua ban lãnh đạo của đơn vị, cơ quan.

Cá nhân phụ trách trên cơ sở tập thể lãnh đạo nghĩa là phải quyết tâm tổ chức thực hiện đúng việc tập thể đã bàn, đã quyết. Người đứng đầu phải có trách nhiệm lãnh đạo, quản lý, tổ chức thực hiện tốt chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn của tổ chức và chức trách, nhiệm vụ, quyền hạn của từng thành viên trong tổ chức. Lãnh đạo cơ quan, đơn vị hoạt động và phát triển đúng hướng mục tiêu chính trị đã đề ra; đồng thời tổ chức, hướng dẫn, giáo dục, thuyết phục, cảm hoá, động viên, đoàn kết, tạo sự cộng đồng trách nhiệm, tạo sự đồng thuận trong toàn đơn vị, địa phương cùng quyết tâm thực hiện các nhiệm vụ chính trị của đơn vị, địa phương mình. Vì vậy, lãnh đạo phải tập thể, người đứng đầu tổ chức, cơ quan, đơn vị, địa phương là một thành viên của tập thể lãnh đạo.

Nguyên tắc tổ chức và hoạt động của Đảng, Nhà nước ta là tập thể lãnh đạo, cá nhân phụ trách. Nhưng trong thực tế, không ít tổ chức đảng, các cấp chính quyền, đơn vị hành chính nhà nước đã không duy trì nghiêm túc chế độ lãnh đạo tập thể. Một số người đứng đầu tổ chức, cơ quan, đơn vị, địa phương đã phớt lờ, thậm chí vô hiệu hoá sự lãnh đạo của tập thể, cấp ủy; gia trưởng, độc đoán, chuyên quyền, hách dịch, dẫn tới nhiều hậu quả. Bản thân họ không được tập thể kiểm tra, kiểm soát, giám sát, uốn nắn, giúp đỡ kịp thời nên dần biến chất, thoái hoá cả về tư tưởng chính trị, phẩm chất, đạo đức, lối sống, dẫn đến mất nhân cách, tư cách của người cộng sản chân chính.

Do vậy, yêu cầu đặt ra là, phải có những chế định đối với người đứng đầu là để họ chịu trách nhiệm trước tổ chức, trước Đảng, Nhà nước, đoàn thể, trước nhân dân về thực thi quyền lực, trách nhiệm với công việc của họ. Họ được giao cho một số thẩm quyền nhất định nhưng quyền hạn đó bao giờ cũng gắn liền với nghĩa vụ và trách nhiệm cá nhân cụ thể, rõ ràng.

Để có người đứng đầu xứng đáng, cần phải thực hành dân chủ rộng rãi, có quy định rõ ràng, cụ thể và có chế tài đầy đủ, cụ thể, sát hợp, không chỉ bằng sự giáo dục, thuyết phục, động viên, tự phê bình và phê bình, kêu gọi đề cao ý thức tự giác, hướng thiện…,  mà còn phải cưỡng chế, răn đe bằng pháp luật và kỷ luật của Đảng, quy định của tổ chức một cách nghiêm khắc.

Người đứng đầu có trách nhiệm dẫn dắt tập thể, trước hết là người biết phát huy trí tuệ và năng lực của tập thể để có thể sáng suốt, đúng đắn khi đưa ra quyết sách và có sức mạnh to lớn từ sự đồng thuận, đồng tâm trong quá trình tổ chức thực hiện. Chỉ có thực hành thực sự dân chủ thì người đứng đầu mới có thể phát huy được sức mạnh to lớn của tập thể. Vì vậy, họ không những chỉ giỏi  truyền đạt, thuyết phục, vận động mà còn biết chân thành lắng nghe, có lòng bao dung để tôn trọng những ý kiến khác nhau, bao gồm cả phát biểu, kiến nghị trái với ý kiến mình để phát huy trí tuệ tập thể vì lợi ích chung. Trong công việc, lúc thuận lợi thì biết động viên mọi người chớp thời cơ tiến lên, khi khó khăn vẫn vững vàng mục tiêu lý tưởng, có hiểu biết rộng và tầm nhìn xa để nhận ra thời cơ trong thách thức, đoàn kết mọi người, dẫn dắt tổ chức, cơ quan, đơn vị, địa phương vượt qua khó khăn, thử thách, tiến bước theo mục tiêu, định hướng đã xác định.

Uy tín người lãnh đạo, quản lý là sự thống nhất giữa điều kiện khách quan với nhân tố chủ quan. Do đó, việc đề ra giải pháp củng cố, nâng cao uy tín người lãnh đạo, quản lý phải giải quyết tốt mối quan hệ giữa uy tín cá nhân người lãnh đạo, quản lý với uy tín của tập thể, của tổ chức mà người đó đại diện. Uy tín của tập thể, của tổ chức là tiền đề và chuẩn mực xã hội cho uy tín người lãnh đạo, quản lý. Ngược lại, uy tín người lãnh đạo, quản lý sẽ góp phần tích cực vào việc củng cố, nâng cao uy tín của tập thể, của tổ chức. Nếu uy tín của người lãnh đạo, quản lý giảm sút, tất yếu sẽ làm giảm sút uy tín của tập thể, của tổ chức. Uy tín của người lãnh đạo, người đứng đầu tập thể cơ quan, đơn vị do "cái Tâm, cái Tầm, cái Tài, cái Trí" của họ, nhưng quan trọng, có khi quan trọng hàng đầu là do đạo đức và lối sống trong sáng, gương mẫu của họ. Nhấn mạnh vai trò, trách nhiệm của người đứng đầu cũng đồng nghĩa với nhấn mạnh về sự tiên phong gương mẫu của họ.

Người đứng đầu hết lòng, hết sức vì công việc được giao, gần gũi với nhân dân, sống giản dị, không phô trương lãng phí, không thiên vị, không thành kiến trong công việc thì sẽ làm gương cho cả tổ chức, cơ quan, đơn vị, địa phương. Người đứng đầu trong sạch, thì có đủ tư cách kiểm tra, giám sát nghiêm túc cán bộ, nhân viên trong tổ chức, cơ quan, đơn vị, địa phương do mình phụ trách, sẽ công tâm, công bằng trong chỉ đạo, điều hành, quản lý hoạt động, trong đánh giá, bổ nhiệm cán bộ. Ngược lại, nếu ở họ mà vụ lợi, thiên tư, cửa quyền, hách dịch, quan liêu, gia trưởng thì sẽ mất uy tín, niềm tin từ cán bộ, đảng viên và quần chúng, mọi người sẽ không nghe theo, không tâm phục và không thể thành tâm thành ý với công việc.

Chính vì vậy, ở đây, vai trò của tập thể là rất quan trọng. Tập thể cần thấy rõ trách nhiệm của mình trong việc xây dựng cơ chế và tổ chức thực hiện nghiêm túc cơ chế kiểm soát người đứng đầu với cơ chế: "Đảng lãnh đạo, Nhà nước quản lý, nhân dân làm chủ" và phương châm "dân biết, dân bàn, dân làm, dân kiểm tra, dân giám sát, dân thụ hưởng", giám sát để bảo đảm có người đứng đầu đủ tiêu chuẩn, điều kiện, khả năng đảm đương, gánh vác trọng trách được giao trong từng tổ chức, cơ quan, đơn vị, địa phương. Đồng thời, cần có cơ chế bảo vệ những người dám nói, dám làm, biết làm, dám chịu trách nhiệm, nhất là khi đưa ra những quyết định dù chưa được sự đồng thuận của đa số, nhưng cần thiết vì sự phát triển và lợi ích chung của tập thể cơ quan, đơn vị./.