Ở nước ta, việc chuyển giao một số dịch vụ như vận tải công cộng, giáo dục, y tế... cho khu vực tư nhân cũng đã từng được thực hiện. Tuy nhiên, việc cung ứng dịch vụ vệ sinh môi trường đô thị - một loại hình dịch vụ công cộng hết sức cần thiết trong đời sống xã hội hiện nay vẫn do khu vực kinh tế quốc doanh đảm nhiệm. Công ty trách nhiệm hữu hạn (TNHH) Huy Hoàng, thành phố Lạng Sơn là mô hình đầu tiên thực hiện chuyển giao việc cung ứng dịch vụ vệ sinh môi trường đô thị và đã đem lại những thành công ban đầu.

Từ thực tế cấp bách... đến một quyết định đúng và trúng

Trước đây, việc cung ứng dịch vụ công cộng cần thiết, phục vụ lợi ích chung của xã hội là trách nhiệm của Nhà nước. Nhà nước là chủ thể duy nhất đứng ra tổ chức cung ứng các dịch vụ phục vụ nhu cầu chung của cả cộng đồng, vì đó là các dịch vụ mang tính chất xã hội với những đặc điểm hết sức riêng biệt so với các loại dịch vụ thông thường khác.

Nhưng trong giai đoạn hiện nay, khi chuyển sang nền kinh tế thị trường, Nhà nước không nhất thiết phải là chủ thể duy nhất cung ứng dịch vụ công cộng. Trong điều kiện mới, các chức năng và phương thức hoạt động của Nhà nước cũng có nhiều thay đổi, việc tham gia của các khu vực kinh tế ngoài Nhà nước vào các hoạt động thuộc chức năng của Nhà nước đã phổ biến. Vai trò quản lý của Nhà nước vẫn hết sức quan trọng, nhưng được thực hiện theo một cơ chế mới, năng động và hiệu quả hơn. Một trong những đổi mới đáng chú ý là vấn đề "tư nhân hóa" được nhìn nhận theo một quan điểm mới, trong đó việc chuyển giao một số dịch vụ công cộng do Nhà nước đảm trách sang cho khu vực tư là một nội dung đáng quan tâm.

Cũng như cả nước, trong những năm gần đây, tốc độ đô thị hóa ở thành phố Lạng Sơn ngày càng nhanh trong khi việc tổ chức dịch vụ vệ sinh môi trường đô thị còn nhiều yếu kém, ý thức tự giác giữ gìn vệ sinh môi trường của bộ phận lớn dân cư chưa cao dẫn tới tình trạng môi trường của các khu dân cư, nơi công cộng thường xuyên bị ô nhiễm. Đường giao thông, các cơ sở sản xuất, khu dân cư... được xây dựng nhanh chóng nhưng cơ sở hạ tầng cho vệ sinh môi trường như cấp, thoát nước, bãi chứa rác, thiết bị xử lý chất thải của bệnh viện, chất thải công nghiệp... chưa được quy hoạch và đầu tư tương xứng. Trước đây, trong một thời gian dài, chỉ có thị xã Lạng Sơn (nay là thành phố Lạng Sơn) tổ chức được dịch vụ vệ sinh môi trường. Dịch vụ này được giao cho Đội quản lý công trình đô thị - một đơn vị sự nghiệp công ích thực hiện, với nhiệm vụ chủ yếu thu gom rác ở một số đường phố chính và các chợ trong khu vực thị xã. Rác thải ở nơi công cộng, cơ quan, trường học và các hộ dân chỉ được thu gom một phần rất nhỏ hoặc chưa được thu gom nên vẫn tồn đọng nhiều trên đường phố, trong các ngõ xóm.

Để khắc phục tình trạng đó và quán triệt quan điểm đổi mới của Đảng về phát triển các thành phần kinh tế, xã hội hóa các dịch vụ công cộng, từ năm 1993, ủy ban nhân dân tỉnh Lạng Sơn đã cho phép thành lập Công ty TNHH Huy Hoàng để đảm nhiệm dịch vụ vệ sinh môi trường trên địa bàn theo hình thức "Hợp đồng giao nhận thầu dịch vụ vệ sinh đô thị" mà trước đây do Đội quản lý công trình đô thị (một đơn vị quốc doanh) thực hiện.

Với một bộ máy được tổ chức hết sức gọn nhẹ nhưng có sự phân công, điều hành khoa học, cách thức tổ chức công việc hợp lý nên hoạt động của các bộ phận trong Công ty Huy Hoàng diễn ra tương đối nhịp nhàng. Công ty đã thực hiện giao khoán công việc cho từng công nhân, từ đó gắn trách nhiệm của từng người lao động với công việc được giao, sử dụng tốt các công cụ kinh tế (thưởng, phạt...) trong việc khuyến khích người lao động nâng cao năng suất và chất lượng công việc. Lợi nhuận được tạo ra chủ yếu do Công ty thực hiện tiết kiệm chi phí sản xuất, tận dụng tối đa năng lực thiết bị, tăng vòng quay vốn hoạt động. Từ khi Công ty được thành lập và đi vào hoạt động, môi trường thành phố Lạng Sơn và một số thị trấn, khu vực cửa khẩu được cải thiện nhanh chóng, tạo cho người dân ý thức tự giác hơn trong việc giữ gìn, bảo vệ môi trường sống.

Mười lăm năm và sức sống của một quyết định

Công ty đảm nhiệm thu gom rác trên các tuyến đường với tổng chiều dài là 36.000m, (thu gom bình quân 70 - 150m3 rác/ngày), nạo vét trên 500 hố ga và hệ thống cống ngầm của 27 tuyến đường (nạo vét bình quân trên 100m3 bùn đất/tháng), tưới nước trên 27 tuyến phố chính và chăm sóc gần 3.000 cây xanh tại trung tâm thành phố. Công ty còn thực hiện ký hợp đồng dọn vệ sinh, chăm sóc cây xanh trong khuôn viên trụ sở một số cơ quan. Cho đến nay, khối lượng các công việc mà Công ty thực hiện đều tăng 5 - 8 lần so với ngày mới thành lập. Địa bàn hoạt động của Công ty ngày càng mở rộng, từ chỗ chỉ thu gom rác thải trên địa bàn thành phố, Công ty phục vụ hầu hết các thị trấn và các khu vực cửa khẩu của tỉnh với chất lượng phục vụ ngày càng cao. Phương thức thu gom rác cũng được cải tiến, từ chỗ chỉ thu gom tại một số địa điểm (dân tự gom rác mang đến) theo giờ nhất định, đến việc phát thùng đựng rác và thực hiện thu gom tận nhà dân, thực hiện ký hợp đồng phục vụ tại các cơ quan, đơn vị trong thành phố...

Chất lượng dịch vụ của Công ty ngày càng được nâng lên, rác thải được thu gom hằng ngày và vận chuyển đến nơi tập kết một cách nhanh chóng, đáp ứng được yêu cầu làm cho các đường phố, ngõ xóm, nơi công cộng luôn sạch sẽ, lượng rác thải tồn đọng ngày càng giảm. Cây xanh đã được trồng và khép tán trên nhiều đường phố, tạo cảnh quan sạch đẹp, môi trường trong lành, mát mẻ. Bãi đổ rác tập trung đã được đưa ra xa trung tâm thành phố và có những thiết bị xử lý ban đầu, hạn chế được tình trạng ô nhiễm môi trường. Công ty còn tận dụng bãi rác đã chôn lấp để trồng trên 70 ha rừng với nhiều loại cây có giá trị cao như hồi, thông, trám... kết hợp với nuôi hươu và xây dựng khu nhà nghỉ, tạo ra một điểm du lịch sinh thái ngay trong thành phố.

Có thể đánh giá đây thực sự là một mô hình hoạt động có hiệu quả trong lĩnh vực cung ứng dịch vụ vệ sinh môi trường. Hoạt động của Công ty TNHH Huy Hoàng từ khi thành lập đến nay đã làm thay đổi đáng kể bộ mặt của thành phố, của một số thị trấn và khu vực cửa khẩu, nơi tập trung đông dân cư sinh sống, giao lưu, buôn bán và du lịch, góp phần quan trọng vào sự phát triển kinh tế - xã hội của thành phố Lạng Sơn nói riêng và tỉnh Lạng Sơn nói chung.

Trong năm 2007, doanh thu của đơn vị đạt 11 tỉ đồng, lợi nhuận 239 triệu, nộp ngân sách 70 triệu đồng, thu nhập bình quân đầu người 1,5 triệu đồng/người/tháng. Công ty đã thành lập tổ chức Công đoàn, Đoàn Thanh niên và đều đạt danh hiệu vững mạnh.

Sự hình thành một mô hình mới trong thực hiện chuyển giao dịch vụ vệ sinh môi trường như Công ty TNHH Huy Hoàng là phù hợp với xu thế đổi mới, nhằm mục tiêu tinh giản bộ máy hành chính, đổi mới quản lý doanh nghiệp, góp phần đa dạng hóa các hình thức cung ứng dịch vụ công cộng, tận dụng được các nguồn lực kinh tế từ khu vực ngoài quốc doanh, giảm nhẹ gánh nặng cho ngân sách nhà nước. Đánh giá trên nhiều mặt, việc áp dụng mô hình này thực sự là một phương thức đem lại hiệu quả cao, cần được tiếp tục hoàn thiện và nhân rộng nhằm nâng cao hiệu quả quản lý của Nhà nước trong giai đoạn mới, khắc phục được tình trạng nhà nước ôm đồm trong cung ứng các dịch vụ công cộng.

Cần dỡ bỏ những rào cản gì và dỡ bỏ như thế nào?

Sau 15 năm hoạt động, đã có rất nhiều tỉnh, thành phố trong cả nước đến Lạng Sơn tham quan, khảo sát, học tập kinh nghiệm. Hiệu quả hoạt động của Công ty TNHH Huy Hoàng cũng đã được phản ánh thông qua một số báo cáo, các tạp chí nghiên cứu, các phương tiện thông tin đại chúng... nhưng cho đến nay, mô hình chuyển giao vẫn chưa được nhân rộng.

Qua tìm hiểu, hoạt động cung ứng dịch vụ vệ sinh môi trường ở nhiều địa phương hiện nay đều do các doanh nghiệp nhà nước đảm nhiệm. Với hình thức hoạt động dịch vụ công ích, các doanh nghiệp được tổ chức theo mô hình công ty gồm nhiều phòng, ban, tổ, đội, trong đó lao động gián tiếp chiếm tỷ lệ từ 5% - 10%. Các điều kiện ban đầu cho hoạt động của doanh nghiệp như tài sản, thiết bị, vốn... đều do Nhà nước cấp, kinh phí thường xuyên từ ngân sách nhà nước cho hoạt động vệ sinh môi trường bình quân từ 3 - 5 tỉ đồng/năm. Bên cạnh đó, do không có yếu tố cạnh tranh nên các doanh nghiệp công ích thường không chú ý đến việc giảm chi phí, hạ giá thành và nâng cao hiệu quả hoạt động. Cách tổ chức cung ứng dịch vụ như vậy không thực sự khuyến khích doanh nghiệp, chưa gắn trách nhiệm của doanh nghiệp với công việc được giao. Trong vài năm gần đây, mới chỉ có một số quận, huyện của Thành phố Hồ Chí Minh, Thành phố Hà Nội và một số tỉnh tổ chức được các tổ tự quản thực hiện việc thu gom rác thải tại chỗ, tuy nhiên hình thức hoạt động, phương thức quản lý vẫn còn nhiều lúng túng, chưa đạt hiệu quả cao.

Hiệu quả của việc chuyển giao dịch vụ vệ sinh môi trường của công ty là không thể phủ nhận, nhưng mô hình Công ty TNHH Huy Hoàng vẫn chưa được nhân rộng có thể do một số nguyên nhân:

- Chưa có các văn bản quản lý nhà nước làm căn cứ cho việc thực hiện chuyển giao dịch vụ vệ sinh môi trường. Việc phân công, phối hợp giữa các cơ quan quản lý chức năng với chính quyền địa phương trong quản lý nhà nước đối với công tác bảo vệ môi trường nói chung và dịch vụ vệ sinh môi trường nói riêng chưa được quy định rõ; chưa gắn kết được các mảng quản lý nhà nước về môi trường đô thị, về bảo vệ môi trường, về bảo vệ chăm sóc sức khỏe nhân dân với quản lý nhà nước các hoạt động dịch vụ công ích, quản lý doanh nghiệp.

- Sức ì trong cơ chế quản lý còn lớn, các cấp chính quyền còn e dè, thiếu mạnh dạn trong quyết định thực hiện chuyển giao. Nhận thức về việc chuyển giao còn mơ hồ, sợ không kiểm soát nổi việc cung ứng dịch vụ, sợ người lao động mất việc làm, thất thoát tài sản của Nhà nước...

- Các doanh nghiệp nhà nước đang thực hiện dịch vụ vệ sinh môi trường chưa ủng hộ việc chuyển giao vì muốn duy trì độc quyền; tư tưởng ỷ lại trông chờ vào bao cấp của ngân sách nhà nước chưa được khắc phục.

- Đây là một dịch vụ mang tính công ích, không phải là lĩnh vực kinh doanh mang lại lợi nhuận cao nên các doanh nghiệp ngoài quốc doanh không mạnh dạn đầu tư. Còn thiếu các cơ chế, chính sách khuyến khích đối với các doanh nghiệp thực hiện dịch vụ vệ sinh môi trường.

- Chưa có sự quan tâm đầu tư thích đáng cho công tác quy hoạch xây dựng các cơ sở hạ tầng kỹ thuật liên quan đến dịch vụ vệ sinh môi trường như địa điểm tập kết rác trong khu vực đô thị, bãi chứa rác thải, các dây chuyền công nghệ xử lý rác thải, các thiết bị chuyên dùng trong thu gom, vận chuyển rác...

Để mô hình Công ty TNHH Huy Hoàng có thể nhân rộng trên nhiều địa phương trong thời gian tới, thực tế cho thấy, cần thực hiện một số giải pháp chủ yếu sau:

Một là, cần hoàn thiện các văn bản pháp quy về bảo vệ môi trường, vệ sinh môi trường như các tiêu chuẩn phân công phân cấp quản lý, các tiêu chuẩn vệ sinh môi trường đô thị, các cơ chế chính sách khuyến khích đối với các đơn vị thực hiện vệ sinh môi trường đô thị...

Hai là, tăng cường tuyên truyền và thay đổi nhận thức của các cấp chính quyền về vai trò của Nhà nước trong cung ứng dịch vụ công, mạnh dạn đổi mới phương thức quản lý, không ôm đồm những việc mà các chủ thể thuộc các thành phần kinh tế khác có thể thực hiện được trong tầm kiểm soát của Nhà nước.

Ba là, đa dạng hóa hình thức chuyển giao, ngoài hình thức ký hợp đồng giao thầu như đang thực hiện với Công ty TNHH Huy Hoàng, có thể nghiên cứu, thực hiện các hình thức chuyển giao khác như đấu thầu cung ứng dịch vụ toàn bộ, đấu thầu cung ứng dịch vụ theo công đoạn hoặc theo địa bàn và thực hiện cổ phần hóa, cho thuê, bán doanh nghiệp nhà nước đang thực hiện dịch vụ vệ sinh môi trường.