Trưởng thành sau hơn nửa thế kỷ

Nếu như cách đây 51 năm, đã có những hoài nghi về khả năng thành công của tổ chức khu vực này, thì thực tế lịch sử phát triển của ASEAN trong hơn nửa thế kỷ qua đã xua tan những hoài nghi đó. Từ 5 nước thành viên ban đầu, ASEAN đã mở rộng đầy đủ gồm 10 nước Đông Nam Á. Được thành lập trên cơ sở tuyên bố chính trị - Tuyên bố Bangkok 1967 - ASEAN đã trở thành một tổ chức hợp tác khu vực toàn diện, hoạt động trên cơ sở pháp lý và khuôn khổ thể chế là Hiến chương ASEAN. Hoạt động hợp tác của ASEAN đã bao trùm hầu hết các lĩnh vực của đời sống chính trị, kinh tế, xã hội các quốc gia trong khu vực.

Trong hơn 5 thập niên qua, các quốc gia trong khu vực đã từng bước vượt qua các rào cản của lịch sử và những khác biệt, cùng chung tay đẩy mạnh hợp tác, tăng cường liên kết dưới một mái nhà ASEAN, cùng phấn đấu vì các mục tiêu chung là hòa bình, ổn định và hợp tác, phát triển. ASEAN đã dần xây dựng được các nguyên tắc, chuẩn mực ứng xử giữa các quốc gia, thống nhất được các mục tiêu chung, tạo dựng được lòng tin và thói quen hợp tác giữa các quốc gia Đông Nam Á, bảo đảm hòa bình và ổn định không chỉ trong khu vực mà còn góp phần tăng cường hòa bình và hợp tác ở khu vực châu Á - Thái Bình Dương.

Nền tảng cho các thành tựu trong 51 năm qua là những cơ chế hợp tác nội khối của ASEAN được triển khai thông qua các hiệp ước, diễn đàn, hội nghị, dự án, chương trình phát triển, việc xây dựng Khu vực tự do thương mại ASEAN và các hoạt động văn hóa thể thao khu vực. Các nhà lãnh đạo ASEAN đã từng bước xây dựng và vận dụng những cơ chế này nhằm bảo đảm các mục tiêu thúc đẩy phát triển kinh tế, văn hóa, giáo dục và tiến bộ xã hội của các nước thành viên; xây dựng Đông Nam Á thành một khu vực hòa bình ổn định, có nền kinh tế, văn hóa, xã hội phát triển; giải quyết những khác biệt trong nội bộ liên quan đến mối quan hệ giữa ASEAN với các nước, khối nước khác hoặc các tổ chức quốc tế khác.

Trong những thập niên qua, trật tự khu vực tương đối ổn định nhờ các cơ chế hợp tác an ninh, đối thoại, các nguyên tắc của Phương cách ASEAN: Cùng tôn trọng độc lập, chủ quyền và toàn vẹn lãnh thổ của tất cả các quốc gia, không can thiệp vào công việc nội bộ của nhau, giải quyết các tranh chấp bằng biện pháp hòa bình. Văn kiện lịch sử chế định mối quan hệ giữa các quốc gia thành viên là Hiệp ước Thân thiện và Hợp tác ở Đông Nam Á (TAC) ra đời ngày 24-02-1976 tại Hội nghị cấp cao ASEAN lần thứ nhất ở Bali (Indonesia). Hiệp ước thân thiện và hợp tác (TAC) đến nay đã có tới 35 quốc gia ngoài khu vực ASEAN tham gia. Hiệp ước chính là nền tảng để ASEAN và các nước cùng nỗ lực thúc đẩy hòa bình và ổn định cho khu vực thông qua cơ chế đối thoại, sự tôn trọng và hợp tác giữa các thể chế.

ASEAN cũng đang giữ vai trò kết nối quan trọng ở khu vực, nhất là các nước lớn, góp phần xây dựng và định hình cấu trúc khu vực thông qua các tiến trình, cơ chế và diễn đàn do ASEAN khởi xướng và dẫn dắt. Ngoài các đối tác đối thoại đã có (10 đối tác đầy đủ là Australia, Canada, Trung Quốc, EU, Ấn Độ, Nhật Bản, Niu Di-lân, Hàn Quốc, Nga, Mỹ và 1 đối tác theo lĩnh vực là Pakistan), ASEAN hiện đã thiết lập quan hệ với 4 đối tác mới (trong đó, Na Uy, Thuỵ Sĩ và Thổ Nhĩ Kỳ được cấp quy chế Đối tác đối thoại theo lĩnh vực và Đức được cấp quy chế Đối tác phát triển), đồng thời mở rộng hợp tác với nhiều tổ chức khu vực. Bên cạnh đó, hiện đã có 90 nước và tổ chức cử Đại sứ tại ASEAN, cũng như 53 Ủy ban ASEAN tại nước thứ 3 được thiết lập tại thủ đô các nước ngoài khu vực và những nơi có trụ sở các tổ chức quốc tế lớn.

Về kinh tế, ASEAN hiện được đánh giá là một thực thể kinh tế ổn định và năng động có khả năng thích ứng cao trước các chuyển biến của khu vực và thế giới. ASEAN đã chuyển mình thành một không gian kinh tế mở và hội nhập với thương mại nội khối hiện chiếm 1/4 tổng giá trị thương mại toàn khu vực này. Với hơn 630 triệu dân, Cộng đồng Kinh tế ASEAN (AEC) còn là một thị trường giàu tiềm năng tại khu vực châu Á - Thái Bình Dương, có tổng GDP đạt gần 3.000 tỷ USD. Từ chỗ là nền kinh tế đứng thứ 7 thế giới vào thời điểm thành lập (ngày 31-12-2015), đến năm 2017, Cộng đồng Kinh tế ASEAN (AEC) đã vươn lên thứ 6 thế giới và thứ 3 châu Á, với tổng giá trị thương mại hằng năm trên 1.000 tỷ USD và có hiệp định thương mại tự do (FTA) với tất cả các đối tác lớn của khu vực. Các chuyên gia kinh tế dự báo GDP của ASEAN sẽ đạt 4.700 tỷ USD vào năm 2020 và có tiềm năng trở thành nền kinh tế lớn thứ 4 trên thế giới vào năm 2030. Các nước ASEAN cũng đã đẩy mạnh liên kết kinh tế khu vực thông qua việc xây dựng Khu vực thương mại tự do ASEAN (AFTA) và các chương trình hợp tác kinh tế khác.

Không chỉ thúc đẩy liên kết nội khối, ASEAN đã xây dựng các liên kết kinh tế với nhiều đối tác. Hiệp định đối tác kinh tế toàn diện khu vực (RCEP) được ASEAN khởi xướng lần đầu tiên vào năm 2011 sẽ tạo dựng nên một trong những khối thương mại lớn nhất thế giới, bao gồm gần một nửa dân số thế giới và hơn 1/3 thương mại toàn cầu. Với RCEP, sự hội nhập kinh tế của ASEAN sẽ càng sâu sắc bởi RCEP được đánh giá là sẽ tạo ra mối quan hệ đối tác kinh tế hiện đại, toàn diện, chất lượng cao và đem lại lợi ích cho các bên.

Cũng trong 51 năm qua, giá trị và bản sắc chung của khu vực đã được xây dựng thông qua các hoạt động hợp tác ASEAN trong lĩnh vực văn hóa - xã hội, qua đó đã từng bước tăng cường hiểu biết và tình đoàn kết giữa nhân dân các nước Đông Nam Á, giữa các nước trong khu vực với các nước ngoài khu vực. Nhờ các hoạt động giao lưu thể thao, kết nối văn hóa, giáo dục, các giá trị và bản sắc chung của khu vực đã được củng cố và ý thức cộng đồng của các nước ASEAN đã được tăng cường. Nhân quyền và các quyền tự do cơ bản được thúc đẩy và bảo vệ. Văn hóa dân tộc truyền thống của mỗi nước được bảo tồn và phát huy trong khi cộng đồng các quốc gia ASEAN chia sẻ bản sắc và giá trị chung. Văn hóa - xã hội đã được xem là 1 trong 3 trụ cột của Cộng đồng ASEAN và vai trò của văn hóa, xã hội trong xây dựng ASEAN cũng đã được khẳng định ở cấp cao nhất.

Tiếp tục xây dựng Cộng đồng ASEAN hòa bình, ổn định, hợp tác và thịnh vượng

Một dấu mốc quan trọng trong quá trình phát triển của ASEAN là sự hình thành Cộng đồng ASEAN vào ngày 31-12-2015 với 3 trụ cột gồm Chính trị - An ninh (APSC), Kinh tế (AEC) và Văn hóa - Xã hội (ASCC). Đây là một dấu mốc quan trọng, nâng hợp tác ASEAN lên một tầm cao mới và đòi hỏi các quốc gia thành viên phải nỗ lực hơn nữa để xây dựng một cộng đồng trong đó hơn 630 triệu người trong khu vực Đông Nam Á được sống trong môi trường hòa bình, hữu nghị, các dân tộc đoàn kết, đùm bọc lẫn nhau và được hỗ trợ phát triển đồng đều. Hướng tới Tầm nhìn Cộng đồng ASEAN 2025, ASEAN đã đặt ra 3 kế hoạch tổng thể của các trụ cột, làm kim chỉ nam cho hoạt động của các cơ quan chuyên ngành của từng trụ cột đến năm 2025. Việc các nước ASEAN thông qua Tầm nhìn Cộng đồng ASEAN 2025, cũng như 3 kế hoạch cộng đồng tương ứng là minh chứng rõ ràng cho cam kết quyết tâm xây dựng ASEAN thành một khối các quốc gia hợp tác và cố kết.

Với trụ cột về Chính trị - An ninh (APSC), sau hơn 2 năm hình thành đến nay, các nước ASEAN đã đưa vào thực hiện được 239 dòng/290 dòng hành động trong Kế hoạch tổng thể Cộng đồng Chính trị - An ninh (APSC) 2025 (đạt tỷ lệ 82%). Quan trọng hơn, hiệu quả và chất lượng hợp tác đã có những chuyển biến rõ rệt. Trong khuôn khổ xây dựng APSC tới năm 2025, ASEAN tiếp tục ưu tiên đẩy mạnh đối thoại và hợp tác vì hòa bình, ổn định ở khu vực, thúc đẩy xây dựng lòng tin, xử lý hữu hiệu những thách thức nảy sinh, cũng như góp phần giảm căng thẳng tại một số điểm nóng khu vực.

Với trụ cột Kinh tế (AEC), AEC đã tạo động lực phát triển cho nền kinh tế các nước thành viên, đem lại cho người dân những cơ hội tiếp cận thị trường, mở rộng cơ hội đầu tư, kinh doanh. AEC đã góp phần tạo ra một khu vực kinh tế ổn định, có khả năng cạnh tranh, trong đó các nước thành viên bước đầu tham gia hội nhập khu vực sâu và toàn diện, đồng thời tăng cường sự gắn kết nội khối. Hiện AEC đặt mục tiêu loại bỏ các rào cản về chi phí và hậu cần đối với thanh toán quốc tế. Đây được xem là một bước đi quan trọng để mở ra tiềm năng tăng trưởng của ASEAN. Các nước ASEAN tin rằng, nếu các tiêu chuẩn như ISO 2022 được thông qua để hỗ trợ mạng lưới này, Cộng đồng Kinh tế ASEAN (AEC) sẽ được kết nối toàn cầu, tạo điều kiện cho dòng chảy thương mại và đầu tư trực tiếp nước ngoài trong khối cũng như với tất cả các quốc gia trên thế giới. Lợi ích thậm chí lớn hơn còn có thể đạt được nếu hội nhập khu vực được kết hợp với việc áp dụng các công nghệ mới của thế giới (công nghiệp 4.0, công nghệ phân loại…).

Đối với trụ cột Văn hóa - Xã hội ASEAN (ASCC), ASEAN đã đề ra Kế hoạch tổng thể về lĩnh vực văn hóa - xã hội hướng tới xây dựng một Cộng đồng ASEAN lấy nhân dân làm trung tâm, đùm bọc, tương thân tương ái, vượt qua những khó khăn và thách thức của quá trình toàn cầu hóa, với mục tiêu quan trọng nhất của ASCC là thúc đẩy tiến bộ xã hội và xây dựng bản sắc chung. Năm 2018, ASCC ưu tiên hướng đến là các sáng kiến của thanh niên, bao gồm phục hồi Quỹ Thanh niên Singapore - ASEAN; chủ trì tổ chức giải đấu thể thao trực tuyến và giới thiệu Chương trình học bổng Thanh niên ASEAN; tăng cường cam kết ứng phó với biến đổi khí hậu của ASEAN; các giá trị cốt lõi trong hiểu biết về kỹ thuật số; khuôn khổ nhằm giảm thiểu các tác động tiêu cực của tin giả; “Mạng lưới các thành phố thông minh ASEAN” nhằm cải thiện môi trường sống, sinh kế của người dân tại các đô thị ASEAN và tăng cường cơ hội của doanh nghiệp khu vực với thị trường 630 triệu dân…

Việt Nam trong ASEAN - cùng thắp sáng ngọn lửa chung

Là thành viên có dân số lớn thứ 3 và diện tích đứng thứ 4 trong ASEAN, với vị trí địa chiến lược và kinh tế quan trọng ở khu vực Đông Nam Á, Việt Nam có vai trò quan trọng trong ASEAN và được các nước thành viên khác đặt nhiều kỳ vọng. Việc Việt Nam trở thành thành viên chính thức của ASEAN (ngày 28-7-1995) đánh dấu bước ngoặt lớn đối với khu vực, mở ra một kỷ nguyên mới của hòa bình và hợp tác.

Hai mươi ba năm tham gia ASEAN, dù là thành viên đến sau, trình độ phát triển còn khoảng cách với nhiều nước, nhưng Việt Nam luôn thể hiện thiện chí và nỗ lực, nhiệt huyết và trách nhiệm, đóng góp không nhỏ vào thành tựu chung của ASEAN, đó là: Nỗ lực của Việt Nam thúc đẩy kết nạp các nước Đông Nam Á còn lại để hình thành ASEAN 10; vai trò tích cực của Việt Nam trong xác định mục tiêu, phương hướng phát triển và hình thành các quyết sách lớn của ASEAN; dấu ấn Việt Nam trong các sự kiện lớn như Hội nghị Cấp cao ASEAN lần thứ 6 tại Hà Nội (tháng 12-1998), đảm nhiệm tốt nhiệm kỳ Chủ tịch ASEAN 2000 - 2001 và hoàn thành xuất sắc vai trò Chủ tịch ASEAN 2010 với những kết quả to lớn và thực chất (như mở rộng Cấp cao Đông Á bao gồm tất cả các nước lớn ở khu vực, thành lập cơ chế Hội nghị Bộ trưởng quốc phòng mở rộng…).

Trong bối cảnh thế giới và khu vực có nhiều bất ổn, trực tiếp hoặc gián tiếp ảnh hưởng đến an ninh và ổn định ở Đông Nam Á, Việt Nam luôn khẳng định tiếng nói của tinh thần đoàn kết, thống nhất và nâng cao ý thức trách nhiệm chung nhằm ứng phó hiệu quả với các nguy cơ đe dọa hòa bình, an ninh và ổn định của khu vực.

Từ khi Cộng đồng ASEAN hình thành cuối năm 2015, Việt Nam đã và đang cùng các thành viên ASEAN tích cực triển khai xây dựng Cộng đồng, thực hiện nghiêm túc các cam kết và đề xuất sáng kiến trong nhiều lĩnh vực. Đáng chú ý, Việt Nam là một trong hai nước có tỷ lệ thực hiện cao nhất các biện pháp ưu tiên trong Kế hoạch tổng thể xây dựng Cộng đồng Kinh tế ASEAN.

Việt Nam cũng có nhiều đóng góp quan trọng trong mở rộng quan hệ và đẩy mạnh hợp tác giữa ASEAN với các đối tác, đảm nhận thành công vai trò điều phối quan hệ ASEAN với Trung Quốc (2009 - 2012), EU (2012 - 2015), Ấn Độ (2015 - 2018).

Tham gia ASEAN đã mang đến nhiều lợi ích và cơ hội để Việt Nam từng bước hội nhập với khu vực và quốc tế, nâng cao thực lực và cải cách trong nước, phát huy vai trò và vị thế của một quốc gia có trách nhiệm trong cộng đồng quốc tế. Việt Nam đã đóng góp vào thành quả của ASEAN với tâm thế cùng thắp sáng ngọn lửa chung, nỗ lực không ngừng nghỉ vì các mục tiêu của Cộng đồng./.