Những thành tựu chính của SCO trong hai thập niên qua

SCO có tiền thân là cơ chế “Nhóm Thượng Hải-5”. Năm 1996, năm quốc gia gồm Trung Quốc, Nga, Kazakhstan, Kyrgyzstan và Tajikistan tổ chức cuộc gặp mặt đầu tiên tại thành phố Thượng Hải (Trung Quốc) đưa ra “tinh thần Thượng Hải”. Năm 1997, các nước này đã ký kết hai văn kiện quan trọng và ý nghĩa là Hiệp định về tăng cường lòng tin trong lĩnh vực quân sự ở khu vực biên giới và Hiệp định cắt giảm lực lượng quân sự lẫn nhau ở khu vực biên giới, nhằm giải quyết triệt để vấn đề phân chia ranh giới, xây dựng mối quan hệ láng giềng tốt đẹp ở khu vực biên giới. Đây được coi là bước ngoặt cải tiến mô hình hợp tác truyền thống, khởi xướng các quan niệm an ninh kiểu mới, nhấn mạnh hợp tác an ninh đa phương trên cơ sở lợi ích chung giữa các quốc gia thành viên SCO. Là cơ sở cho mối quan hệ tương hỗ giữa các nước thành viên SCO, “tinh thần Thượng Hải” đã tạo ra động lực bên trong và sự gắn kết vững chắc cho hợp tác an ninh của SCO.  

Năm 2001, sau khi kết nạp Uzbekistan, Nhóm Thượng Hải-5 đổi tên thành SCO như hiện nay. Tháng 6-2017, sau khi Ấn Độ và Pakistan chính thức gia nhập, số lượng thành viên của SCO tăng lên thành 8 nước. Hiện nay, các quốc gia thành viên SCO gồm cả các nước lớn toàn cầu (Nga, Trung Quốc), nước lớn khu vực (Ấn Độ) và các nước có sức mạnh tổng hợp trung bình (Uzbekistan, Kazakhstan, Tajikistan), có văn hóa, lịch sử và chế độ xã hội cũng như lợi ích và nhu cầu an ninh khác nhau. Tuy nhiên, với sự nỗ lực chung của các nước thành viên, SCO đã trở thành một tổ chức mang tính tổng hợp, triển khai hợp tác trong các lĩnh vực chính trị, an ninh, kinh tế và nhân văn. Các nước thành viên hỗ trợ nhau trong các vấn đề liên quan tới những lợi ích cốt lõi, như độc lập, chủ quyền và toàn vẹn lãnh thổ quốc gia, bổ sung cho nhau, cùng có lợi, cùng thắng trong hợp tác về an ninh, kinh tế - thương mại và nhân văn.

Được đánh giá cao bởi sự tuân thủ các nguyên tắc cởi mở, minh bạch và không nhắm mục tiêu vào bên thứ ba, không tìm cách thiết lập liên minh quân sự và chính trị, phản đối tư duy Chiến tranh lạnh cũng như chính trị cường quyền…, SCO không ngừng làm phong phú thêm các quan niệm hợp tác và an ninh trong khu vực, củng cố cơ sở pháp lý cho hợp tác và thiết lập cơ chế khuôn khổ hợp tác, đạt được bước tiến quan trọng trong việc giải quyết “bộ ba thách thức an ninh”, gồm các lực lượng khủng bố, phần tử ly khai, tôn giáo cực đoan cũng như ứng phó đối với các mối đe dọa an ninh phi truyền thống và thúc đẩy thực thi pháp luật chung, cung cấp sự bảo đảm quan trọng cho an ninh và ổn định của khu vực, dựa trên một loạt thỏa thuận đặc biệt về hợp tác thực thi pháp luật, như Tuyên bố chung của Hội nghị Bộ trưởng Tư pháp các nước thành viên SCO, Hiệp định cơ sở dữ liệu về tổ chức chống khủng bố khu vực SCO, Hiệp định về hợp tác giữa chính phủ các nước thành viên SCO nhằm đối phó với nạn buôn bán trái phép vũ khí, đạn dược và chất nổ.

Bên cạnh hợp tác chống khủng bố, SCO rất coi trọng việc đấu tranh chống ma túy và tội phạm có tổ chức. Hiệp định về hợp tác chống buôn bán trái phép thuốc gây nghiện, chất hướng thần và tiền chất của chúng được các nước thành viên SCO ký kết vào năm 2004 đã xác định phương hướng, đặt nền tảng cho các phương thức hợp tác cụ thể để chống buôn bán ma túy trái phép, từ đó thúc đẩy hợp tác chống ma túy theo hướng thiết thực hơn. Chiến lược phát triển của SCO đến năm 2025 cũng xếp việc chống ma túy là phương hướng ưu tiên trong hợp tác quốc tế, yêu cầu nội dung phát triển trọng điểm của hợp tác chống ma túy trong tương lai là nâng cao mức độ hợp tác với nước ngoài, triển khai các hành động chung, thúc đẩy xây dựng năng lực của các nước. Một loạt văn kiện và thỏa thuận nêu trên đã thiết lập khuôn khổ cơ bản cho hợp tác an ninh của SCO và giúp SCO ngày càng hoàn thiện các cơ chế hợp tác.

Việc xây dựng năng lực chống khủng bố, trao đổi thông tin tình báo, chống cực đoan và khủng bố mạng, tổ chức các cuộc tập trận chung cũng được các quốc gia thành viên SCO triển khai hiệu quả trong suốt 20 năm qua. Sau cuộc tập trận quân sự song phương đầu tiên giữa Trung Quốc và Kyrgyzstan diễn ra vào tháng 10-2002, SCO thường xuyên tổ chức các cuộc diễn tập quân sự chống khủng bố song phương và đa phương hằng năm với quy mô lớn. Tháng 8-2003, năm nước gồm Trung Quốc, Nga, Kazakhstan, Kyrgyzstan và Tajikistan tổ chức cuộc tập trận chung chống khủng bố mang tên “Liên hợp-2003” với sự tham gia của hơn 1.000 người. Đây là lần đầu tiên SCO tổ chức cuộc tập trận chống khủng bố đa phương xuyên biên giới, đánh dấu sự hợp tác quân sự giữa các quốc gia thành viên bước vào giai đoạn mới. Tháng 8-2007, SCO tiếp tục tiến hành cuộc tập trận chung đầu tiên có sự tham gia của tất cả các quốc gia thành viên, với tên gọi “Sứ mệnh hòa bình-2007” tại Nga, nhằm trao đổi thành quả nghiên cứu về tác chiến chống khủng bố và hoàn thiện cơ chế vận hành tác chiến chung chống khủng bố. Tháng 8-2008, nguyên thủ các quốc gia thành viên SCO ký kết Hiệp định về trình tự tổ chức và tiến hành các cuộc tập trận chung. Năm 2019, SCO tiến hành chiến dịch biên phòng chung “Đoàn kết - hợp tác 2019 - 2021” và cuộc tập trận chung chống khủng bố “Sary-Arka-Antiterror”. Các cuộc tập trận chung tạo nên mạng lưới hợp tác chống khủng bố đa chiều, giúp các nước thành viên SCO tích lũy nhiều kinh nghiệm chống khủng bố, góp phần tăng cường hợp tác an ninh và duy trì ổn định khu vực, có ý nghĩa cả về chính trị và thực tiễn.

Một thành tựu quan trọng khác là SCO luôn nỗ lực thúc đẩy tiến trình hòa giải và tái thiết Afghanistan. Trong nhiều tuyên bố của SCO trước đây đều đề cập và nêu rõ lập trường về vấn đề Afghanistan. Ngày 4-11-2005, tại Thủ đô Bắc Kinh (Trung Quốc), SCO và Afghanistan ký kết Nghị định thư về thành lập Nhóm liên lạc SCO - Afghanistan, khuyến nghị triển khai hợp tác về các vấn đề mà SCO và Afghanistan cùng quan tâm. Đây là cầu nối quan trọng cho sự hợp tác giữa SCO và Afghanistan thông qua tiếp xúc cấp tham tán và thứ trưởng ngoại giao. Mặc dù bị gián đoạn trong các năm 2009 - 2016, song Nhóm liên lạc SCO - Afghanistan đã hoạt động tích cực trở lại kể từ năm 2017, tập trung vào các vấn đề, như tình hình và tiến trình hòa giải ở Afghanistan, phương hướng hợp tác ưu tiên giữa SCO và Afghanistan…, xây dựng kế hoạch công tác cho giai đoạn tiếp theo. Trong khuôn khổ của SCO, các quốc gia thành viên tích cực cung cấp viện trợ nhân đạo cho Afghanistan. Trung Quốc cung cấp hỗ trợ trong các lĩnh vực chăm sóc y tế, giáo dục, xây dựng kinh tế và đào tạo nhân sự…, đồng thời giúp Afghanistan xây dựng lực lượng quân đội quốc gia thông qua viện trợ quân sự và đào tạo nhân viên. Bộ Quốc phòng Nga cung cấp cho Afghanistan các phương tiện và thiết bị quân sự với tổng trị giá khoảng 200 triệu USD trong giai đoạn năm 2002 - 2005; năm 2007, tuyên bố miễn trừ khoản nợ 11 tỷ USD - tương đương 90% tổng số tiền mà Afghanistan nợ Nga. Các quốc gia SCO cũng giúp Afghanistan xây dựng đường sá, trường học, bệnh viện…

SCO có tiềm lực rất lớn và phạm vi ảnh hưởng ngày càng tăng do chiếm 25% dân số thế giới và 60% tổng diện tích của châu Á và châu Âu. Theo giới phân tích, SCO có thể là một đối trọng mới của Tổ chức Hiệp ước Bắc Đại Tây Dương (NATO) sau khi Khối hiệp ước phòng thủ Warszawa tan rã. Hiện tại, SCO đã nhận được đơn đề nghị của 16 quốc gia xin gia nhập với tư cách là thành viên chính thức, quan sát viên hoặc đối tác đối thoại. Có nhiều khả năng Armenia, Azerbaijan sẽ trở thành quốc gia quan sát viên trong tương lai gần.

Một số khó khăn, thách thức

Bên cạnh những thành tựu đạt được, SCO cũng phải đối mặt với không ít khó khăn, thách thức.

Một là, tình hình hiện nay tại Afghanistan đặt ra những thách thức an ninh mới ở khu vực Trung Á. Việc Tổng thống Mỹ Joe Biden tuyên bố bắt đầu rút quân khỏi Afghanistan kể từ ngày 1-5-2021 khi cuộc nội chiến ở Afghanistan vẫn đang trong trạng thái vừa giao tranh, vừa đàm phán và các phe phái còn nhiều mâu thuẫn, đã để lại khoảng trống an ninh ở nước này. Cuộc nội chiến kéo dài ở Afghanistan cũng làm gia tăng sự xâm nhập của các lực lượng khủng bố quốc tế vào khu vực Trung Á khiến các nước trong khu vực phải đối mặt với nhiều thách thức, như tội phạm có tổ chức, các cuộc tấn công khủng bố của các lực lượng vũ trang bất hợp pháp… Các lực lượng khủng bố ở Afghanistan đang cố gắng biến Trung Á trở thành khu vực trung gian để phân phối ma túy, tiến hành khủng bố, đưa các chiến binh Trung Á hoạt động tại Afghanistan trở lại các nước Trung Á nhằm xây dựng mạng lưới khủng bố, khiến bất ổn an ninh lan rộng ở khu vực. 

Hai là, nguy cơ tấn công khủng bố vẫn có chiều hướng gia tăng. Các phần tử khủng bố không chỉ đến từ Afghnistan mà còn đến từ các khu vực khác, như Trung Đông, Nam Á, Trung Á và Kavkaz, kết hợp các tổ chức khủng bố xuyên quốc gia… Sau khi nhiều tổ chức khủng bố quốc tế chuyển đến khu vực Trung Nam Á hoạt động, mối đe dọa của lực lượng khủng bố quốc tế mà khu vực SCO phải đối mặt tăng lên. Năm 2020, các cơ quan thực thi pháp luật Nga đã ngăn chặn thành công 61 vụ tội phạm khủng bố, trong đó có 41 vụ tấn công khủng bố. Năm 2020, Uzbekistan đã triệt phá 4 hoạt động của các tổ chức cực đoan và bắt giữ 100 nghi phạm khủng bố; Kyrgyzstan ngăn chặn 2 vụ tấn công khủng bố và bắt giữ 29 kẻ khủng bố cùng đồng bọn. Từ tháng 1 đến tháng 6-2020, Tajikistan bắt giữ hơn 200 tội phạm tình nghi liên quan đến các tổ chức khủng bố và cực đoan. Từ tháng 1 đến tháng 7-2020, tại Kazakhstan đã xảy ra 33 vụ phạm tội khủng bố…

Ba là, đại dịch COVID-19 làm gia tăng các yếu tố gây bất ổn khu vực. Các nước Trung Á lần lượt áp dụng những biện pháp, như đóng cửa biên giới, phong tỏa kiểm soát…; một số các ngành, nghề đứng trước nguy cơ phá sản. Nền kinh tế các nước nhìn chung sa sút, nổi lên các vấn đề, như đồng tiền mất giá, ngoại thương bị tác động nặng nề, một số quốc gia rơi vào tình trạng khủng hoảng kinh tế nghiêm trọng, sức ép về an sinh xã hội ngày càng lớn, tỷ lệ thất nghiệp gia tăng, đời sống của người dân gặp nhiều khó khăn… Bên cạnh đó, các vấn đề an ninh vốn có, như sự xâm nhập của các tư tưởng cực đoan, tội phạm có tổ chức, buôn bán ma túy… vẫn chưa được ngăn chặn một cách hiệu quả. Trước tác động kép của dịch bệnh COVID-19 và môi trường bên ngoài phức tạp, các vấn đề trên càng trở nên khó khăn, thậm chí được dự báo có thể dẫn đến tình trạng bất ổn và xung đột xã hội gay gắt trên quy mô lớn.

Bốn là, việc Mỹ và các nước lớn bên ngoài đẩy mạnh gia tăng ảnh hưởng khiến cục diện khu vực diễn biến phức tạp hơn. Tháng 2-2020, Mỹ đưa ra “chiến lược Trung Á” nhằm tăng cường nhận thức về chủ quyền của các nước Trung Á, thắt chặt quan hệ với Trung Á, làm suy yếu tầm ảnh hưởng của các nước lớn khác tại khu vực. Mỹ cũng sử dụng cơ chế Hội nghị Ngoại trưởng “C5+1” làm nền tảng thúc đẩy quan hệ với các nước Trung Á trên mọi lĩnh vực, nhất là với Kazakhstan và Uzbekistan, khiến nhiều nước lớn trong khu vực có thể điều chỉnh chính sách để duy trì ảnh hưởng tại khu vực này.

Một số giải pháp nâng cao hiệu quả hợp tác

Trước tình hình thế giới biến động ngày càng phức tạp và khó dự báo, giới quan sát cho rằng, các quốc gia thành viên SCO cần nâng cao hiệu quả ứng phó với các thách thức chung trên cơ sở xem xét một số giải pháp, hoàn thiện một số cơ chế nhằm tăng cường hợp tác an ninh thiết thực, duy trì sự phồn vinh, ổn định cho các quốc gia trong khu vực. Cụ thể là:

Thứ nhất, tăng cường nhận thức về xây dựng và củng cố cộng đồng an ninh trên cơ sở nhu cầu chung của các quốc gia thành viên SCO là ổn định và phát triển, trong đó ổn định là điều kiện tiên quyết. Khái niệm “cộng đồng an ninh” được cho là phù hợp với nhu cầu chung của các quốc gia thành viên SCO. Hiện nay, các quốc gia thành viên SCO đang phải đối mặt với không ít thách thức an ninh chung, như chủ nghĩa cực đoan, tấn công khủng bố, dịch bệnh COVID-19, tình trạng nghèo đói… Bối cảnh đó đòi hỏi các nước thành viên SCO cần tiếp tục nhấn mạnh khái niệm “cộng đồng an ninh”, thúc đẩy các quốc gia thành viên nhận thức đúng về tình hình an ninh chung của khu vực. Chỉ bằng cách tăng cường sự nhất trí và hợp tác của cộng đồng an ninh, SCO mới có thể giải quyết các thách thức an ninh, cả truyền thống và phi truyền thống.

Thứ hai, các nước thành viên cần chú trọng làm rõ các ưu tiên trong hợp tác an ninh. Đơn cử như, trong khuôn khổ Đề cương hợp tác về tấn công các phần tử khủng bố, ly khai và cực đoan từ năm 2019 - 2021, các nước SCO cần tăng cường trao đổi thông tin tình báo chống khủng bố và các hành động chung. Theo Công ước SCO về chống các phần tử cực đoan, các quốc gia thành viên sẽ đẩy mạnh hơn nữa việc đưa ra nhận định thống nhất về các tổ chức khủng bố ở Afghanistan.  

Thứ ba, Trung Quốc và Nga với nhiều kinh nghiệm trong các cuộc chiến chống khủng bố, cực đoan và ly khai, cần tiếp tục phát huy vai trò dẫn dắt trong SCO nhằm xây dựng định hướng hợp tác toàn diện và thống nhất giữa các nước thành viên. Nga và Trung Quốc có thể hỗ trợ các nước thành viên SCO thiết lập một cơ chế hợp tác thiết thực về chống tôn giáo cực đoan, tăng cường hợp tác trong các lĩnh vực chuyên sâu, như huấn luyện, đào tạo lực lượng an ninh tôn giáo, hợp tác an ninh mạng…

Thứ tư, về vấn đề Afghanistan, các nước thành viên SCO nên sử dụng hiệu quả cơ chế Nhóm liên lạc SCO - Afghanistan nhằm phát huy chức năng an ninh của cơ chế này, xây dựng chương trình nghị sự cụ thể và thiết thực. Các phần tử IS ẩn náu ở Afghanistan có khả năng sẽ thâm nhập vào Trung Á và những nơi khác, đe dọa nghiêm trọng đến an ninh khu vực. Các quốc gia thành viên cần tăng cường hợp tác an ninh biên giới và xây dựng các biện pháp an ninh hiệu quả, phối hợp cùng xem xét đầy đủ bản chất của vấn đề Afghanistan nhằm giải quyết tận gốc các thách thức an ninh từ quốc gia này.

Nhìn tổng thể, để đạt được những mục tiêu lớn hơn trong giai đoạn phát triển tiếp theo, SCO cần hình thành một tầm nhìn chung và sự tin cậy lẫn nhau. Nếu có thể tháo gỡ một cách triệt để những hạn chế còn tồn tại, SCO sẽ tiếp tục phát huy vai trò quan trọng trong gìn giữ hòa bình, an ninh và ổn định khu vực, tạo không gian mở, linh hoạt để các quốc gia phối hợp ứng phó hiệu quả với các thách thức an ninh khu vực mới, thúc đẩy sự phát triển của tổ chức này./.