Nguy cơ “đổ vỡ”

Việc Tổng thống D. Trump, trong bài phát biểu ngày 13-10 về chiến lược mới của chính quyền Mỹ đối với Iran, tuyên bố Tehran “nhiều lần vi phạm thỏa thuận này” và “không tuân thủ tinh thần của thỏa thuận”, đồng nghĩa với khả năng Mỹ rút khỏi JCPOA. Những thay đổi về chính sách và cách tiếp cận mang tính đối đầu hơn của Tổng thống D. Trump liên quan đến chương trình hạt nhân của Iran đã được dự báo từ lâu khi ông chủ Nhà Trắng liên tục chỉ trích thỏa thuận hạt nhân Iran là “thỏa thuận tồi tệ và một chiều nhất” mà Mỹ từng ký. Chủ đề thỏa thuận hạt nhân Iran cũng gây tranh cãi và chia rẽ giữa Mỹ với các đồng minh trong gần 10 tháng qua kể từ khi ông D. Trump nhậm chức.

Hơn hai năm qua, JCPOA, một thỏa thuận hạt nhân toàn diện, cho phép dỡ bỏ các biện pháp trừng phạt kinh tế đối với Iran để đổi lấy việc nước cộng hòa Hồi giáo này hạn chế chương trình hạt nhân gây tranh cãi, đã phần nào chứng tỏ đây là thành công của ý chí chính trị và những nỗ lực ngoại giao không ngừng nghỉ của cộng đồng quốc tế. Thỏa thuận mang tính bước ngoặt này đã chấm dứt “cuộc đua maraton” đàm phán cam go liên quan tới chương trình hạt nhân của Iran kéo dài suốt gần 13 năm và nhiều lần lâm vào bế tắc, thậm chí đe dọa đẩy khu vực tới bên bờ vực chiến tranh. Không chỉ mở ra chương mới trong quan hệ giữa Iran và phương Tây, JCPOA còn góp phần đáng kể trong việc đem lại sự ổn định cho khu vực khi một mặt công nhận quyền phát triển công nghệ hạt nhân vì mục đích dân sự của Iran, song mặt khác có thể ngăn chặn Tehran chế tạo vũ khí hạt nhân.

Trên thực tế, qua các đợt thanh sát, cho tới nay, Cơ quan Năng lượng nguyên tử quốc tế (IAEA) khẳng định Iran tuân thủ các cam kết trong thỏa thuận hạt nhân lịch sử về giảm mạnh khả năng hạt nhân. Bởi vậy, những động thái cứng rắn của Tổng thống Mỹ liên quan JCPOA đã vấp phải sự phản đối của nhiều bên, kể cả các đồng minh của Mỹ. Không chỉ Iran cảnh báo Mỹ, mà tất cả các đồng minh châu Âu của Washington thời gian qua đều nỗ lực để ngăn cản những “hành động ngược chiều” có thể hủy hoại thỏa thuận hạt nhân mà cộng đồng quốc tế đã phải rất khó khăn mới có thể đạt được, nhất là trước những hậu quả nghiêm trọng nếu Mỹ đơn phương rút khỏi JCPOA. Bởi khi đó, dường như Mỹ sẽ phải một mình xoay xở trong vấn đề Iran, với nguy cơ đẩy quan hệ với các đồng minh quan trọng, đặc biệt ở châu Âu, vào tình thế khó xử. Hệ quả tất yếu xảy ra là sự đối đầu với Iran, đẩy nguy cơ xung đột trong khu vực lên cao. Nếu rút khỏi JCPOA, Mỹ sẽ làm hệ thống giám sát hoạt động hạt nhân của Iran mất tác dụng, và khiến nỗ lực chống phổ biến vũ khí hạt nhân của cộng đồng quốc tế trở nên khó khăn hơn.

Giờ đây, bằng quyết định “đẩy bóng sang phần sân” Quốc hội Mỹ, Tổng thống D. Trump đang nhắm tới nhiều mục đích. Trước hết, Tổng thống Mỹ không muốn phải lưỡng lự cứ mỗi 90 ngày để xác nhận Iran tuân thủ JCPOA, trong khi bản thân ông nhiều lần chỉ trích đây là “thỏa thuận tồi tệ nhất”. Thứ hai, việc không xác nhận Iran tuân thủ thỏa thuận không có nghĩa Mỹ rút khỏi JCPOA. Thứ ba, với việc trấn an đồng minh, Tổng thống D. Trump có thể lôi kéo các nước châu Âu tham gia nỗ lực trừng phạt Tehran về chương trình tên lửa đạn đạo và các hoạt động của nước Cộng hòa Hồi giáo mà Washington gọi là “gây bất ổn khu vực”.

Đến nay, việc Quốc hội Mỹ có áp đặt lại các biện pháp trừng phạt Iran hay không vẫn còn để ngỏ. Dù kiểm soát cả lưỡng viện Quốc hội, song để thông qua bất kỳ biện pháp nào theo luật định, đảng Cộng hòa cần phải nhận được sự ủng hộ của đảng Dân chủ. Đây là nhiệm vụ khó khăn bởi khả năng cao hầu hết nghị sĩ Dân chủ sẽ bỏ phiếu chống, do JCPOA là một trong những di sản chính sách đối ngoại quan trọng nhất của chính quyền tiền nhiệm. Trong khi đó, bản thân nhiều nghị sĩ đảng Cộng hòa thừa nhận chưa quyết định sẽ làm gì với Iran.

Tuy nhiên, không thể hoàn toàn loại bỏ kịch bản tồi tệ nhất, khi Quốc hội Mỹ áp đặt lại toàn bộ các biện pháp trừng phạt Iran, hoặc tận dụng cơ hội để đưa ra những yêu cầu mới với thỏa thuận này. Quyết định đó sẽ dẫn đến việc đơn phương đàm phán lại JCPOA - động thái đến nay Iran và các bên ký kết khác vẫn cực lực bác bỏ. Khi đó, Iran có thể không tiếp tục tuân thủ một phần hoặc toàn bộ JCPOA, buộc Hội đồng Bảo an Liên hợp quốc sẽ phải bỏ phiếu về một nghị quyết xem xét liệu có tiếp tục dỡ bỏ trừng phạt Iran hay không. Nếu một nghị quyết như vậy không được thông qua trong vòng 30 ngày, các nghị quyết trừng phạt trước đó của Hội đồng Bảo an sẽ được áp dụng trở lại. Và lúc ấy, nhiều hậu quả khó lường có thể sẽ xảy ra ở cả tầm khu vực và thế giới, trong bối cảnh Iran đã nhiều lần tuyên bố đáp trả ngay lập tức nếu Mỹ rút khỏi JCPOA. Hơn thế nữa, chính Tổng thống D. Trump cũng tuyên bố chính quyền sẽ làm việc với Quốc hội và các nước đồng minh để xử lý “những lỗi nghiêm trọng của thỏa thuận” và trong trường hợp các nỗ lực thất bại, ông có thể rút lại sự tham gia của Mỹ đối với thỏa thuận này.

Hành động “ngược chiều”

Dư luận thế giới đã có những phản ứng khác nhau xung quanh quyết định của Tổng thống Mỹ không xác nhận Iran tuân thủ thỏa thuận hạt nhân. Trong một tuyên bố chung, lãnh đạo các nước Pháp, Anh và Đức cảnh báo về việc Mỹ thực hiện các hành động có thể gây tổn hại tới thỏa thuận hạt nhân nói trên, như áp đặt lại các biện pháp trừng phạt, sau khi ông D. Trump quyết định không xác nhận Iran tuân thủ thỏa thuận này. Các nhà lãnh đạo 3 nước châu Âu khẳng định họ chia sẻ quan ngại của Washington về chương trình tên lửa đạn đạo của Iran, đồng thời sẵn sàng phối hợp với Mỹ nhằm giải quyết quan ngại này. Tại Pháp, Văn phòng Tổng thống E. Macron cho biết, ông E. Macron tuyên bố rằng, Pháp cam kết thực thi thỏa thuận nói trên. Tổng thống Pháp khẳng định việc Mỹ không xác nhận JCPOA sẽ không khiến thỏa thuận này kết thúc, và Paris cùng các đối tác châu Âu sẽ duy trì thực hiện các cam kết liên quan đến thỏa thuận với Iran. Bộ Ngoại giao Nga ra tuyên bố khẳng định quyết định của ông D. Trump không xác nhận Iran tuân thủ JCPOA sẽ không ảnh hưởng trực tiếp đến việc thực thi thỏa thuận trên, song điều này đi ngược lại tinh thần của thỏa thuận. Bộ Ngoại giao Nga nhấn mạnh, dù lập trường của Mỹ có như thế nào, không thể có chuyện áp đặt lại các biện pháp trừng phạt của Liên hợp quốc đối với Iran. Trong khi đó, Thứ trưởng Ngoại giao Nga S. Ryabkov khẳng định “rất đáng lo ngại” khi Tổng thống D. Trump nêu ra các nghi vấn vốn được giải quyết khi JCPOA được ký hồi năm 2015. Ông S. Ryabkov cho biết, Nga coi nhiệm vụ chính của nước này giờ đây là ngăn chặn JCPOA đổ vỡ, đồng thời kêu gọi tất cả các bên giữ cam kết đối với thỏa thuận.

Đại diện cấp cao phụ trách chính sách an ninh và đối ngoại của Liên minh châu Âu (EU) F. Mogherini khẳng định Mỹ không thể đơn phương hủy bỏ thỏa thuận hạt nhân Iran. Trong khi đó, Saudi Arabia hoan nghênh các chính sách mới của Mỹ đối với Iran, đồng thời nêu rõ việc dỡ bỏ các biện pháp trừng phạt đã cho phép Tehran phát triển chương trình tên lửa đạn đạo liên lục địa và tăng cường ủng hộ các nhóm phiến quân. Saudi Arabia cho rằng, Iran đã lợi dụng các khoản thu tài chính bổ sung nhằm hỗ trợ phong trào Hồi giáo Hezbollah ở Liban và nhóm phiến quân Houthi ở Yemen. Thủ tướng Israel B. Netanyahu hoan nghênh quyết định của ông D. Trump, đồng thời khẳng định quyết định này sẽ kiềm chế các hành động mà ông cho là gây hấn của Iran.

Còn về phía Iran, phản ứng trước quyết định của Tổng thống D. Trump bác bỏ xác nhận việc Iran đã tuân thủ thỏa thuận hạt nhân mà nước này đạt được với Nhóm P5+1, ngày 13-10, Tổng thống Iran H. Rouhani khẳng định Iran sẽ duy trì các cam kết đối với thỏa thuận hạt nhân chừng nào thỏa thuận này phục vụ các lợi ích quốc gia của Tehran.

Trong bài phát biểu được phát trực tiếp trên truyền hình, ông H. Rouhani cho biết thỏa thuận hạt nhân quốc tế, còn gọi là JCPOA sẽ vẫn nguyên vẹn, không thay đổi và không thể đàm phán lại. Ông nêu rõ quyết định của Tổng thống D. Trump không xác nhận Iran tuân thủ JCPOA sẽ cô lập Mỹ với các bên ký kết vẫn cam kết thực thi thỏa thuận này. Ông cho rằng bài phát biểu của nhà lãnh đạo Mỹ là “những lời xúc phạm và cáo buộc giả mạo nhằm vào Iran”, đồng thời nhấn mạnh không một tổng thống nào có thể hủy bỏ một thỏa thuận quốc tế. Tổng thống H. Rouhani tuyên bố Iran không bao giờ khuất phục trước bất cứ áp lực nước ngoài nào.

Người phát ngôn Bộ Ngoại giao Iran khẳng định, Tehran sẽ theo đuổi một cách nghiêm túc và thúc đẩy năng lực quốc phòng và an ninh của nước này. Ông B. Qasemi nhấn mạnh an ninh và lợi ích quốc gia sẽ là mối quan tâm hàng đầu của chính phủ Iran khi theo đuổi việc phát triển năng lực quốc phòng. Quan chức này cũng cáo buộc Mỹ đã hỗ trợ và khiến chủ nghĩa khủng bố lan rộng trong khu vực. Ông cho rằng, các chính sách của Mỹ trong việc ủng hộ Israel và các quốc gia khác là một sai lầm chiến lược dẫn đến chiến tranh và xung đột trong khu vực, cũng như sự trỗi dậy của chủ nghĩa khủng bố trên thế giới.

Trong một động thái liên quan khiến quan hệ của Mỹ và Iran căng thẳng hơn khi cùng ngày, Bộ Tài chính Mỹ đã áp đặt các biện pháp trừng phạt đối với Lực lượng Vệ binh cách mạng Hồi giáo Iran (IRGC) với cáo buộc “lực lượng này hỗ trợ các tổ chức khủng bố ở Trung Đông”. Bộ Tài chính Mỹ đã đưa IRGC và danh sách trừng phạt chống khủng bố, với lý do “lực lượng này được chỉ định cung cấp hỗ trợ cho một số nhóm khủng bố, trong đó có có Hezbollah và Hamas, cũng như Taliban”. Ngoài ra, quân đội Mỹ cho biết đang xác định các lĩnh vực mới để có thể hợp tác với các đồng minh nhằm gây áp lực đối với Iran, qua đó hỗ trợ chiến lược mới của Tổng thống D. Trump. Người phát ngôn Lầu Năm Góc, Thiếu tá Adrian Rankine-Gallowa nêu rõ, Lầu Năm góc “đang xác định các lĩnh vực mới, nơi mà Mỹ sẽ phối hợp với các đồng minh nhằm gây áp lực đối với chế độ Iran”. Về phần mình, Bộ trưởng Quốc phòng Mỹ J. Mattis khẳng định mục tiêu đầu tiên của ông sẽ là thảo luận với các đồng minh tại châu Âu, Trung Đông và những nơi khác nhằm đạt được nhận thức chung về hành động đối với Iran. Quân đội Mỹ trước nay vẫn chỉ trích Iran tìm cách làm suy yếu Mỹ và các đồng minh tại Iraq, Syria và Yemen.

Tuyên bố sẽ đáp trả lại các lệnh trừng phạt mà Mỹ định áp đặt lên IRGC, người phát ngôn Bộ Ngoại giao Iran B. Qasemi nhấn mạnh, bất kỳ động thái nào nhằm chống lại các lực lượng vũ trang Iran, trong đó có IRGC, sẽ vấp phải những phản ứng mạnh mẽ của Tehran.

Trước một loạt diễn biến trên, nếu như Quốc hội Mỹ áp đặt lại toàn bộ các biện pháp trừng phạt Iran, hoặc tận dụng cơ hội để đưa ra những yêu cầu mới với thỏa thuận JCPOA, bản thân các nước tham gia ký kết và cộng đồng quốc tế sẽ phải chuẩn bị trước những kế hoạch phòng ngừa để giảm thiểu tác động. Đặc biệt là các nước châu Âu cần một lộ trình rõ ràng để bảo vệ JCPOA cũng như giải quyết những hệ quả phát sinh./.