Quản trị văn hóa bảo vệ môi trường Thủ đô Hà Nội trong bối cảnh chuyển đổi số

Quản trị văn hóa bảo vệ môi trường bảo đảm cân bằng giữa tăng trưởng kinh tế, ổn định xã hội, giữ gìn hệ sinh thái

Thành phố Hà Nội hiện là thành phố đông dân thứ hai của cả nước (sau Thành phố Hồ Chí Minh) với 8,7 triệu người⁽¹⁾. Với vai trò là Thủ đô - trái tim của cả nước, thành phố Hà Nội đang đứng trước vận hội lớn để phát triển nhanh, mạnh và bền vững. Thành phố Hà Nội có tốc độ đô thị hóa nhanh, nằm ở trung tâm khu vực có tốc độ tăng trưởng kinh tế cao nhất nước nên phải đối mặt với rất nhiều vấn đề môi trường, như áp lực dân số, ùn tắc giao thông, ô nhiễm không khí, biến đổi khí hậu, quá tải hạ tầng và yêu cầu bảo tồn di sản văn hóa. Những vấn đề này đòi hỏi cách tiếp cận toàn diện, vừa phát huy truyền thống văn hiến, vừa đổi mới sáng tạo, bắt nhịp xu thế phát triển của thời đại công nghệ số.

Theo UNESCO, “văn hóa là tập hợp các đặc trưng tiêu biểu về tinh thần, vật chất, tri thức và xúc cảm của xã hội hoặc một nhóm người trong xã hội; văn hóa không chỉ bao gồm văn học và nghệ thuật mà còn cả phong cách sống, phương thức chung sống, các hệ giá trị, truyền thống và niềm tin”⁽²⁾. Tại Khoản 2, Điều 3, Luật Bảo vệ môi trường năm 2020 của Việt Nam quy định: “Hoạt động bảo vệ môi trường là hoạt động phòng ngừa, hạn chế tác động xấu đến môi trường; ứng phó sự cố môi trường; khắc phục ô nhiễm, suy thoái môi trường, cải thiện chất lượng môi trường; sử dụng hợp lý tài nguyên thiên nhiên, đa dạng sinh học và ứng phó với biến đổi khí hậu”⁽³⁾. Từ đó cho thấy, văn hóa bảo vệ môi trường có thể hiểu theo nhiều cách tiếp cận và khái quát sau: Văn hóa bảo vệ môi trường là tổng hòa nhận thức, thái độ, hành vi và chuẩn mực xã hội, được thể hiện trong đời sống hằng ngày nhằm bảo tồn và phát triển bền vững môi trường tự nhiên.

Thành phố Hà Nội đang bước vào giai đoạn đô thị hóa với tốc độ và độ phức tạp cao. Trong bối cảnh đó, Thủ đô quyết tâm đạt mục tiêu phát triển xanh - sạch - đẹp, xứng đáng là thành phố xanh, thông minh, đáng sống. Phát triển đô thị theo hướng mật độ hợp lý, đa trung tâm; phát triển giao thông công cộng dọc các trục giao thông lớn; tăng không gian xanh - mặt nước, nâng chuẩn thiết kế đô thị sinh khí hậu, kiểm soát phát thải và tiếng ồn.

Thành phố Hà Nội sử dụng chuyển đổi số vận hành nền tảng đô thị thông minh cho giao thông, môi trường, đất đai - xây dựng; công khai dữ liệu chất lượng không khí, tiếng ồn, nước thải; ứng dụng cảm biến, AI, bản đồ số thời gian thực phục vụ giám sát và ra quyết định. Thành phố Hà Nội cũng xây dựng văn hóa đô thị xanh và đồng thuận xã hội bằng cách lồng ghép giáo dục - truyền thông - quy ước cộng đồng để hình thành chuẩn mực hành vi: phân loại rác, tiêu dùng bền vững, di chuyển sạch, giữ gìn cây xanh và không gian công cộng; thúc đẩy mô hình đồng quản trị giữa chính quyền - doanh nghiệp - người dân.

Để đạt mục tiêu trở thành đô thị xanh, thông minh, đáng sống, thành phố cần một chiến lược song hành: đầu tư hạ tầng “cứng” (giao thông, nước thải, rác, không gian xanh) và xây dựng nền tảng “mềm” là văn hóa bảo vệ môi trường, tạo nên sự đồng thuận xã hội và nâng cao hiệu quả thực thi chính sách. Đây là “chìa khóa” để thành phố phát triển nhanh, bền vững trong kỷ nguyên mới.

Theo Báo cáo Chỉ số đánh giá chuyển đổi số năm 2023 do Bộ Thông tin và Truyền thông công bố, Hà Nội lọt vào tốp 10, tăng 18 bậc, vươn lên vị trí thứ 6 trong bảng xếp hạng 63 tỉnh, thành phố. Kết quả này cho thấy những bước tiến của Hà Nội trong lĩnh vực chuyển đổi số nhằm mang lại kết quả thực chất, bền vững, hướng đến xây dựng chính phủ số, kinh tế số và xã hội số⁽⁴⁾. Điều này cũng phản ánh bước tiến lớn trong xây dựng hạ tầng quản trị số, tạo cơ sở triển khai giải pháp văn hóa bảo vệ môi trường đô thị gắn với dữ liệu.

Quản trị văn hóa bảo vệ môi trường ở thành phố Hà Nội thể hiện nét đặc sắc ở sự gắn kết giữa di sản văn hóa và định hướng đổi mới. Giá trị truyền thống như lối sống thanh lịch, hòa hợp với thiên nhiên, tinh thần cộng đồng được chuyển hóa thành chuẩn mực ứng xử xanh, có thể tạo nền tảng vững chắc để nâng cao nhận thức, điều chỉnh hành vi xã hội. Mặt khác, ứng dụng công nghệ số từ trí tuệ nhân tạo, môi trường, dự báo xu thế, kết nối đa chiều giữa chính quyền, doanh nghiệp, cộng đồng. Sự giao thoa văn hóa và khoa học, công nghệ để định hình mô hình quản trị có tính đặc thù, hiện đại nhưng đậm đà bản sắc truyền thống, hướng đến phát triển xanh, thông minh, bền vững là mục tiêu mà Thủ đô hướng tới.

Để quản trị văn hóa bảo vệ môi trường phát huy hiệu quả, Hà Nội cần sử dụng khoa học, công nghệ như vai trò công cụ, bảo đảm thu thập, xử lý, chia sẻ thông tin, hỗ trợ ra quyết định, thúc đẩy sự tham gia của mọi chủ thể, từ đó hình thành hệ sinh thái quản trị văn hóa bảo vệ môi trường với sự kết hợp của ba chủ thể: thể chế - cộng đồng - khoa học, công nghệ. Có như thế, hệ sinh thái quản trị văn hóa bảo vệ môi trường của thành phố Hà Nội mới có chiều sâu văn hóa, có hiệu lực quản lý, có sức mạnh khoa học, công nghệ, chuyển đổi số, mang bản sắc Thủ đô.

Bước đầu hình thành văn hóa bảo vệ môi trường trong bối cảnh chuyển đổi số

Trong lĩnh vực quản lý chất thải, về chính sách, Hà Nội đã thực hiện chủ trương từ 1-1-2025, mọi hộ gia đình phải phân loại rác thành 3 nhóm, mức phạt có thể lên tới 1 triệu đồng nếu vi phạm. Trước thời điểm này, năm 2024, thành phố triển khai thí điểm ở 23 phường, tiết kiệm được hơn 3 tỷ đồng chi phí vận hành⁽⁵⁾. Đây là sự cải thiện về kỹ thuật xử lý, đánh dấu sự hình thành thói quen văn hóa mới - phân loại rác gắn với trách nhiệm pháp lý và lợi ích kinh tế. Hà Nội còn triển khai ứng dụng iHanoi, một minh chứng cho sự lan tỏa của văn hóa số. Chỉ sau một tháng vận hành, ứng dụng tiếp cận hơn 545 nghìn cư dân, tiếp nhận hơn 3.000 phản ánh; đến tháng 10-2024 đã có hơn 1,04 triệu tài khoản đăng ký⁽⁶⁾. Điều này chứng tỏ văn hóa bảo vệ môi trường từ hành vi cá nhân từng bước trở thành cơ chế giám sát xã hội dựa trên dữ liệu số.

Về ô nhiễm không khí: Thách thức lớn nữa của Hà Nội là ô nhiễm không khí. Hà Nội có thời điểm là thành phố ô nhiễm không khí nhất thế giới theo ứng dụng đo chỉ số chất lượng không khí IQAir nên không ít người dân Hà Nội đã hình thành thói quen tra cứu chất lượng không khí ngày hôm sau hoặc trước khi ra đường. Cập nhật mới nhất trên ứng dụng đo chỉ số chất lượng không khí IQAir, chỉ số ô nhiễm không khí (AQI) của Hà Nội ở mức 238 (màu tím - chỉ số chất lượng không khí ở mức rất xấu, ảnh hưởng nghiêm trọng tới sức khỏe của cộng đồng). Nồng độ PM2.5 (nồng độ bụi mịn trong không khí) tại Hà Nội là 163 µm/m3, cao gấp 32,5 lần giá trị theo hướng dẫn về chất lượng không khí hàng năm của WHO.... Hiện thành phố Hà Nội đang triển khai kế hoạch vùng phát thải thấp giai đoạn 2025 - 2030, bước đầu tại các phường trung tâm, đồng thời khuyến khích cộng đồng sử dụng mạng cảm biến PAM Air để theo dõi chỉ số AQI theo thời gian thực.

Thực hiện Điểm d, Khoản 2, Điều 28, Luật Thủ đô, ngày 10-7-2025, Hội đồng nhân dân thành phố Hà Nội đã thông qua tại kỳ họp thứ 25 Nghị quyết số 22/2025/NQ-HĐND quy định biện pháp giảm phát thải nhựa trong hoạt động sản xuất, kinh doanh, dịch vụ và sinh hoạt, chấm dứt việc phát miễn phí túi nhựa khó phân hủy tại chợ và cửa hàng tiện lợi từ năm 2027, tiến tới cấm hoàn toàn bao bì nhựa không phân hủy trong bán lẻ  thực phẩm từ năm 2028⁽⁷⁾… Hà Nội cũng xác lập mục tiêu loại bỏ hoàn toàn túi ni-lông khó phân hủy cùng sản phẩm nhựa dùng một lần từ năm 2031. Ngay từ năm 2026, thành phố tăng cường kiểm soát, siết chặt việc phát miễn phí túi ni-lông tại chợ, siêu thị, qua đó định hướng hành vi tiêu dùng theo lối sống xanh, củng cố quỹ đạo phát triển bền vững.

Từ năm 2009, Sáng kiến thế giới không dùng túi ni-lông (Bag Free World) đã chính thức chọn ngày 3-7 hằng năm là Ngày Quốc tế không sử dụng túi ni-lông với mục đích khuyến khích người tiêu dùng giảm sử dụng túi ni-lông, thúc đẩy các giải pháp thân thiện với môi trường trên toàn thế giới. Tại Việt Nam, từ năm 2021, Viện Chiến lược, Chính sách tài nguyên và môi trường (nay là Viện Chiến lược, Chính sách nông nghiệp và môi trường, phối hợp với Sở Công Thương Hà Nội thiết lập Liên minh các nhà bán lẻ giảm túi ni-lông dùng một lần. Sự kiện Ngày không túi ni-lông tháng 7 hằng năm tại Hà Nội, các siêu thị lớn được yêu cầu thay thế bao bì sinh học đang định hình mạnh mẽ cách mua sắm mới của người dân để góp phần bảo vệ môi trường sống. Với thông điệp xuyên suốt “Phân loại nhanh - Mua sắm xanh - Giảm rác thải”, từ giữa tháng sáu đến hết tháng 7 năm 2025 trong Chiến dịch Ngày không sử dụng túi ni-lông tại Việt Nam, nhiều hoạt động truyền thông được tổ chức tại các siêu thị, trung tâm thương mại, chuỗi cửa hàng bán lẻ… tại Hà Nội, góp phần nâng cao nhận thức, dẫn dắt, định hướng thay đổi hành vi tiêu dùng của người dân Thủ đô.

Ô nhiễm môi trường từ hoạt động giao thông vận tải: Ô nhiễm môi trường ở Hà Nội còn do bụi đường và khí thải từ số lượng lớn các phương tiện cơ giới tham gia giao thông sử dụng nhiên liệu hóa thạch. Hiện Hà Nội có khoảng 1,1 triệu xe ô tô và gần 7 triệu xe mô tô, xe gắn máy đang lưu hành, trong đó có nhiều phương tiện cũ không bảo đảm tiêu chuẩn khí thải⁽⁸⁾. Hai năm trở lại đây, kết quả quan trắc cho thấy, mức độ ô nhiễm không khí ở Hà Nội do các phương tiện giao thông dùng nhiên liệu hóa thạch chiếm trên 50%.  

Ô nhiễm môi trường do lượng nước thải sinh hoạt: Ở Hà Nội, hầu hết nước thải sinh hoạt đều chưa được xử lý mà đổ thẳng ra các sông hồ trong đô thị. Tổng lượng nước thải hằng ngày của thành phố Hà Nội vào khoảng 320.000m³, trong đó có tới 1/3 là nước thải công nghiệp. Thực tế, nhiều con sông ở Hà Nội đã trở thành dòng sông chết do bị ô nhiễm nghiêm trọng, như sông Tô Lịch, Kim Ngưu, Sét,… ảnh hưởng nghiêm trọng đến chất lượng sống của những người dân. Ủy ban nhân dân thành phố giao đã nhiệm vụ cho các đơn vị chuyên ngành tăng cường quản lý trật tự giao thông, đô thị, an toàn xã hội và vệ sinh môi trường dọc các sông này...; thường xuyên vận hành các trạm xử lý nước thải sinh hoạt đô thị Kim Liên, Trúc Bạch, Bảy Mẫu; nhà máy xử lý nước thải Yên Sở bảo đảm chất lượng nước thải sau xử lý đạt quy chuẩn môi trường.

Cùng với đó, thành phố Hà Nội triển khai áp dụng công nghệ mới về xử lý ô nhiễm môi trường nước trên hệ thống hồ, ao; phát triển hệ thống thoát nước và xử lý nước thải; triển khai thực hiện đề án cải tạo môi trường sông Nhuệ, sông Đáy; từng bước làm sống lại các sông: Nhuệ, Đáy, Tô Lịch, Tích... Nghiên cứu điều chỉnh quy hoạch mạng lưới thu gom, xử lý nước thải của thành phố theo hướng nước thải phải được thu gom xử lý tại đầu nguồn, khắc phục tình trạng xử lý nước thải cuối nguồn như hiện nay.

Đến nay, vẫn còn nhiều điểm khác biệt giữa trung tâm và ven đô về quản trị văn hóa bảo vệ môi trường của Hà Nội. Ở cấp phường, tỷ lệ tuân thủ phân loại rác cao hơn, khu vực ngoại thành còn không ít hạn chế về hạ tầng thu gom, truyền thông cộng đồng, do thói quen của người dân. Việc điều chỉnh phí dịch vụ thu gom, dự kiến tăng lên 43.000 đồng/người/tháng, được coi là giải pháp tài chính nhằm khuyến khích giảm phát sinh chất thải sinh hoạt. Như vậy, dù có thay đổi nhưng văn hóa bảo vệ môi trường của Hà Nội vẫn trong quá trình định hình, bước đầu hình thành, cần tiếp tục gắn chặt với dữ liệu số, cơ chế khuyến khích và đẩy mạnh truyền thông.

Nhìn chung, quản trị văn hóa bảo vệ môi trường ở Hà Nội đã có nhiều kết quả đáng khích lệ, như: trồng mới hơn 1,6 triệu cây xanh, đưa vào vận hành các nhà máy điện rác Sóc Sơn và Seraphin, triển khai phân loại rác tại nguồn, phát động phong trào “Ngày Chủ nhật xanh”, “Khu dân cư không rác thải nhựa”. Ứng dụng iHanoi bước đầu phát huy hiệu quả trong tiếp nhận phản ánh môi trường từ người dân. Tuy nhiên, thành phố vẫn phải đối mặt với tình trạng ô nhiễm không khí, hạ tầng thu gom xử lý chất thải chưa đồng bộ, thói quen tiêu dùng chưa bền vững và sự chênh lệch giữa khu vực trung tâm và ven đô… Tính bền vững còn hạn chế, chưa thành thói quen hằng ngày của người dân. Chế tài vi phạm chưa nghiêm, truyền thông chính sách hiệu quả chưa cao, định hướng chiến lược thiếu tầm nhìn dài hạn, đưa ra nhiều quyết định còn thiên về kinh nghiệm thay vì dựa trên căn cứ khoa học. Trong bối cảnh chuyển đổi số, thành phố đã khởi động mô hình văn hóa bảo vệ môi trường, triển khai iHanoi, PAM Air, thúc đẩy chuẩn mực xanh đi vào hành vi hằng ngày của người dân. Trở thành Thủ đô văn minh, hiện đại, thanh lịch, Hà Nội cần nâng cao quyết tâm, hoàn thiện khung pháp lý, đẩy mạnh giải pháp khoa học, công nghệ, huy động sự vào cuộc của cả hệ thống chính trị cùng toàn dân, qua đó hướng tới quản trị văn hóa môi trường hiệu quả theo định hướng đô thị thông minh, hiện đại trong kỷ nguyên số.

Hầu hết các chuyên gia về môi trường đều thống nhất quan điểm: Để xây dựng văn hóa bảo vệ môi trường hiệu quả cần sự vào cuộc đồng bộ từ hệ thống chính trị đến từng người dân, hộ gia đình và doanh nghiệp. Chính sách hỗ trợ phải đi kèm tuyên truyền, giáo dục, cùng các phong trào xã hội rộng khắp, tạo sức lan tỏa bền vững. Để có được văn hóa bảo vệ môi trường của Hà Nội, cần 6 định hướng lớn, như: nghiên cứu và phát triển hệ giá trị văn hóa; đổi mới quản lý, hoàn thiện chính sách; tăng cường giáo dục, tuyên truyền xây dựng chuẩn mực cộng đồng; ứng dụng khoa học, công nghệ và chuyển đổi số; phát huy vai trò cộng đồng, gắn kết phát triển kinh tế với bảo vệ môi trường; xây dựng chiến lược phát triển văn hóa bảo vệ môi trường Thủ đô đến năm 2035, tầm nhìn 2045…

Xây dựng văn hóa bảo vệ môi trường là trách nhiệm chính trị, là nền tảng văn hóa  tinh thần, gắn liền với lối sống và hành vi ứng xử của người dân Thủ đô. Đây cũng là điều kiện tiên quyết để Hà Nội trở thành thành phố xanh, thông minh, văn minh và hiện đại, xứng đáng với niềm tin yêu của cả nước, vững bước tiến vào kỷ nguyên mới./.

--------------------------

(1) Xem: “Dân số Hà Nội đã đạt 8,7 triệu người”, Đài Phát thanh và Truyền hình Hà Nội, ngày 10-12-2024, https://hanoionline.vn/dan-so-ha-noi-da-dat-87-trieu-nguoi-287147.htm
(2) Xem: “Khung thống kê văn hóa UNESCO 2009”, tr. 9, https://uis.unesco.org/sites/default/files/documents/unesco-framework-for-cultural-statistics-2009-vi.pdf
(3) Xem: Luật Bảo vệ môi trường năm 2020, https://vanban.chinhphu.vn/?pageid=27160&docid=202613
(4) Xem: Thanh Hà: “Hà Nội tăng 18 bậc, lên thứ 6 bảng xếp hạng chuyển đổi số năm 2023”, Hà Nội mới điện tử, ngày 6-2-2025, https: //hanoimoi.vn/ha-noi-tang-18-bac-len-thu-6-bang-xep-hang-chuyen-doi-so-nam-2023-692527.html
(5) Xem: Hà Hà: “Thí điểm phân loại rác tại nguồn, Hà Nội tiết kiệm hơn 3 tỷ đồng”, VOV giao thông điện tử; ngày 28-12-2024, https://vovgiaothong.vn/newsaudio/thi-diem-phan-loai-rac-tai-nguon-ha-noi-tiet-kiem-hon-3-ty-dong-d42573.html#:~:text=Ngay%20trong%20qu%C3%BD%20I%20n%C4%83m%202024%2C%20S%E1%BB%9F,k%E1%BA%BF%20ho%E1%BA%A1ch%20ph%C3%A2n%20lo%E1%BA%A1i%20r%C3%A1c%20t%E1%BA%A1i%20ngu%E1%BB%93n
(6) Xem: Lam Anh: “Những tiện ích thông minh trên ứng dụng iHanoi, Tuổi trẻ thủ đô điện tử, ngày 25-6-2024, https://tuoitrethudo.vn/nhung-tien-ich-thong-minh-tren-ung-dung-ihanoi-253043.html
(7) Xem: Minh Thu: “Từ ngày 1-1-2027, chợ, cửa hàng tiện ích tại Hà Nội không cung cấp miễn phí túi ni-lông khó phân hủy”, Báo Nhân dân điện tử, ngày 10-7-2025, https://nhandan.vn/tu-ngay-112027-cho-cua-hang-tien-ich-tai-ha-noi-khong-cung-cap-mien-phi-tui-ni-long-kho-phan-huy-post892781.html
(8) Xem: Hữu Chánh: “Hàng triệu xe máy xăng đang gây ô nhiễm không khí cho Hà Nội”, Báo Lao động điện tử, ngày 18-7-2025, https://laodong.vn/ldt/tin-tuc/hang-trieu-xe-may-xang-dang-gay-o-nhiem-khong-khi-cho-ha-noi-1542457.ldo