Thực tiễn mô hình hợp tác xã nông nghiệp ở tỉnh Hà Nam sau 10 năm thi hành Luật Hợp tác xã năm 2012

Thực hiện Luật Hợp tác xã năm 2012, mô hình hợp tác xã nông nghiệp (HTXNN) trên địa bàn tỉnh Hà Nam đã có những đổi mới căn bản và đạt được những thành tựu quan trọng trong thời gian qua: 

Thứ nhất, nâng cao hiệu quả quản lý thành viên và nâng cao chất lượng thành viên hợp tác xã (HTX).  

Thực hiện Luật Hợp tác xã năm 2012, HTXNN trên địa bàn tỉnh Hà Nam tiến hành đăng ký lại thành viên. Trong quá trình này, các HTX chuyển đổi xóa tên những thành viên cũ không đủ điều kiện để trở thành thành viên HTX theo Luật Hợp tác xã năm 2012. Đối với những HTX thành lập mới có sự chọn lọc thành viên, kết nạp được những thành viên có nhu cầu tự nguyện tham gia HTX, góp vốn và sử dụng sản phẩm, dịch vụ của HTX. 

Theo báo cáo tổng kết 10 năm thi hành Luật Hợp tác xã năm 2012 của huyện Lý Nhân, tỉnh Hà Nam, triển khai thực hiện chuyển đổi theo Luật Hợp tác xã năm 2012, huyện đã chỉ đạo các HTXNN tổ chức đăng ký thành viên tham gia HTXNN. Hằng năm, các HTXNN tổ chức rà soát, điều chỉnh, bổ sung hoặc xóa bỏ thành viên chưa bảo đảm theo đúng quy định⁽¹⁾. Theo báo cáo tổng kết 10 năm thi hành Luật Hợp tác xã năm 2012 của Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn tỉnh Hà Nam, năm 2012 bình quân mỗi HTXNN trên địa bàn tỉnh Hà Nam có 1.246 xã viên, đến năm 2021 giảm còn 785 thành viên⁽²⁾.

Thứ hai, tổ chức bộ máy HTX minh bạch, quản lý dân chủ hơn. 

Thực hiện Luật Hợp tác xã năm 2012, các HTX đã tiến hành rà soát, chỉnh sửa, bổ sung điều lệ cho phù hợp với quy định mới về cơ cấu tổ chức bộ máy, chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn của tổ chức bộ máy. 

Về cơ cấu tổ chức HTX bao gồm: đại hội thành viên, hội đồng quản trị, giám đốc hoặc tổng giám đốc, ban kiểm soát hoặc kiểm soát viên. So với điều lệ HTX theo Luật Hợp tác xã năm 2003, điều lệ được các HTX xây dựng trong quá trình chuyển đổi, thành lập mới theo Luật Hợp tác xã năm 2012 đã quy định rõ quyền hạn, trách nhiệm của các chức danh trong bộ máy quản lý HTX nhằm hạn chế sự tập trung quyền lực vào người đứng đầu bộ máy quản lý HTX là trưởng ban quản trị, trao quyền lực cho tập thể thành viên hội đồng quản trị, bảo đảm nguyên tắc tổ chức: tập thể lãnh đạo, cá nhân phụ trách. 

Nhằm tạo sự công bằng, dân chủ, minh bạch trong hoạt động của tổ chức HTX, trong quá trình tiến hành đại hội, các HTX tiến hành bầu cơ cấu tổ chức bộ máy HTX theo hình thức bỏ phiếu kín, bãi bỏ hình thức bầu trực tiếp như trước đó. Theo đó, thành viên hội đồng chủ tịch, chủ tịch hội đồng quản trị, giám đốc, trưởng ban kiểm soát, thành viên ban kiểm soát đều do hội nghị thành viên, đại hội thành viên bầu thông qua hình thức bỏ phiếu kín tại đại hội. 

Khảo sát các HTX hoạt động hiệu quả cũng như chưa hiệu quả trên địa bàn tỉnh Hà Nam cho thấy, nhìn chung, các HTX thực hiện nghiêm túc quy định về điều kiện trở thành thành viên hội đồng quản trị, thành viên ban kiểm soát. Thành viên hội đồng quản trị của các HTX là thành viên HTX; không đồng thời là thành viên ban kiểm soát hoặc kiểm soát viên, kế toán trưởng, thủ quỹ của cùng HTX và không phải là cha, mẹ đẻ; cha, mẹ nuôi; vợ, chồng; con, con nuôi; anh, chị, em ruột của thành viên hội đồng quản trị, ban kiểm soát, kiểm soát viên. Thành viên ban kiểm soát của HTX không đồng thời là thành viên hội đồng quản trị, giám đốc (tổng giám đốc), kế toán trưởng, thủ quỹ của cùng HTX và không phải là cha, mẹ đẻ; cha, mẹ nuôi; vợ, chồng; con, con nuôi; anh, chị, em ruột của thành viên hội đồng quản trị, thành viên khác của ban kiểm soát. 

Thứ ba, nâng cao chất lượng nhân sự trong cơ cấu tổ chức bộ máy. 

Khảo sát nhóm HTX hoạt động hiệu quả theo Luật Hợp tác xã năm 2012 đều có xu hướng mở rộng quy mô số lượng nhân sự bộ máy tổ chức quản lý, điều hành HTX, đặc biệt là hội đồng quản trị. Phần lớn số HTX có cơ cấu hội đồng quản trị khoảng 5 người: 1 chủ tịch hội đồng quản trị và 4 thành viên. Ban giám đốc HTX không chỉ có giám đốc mà còn có các phó giám đốc (trước chuyển đổi theo Luật HTX năm 2012, các HTX chủ yếu thành lập ban quản trị khoảng 3 người: 1 trưởng ban kiêm chủ nhiệm HTX và 2 thành viên). 

Luật Hợp tác xã năm 2012 ra đời với tinh thần đưa mô hình HTX Việt Nam tiếp cận với mô hình HTX thế giới, đáp ứng yêu cầu hợp tác và hội nhập quốc tế, thay đổi tên gọi các chức danh trong bộ máy quản lý, điều hành HTX nhằm nâng cao vị thế, vai trò của bộ máy lãnh đạo HTX trong quá trình thực hiện liên doanh, liên kết với các tổ chức, doanh nghiệp trong và ngoài nước nhằm đẩy mạnh tiêu thụ sản phẩm cho thành viên. Thực tiễn đặt ra những yêu cầu mới về chất lượng, trình độ, năng lực của nhân sự trong bộ máy tổ chức HTX phải nâng cao hơn một bước. Vì vậy, năng lực, trình độ nhân sự trong bộ máy tổ chức đã thay đổi khá rõ so với trước khi Luật Hợp tác xã năm 2012 ra đời theo xu hướng tích cực. Đánh giá sự phát triển về số lượng và chất lượng cán bộ quản lý HTXNN trong giai đoạn 2013 - 2021, Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn tỉnh Hà Nam tổng kết: Số lượng, chất lượng của các HTX qua 10 năm thực hiện Luật cho thấy có sự phát triển rõ rệt so với trước khi thực hiện Luật Hợp tác xã năm 2012. Về trình độ cán bộ trong bộ máy tổ chức HTX: Tổng số là 1.184 người, đã qua đào tạo là 614 người; trong đó đại học 133; trình độ cao đẳng, sơ cấp, trung cấp là 481 người⁽³⁾... 

Thứ tư, nâng cao chất lượng hoạt động dịch vụ phục vụ thành viên, nhất là dịch vụ liên kết tiêu thụ sản phẩm. 

Nhằm phát huy vai trò của HTX trong việc tiêu thụ sản phẩm của thành viên, sau chuyển đổi, thành lập mới, hoạt động liên kết của HTX có những chuyển biến theo hướng tăng cường liên kết với các tổ chức, cá nhân, doanh nghiệp. Đến năm 2022, trên địa bàn tỉnh Hà Nam đã xuất hiện những mô hình HTXNN sản xuất theo chuỗi giá trị: HTX dịch vụ nông nghiệp An Ninh (xã An Ninh, huyện Bình Lục, tỉnh Hà Nam) đã tích tụ ruộng đất; chuyển đổi từ đất lúa sang trồng cây ăn quả cho hiệu quả cao; xây dựng mô hình sản xuất gắn với chuỗi giá trị. Hợp tác xã dịch vụ nông nghiệp Mộc Bắc (xã Mộc Bắc, thị xã Duy Tiên, tỉnh Hà Nam) với mô hình trồng cây dược liệu đã xây dựng vùng sản xuất cây dược liệu, cho thu nhập từ 5 - 9 triệu đồng/sào. Đặc biệt, HTX đã trồng và chế biến tinh dầu cây húng quế cho thu nhập từ 490 - 500 triệu đồng/ha. Ngoài ra, HTX còn trồng cây rong đao, chuối tiêu hồng cho thu nhập kinh tế cao hơn rất nhiều so với trồng lúa đơn thuần. Mô hình HTX thủy sản sông trong ao Hải Đăng (thôn Bút Sơn, xã Thanh Sơn, huyện Kim Bảng, tỉnh Hà Nam) nuôi thủy sản, cá sông trong ao. Các sản phẩm bao gồm cá tươi, cá kho, ruốc cá, chả cá. Phương thức sản xuất theo chuỗi giá trị từ sản xuất đến chế biến và tiêu thụ trong và ngoài tỉnh. Hợp tác xã hiện có 2 sản phẩm OCOP đạt tiêu chuẩn 4 sao. Hợp tác xã công nghệ cao Đồng Du (xã Đồng Du, huyện huyện Bình Lục, tỉnh Hà Nam) với mô hình tích tụ ruộng đất để trồng cây ăn quả, như nho, thanh long, dưa hấu, dưa lê theo một quy trình nghiêm ngặt, bảo đảm chất lượng sản phẩm và thân thiện với môi trường. Đầu ra của HTX được liên kết bao tiêu bởi các siêu thị, doanh nghiệp trong và ngoài tỉnh. Mô hình HTX nông nghiệp và dịch vụ Mục Đồng (thôn Tường Thụy, xã Trác Văn, huyện Duy Tiên, tỉnh Hà Nam) hoạt động chăn nuôi - sản xuất và chế biến, mua - bán sữa tươi, chế biến sản phẩm từ sữa bò và cung ứng cho các siêu thị, trường học và các cửa hàng trong và ngoài tỉnh. 

Mặc dù đạt được nhiều kết quả, tuy nhiên trên thực tiễn, việc đổi mới mô hình HTXNN trên địa bàn tỉnh Hà Nam theo Luật Hợp tác xã năm 2012 vẫn còn một số hạn chế.

Thứ nhất, về chất lượng nhân sự trong cơ cấu tổ chức bộ máy có thay đổi nhưng chưa cơ bản. 

Bản thân các thành viên giữ chức danh lãnh đạo quản lý, điều hành HTX chưa nhận thức đúng về quyền hạn, chức năng, nhiệm vụ trong cơ cấu tổ chức bộ máy. Các thành viên chưa hiểu hết quyền hạn, trách nhiệm và nghĩa vụ của mình trong quá trình quản lý, điều hành và tham gia các hoạt động của HTX, nhất là đối với nhóm HTX dịch vụ nông nghiệp cũ chuyển đổi theo Luật Hợp tác xã năm 2012. 

So với yêu cầu của thực tiễn, trình độ, năng lực cán bộ trong cơ cấu tổ chức bộ máy HTX vẫn là điểm hạn chế cần phải khắc phục. Kết quả khảo sát nhóm HTX hoạt động chưa hiệu quả cho thấy, khá nhiều HTX không có cán bộ có trình độ đại học, cao đẳng, thậm chí trình độ trung cấp trong cả hội đồng quản trị, ban giám đốc, ban kiểm soát và khối cán bộ chuyên môn. Nhiều HTX thiếu cán bộ chuyên môn. Điều này ảnh hưởng lớn tới hiệu quả sản xuất, kinh doanh của HTX, nhất là hoạt động dịch vụ phục vụ thành viên, hạn chế khả năng liên kết nhằm cung cấp các sản phẩm, dịch vụ đầu vào, đầu ra cho các thành viên. 

Thứ hai, về góp vốn điều lệ, sự tham gia của các thành viên còn thấp. 

Điều này gây khó khăn cho hoạt động của HTX trong cung cấp các sản phẩm, dịch vụ đầu vào, như giống, phân bón, thức ăn, các vật tư với giá tốt hơn thị trường. Hạn chế về nguồn vốn cũng hạn chế khả năng cung cấp dịch vụ tín dụng cho thành viên, vốn được đánh giá là rất cần thiết. Theo Ủy ban nhân dân huyện Lý Nhân, vốn góp của các thành viên HTXNN gần như không có (chủ yếu là vốn không chia do HTX cũ chuyển sang)⁽⁴⁾. Trong báo cáo tổng kết 10 năm thi hành Luật Hợp tác xã năm 2012, Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn tỉnh Hà Nam đã thống kê: đối với những HTX chuyển đổi theo Luật Hợp tác xã năm 2012, vốn điều lệ của HTX cơ bản được chuyển đổi từ nguồn vốn cũ sang. Giá trị đóng góp vốn điều lệ của thành viên thấp. Việc góp thêm vốn điều lệ để phục vụ cho hoạt động sản xuất, kinh doanh chỉ được thực hiện đối với cán bộ quản lý trong HTX (hội đồng quản trị, kế toán, kiểm soát và tổ trưởng tổ dịch vụ)⁽⁵⁾. Kết quả khảo sát điều tra cho thấy: Nhóm HTXNN hoạt động chưa hiệu quả phần lớn là HTX được thành lập từ lâu chuyển đổi theo Luật Hợp tác xã năm 2012 và không có thành viên nào góp vốn điều lệ HTX. 

Thứ ba, hoạt động cung cấp sản phẩm, dịch vụ phục vụ thành viên chưa trở thành hoạt động chính của HTX. 

Kết quả khảo sát thực tế của nhóm nghiên cứu cho thấy, loại hình dịch vụ chủ yếu mà HTX phục vụ thành viên là các loại dịch vụ phục vụ đầu vào, như giống, phân bón, thức ăn, vật tư nông nghiệp trong khi các loại hình dịch vụ chế biến và tiêu thụ sản phẩm cho thành viên HTX còn khá hạn chế. Những hoạt động quan trọng nhằm phát huy vai trò của HTX trong khâu chế biến và tiêu thụ sản phẩm cho thành viên như ký hợp đồng với các doanh nghiệp, liên kết với tổ chức, cá nhân, các nhà khoa học còn khá mờ nhạt. Mặc dù HTX đã có sự mở rộng liên kết ở những hoạt động cụ thể, song khả năng liên kết với các đối tác thấp, sự mở rộng liên kết chưa có sự chuyển biến rõ nét, thể hiện ở tỷ lệ số HTX mở rộng liên kết còn thấp. 

Thứ tư, phân chia lợi nhuận HTX cho thành viên chưa ưu tiên theo mức độ sử dụng dịch vụ của thành viên.

Kết quả khảo sát cho thấy, phần lớn HTX dịch vụ nông nghiệp được thành lập từ lâu chuyển đổi theo Luật Hợp tác xã năm 2012 không áp dụng cơ chế phân chia lợi nhuận của HTX cho thành viên. Nhóm HTX thành lập mới sau khi Luật Hợp tác xã năm 2012 ra đời đã xuất hiện nhiều hơn tỷ lệ HTX áp dụng cơ chế phân chia lợi nhuận cho thành viên. Tuy nhiên, 100% HTX trong nhóm này đều chưa thực hiện phân chia lợi nhuận ưu tiên theo mức độ sử dụng sản phẩm, dịch vụ của thành viên mà theo vốn góp - trái với quy định của Luật Hợp tác xã năm 2012. Cách thức vận hành này không khuyến khích thành viên gia tăng mức độ sử dụng sản phẩm, dịch vụ của HTX.

Thứ năm, điều lệ, phương án sản xuất, kinh doanh của HTX chất lượng thấp, mang tính hình thức. 

Qua khảo sát nhóm HTX hoạt động chưa hiệu quả cho thấy, có những quy định trong điều lệ chưa được quy định đúng theo Luật Hợp tác xã năm 2012, nhất là những quy định mới về điều kiện trở thành thành viên HTX; phân phối thu nhập ưu tiên theo mức độ sử dụng sản phẩm, dịch vụ của thành viên… Thậm chí, nhiều HTX không xây dựng điều lệ. Điều này ảnh hưởng lớn đến hiệu quả hoạt động sản xuất, kinh doanh, cung cấp dịch vụ cho thành viên của HTX do có sự hạn chế về ý thức của các thành viên về trách nhiệm, nghĩa vụ và quyền lợi giữa HTX với thành viên và ngược lại. Nói cách khác, HTX không ý thức được vai trò của mình trong quá trình thực hiện chức năng cung cấp các sản phẩm, dịch vụ cũng như các quyền lợi khác cho thành viên, thu hút và hỗ trợ thành viên thực hiện có hiệu quả hoạt động sản xuất, kinh doanh và ngược lại. Phương án sản xuất, kinh doanh cũng mang tính hình thức, khó khả thi, không xuất phát từ thực tiễn HTX, dẫn đến việc HTX khó có thể tổ chức, dẫn dắt thành viên. Kết quả điều tra khảo sát cũng cho thấy, tỷ lệ thành viên hài lòng về phương thức lấy ý kiến thành viên xây dựng điều liệu, phương án sản xuất, kinh doanh của HTX thấp nhất trong các nhóm chỉ tiêu đánh giá mức độ hài lòng của thành viên. Tỷ lệ này rất thấp không chỉ trong nhóm HTXNN hoạt động chưa hiệu quả mà cả trong nhóm HTXNN hoạt động hiệu quả.  

Thứ sáu, kết quả hoạt động của HTX còn thấp, hiệu quả chưa cao. 

Thực chất, nhiều HTX còn lúng túng trong định hướng hoạt động và đầu tư phát triển sản xuất, kinh doanh, chưa có sản phẩm chủ lực để đáp ứng nhu cầu sản xuất hàng hóa; thiếu sự liên kết chặt chẽ giữa hợp tác xã với thành viên; vốn ít, doanh thu thấp ảnh hưởng tới kết quả hoạt động của HTX. Kết quả khảo sát nhóm HTX hoạt động chưa hiệu quả cho thấy, vốn chủ sở hữu của các HTX hầu như không tăng trong các năm; doanh thu tăng nhẹ nhưng có một số HTX tăng trưởng âm. Lợi nhuận trước và sau thuế của nhóm HTX này nhìn chung có xu hướng tăng trưởng âm. Thực trạng này cho thấy, nhóm HTX chưa hiệu quả đang có vấn đề trong tổ chức sản xuất, kinh doanh…

Góp phần luận giải một số điểm mới của Luật hợp tác xã năm 2023 về mô hình hợp tác xã kiểu mới ở Việt Nam hiện nay 

Luật Hợp tác xã năm 2012 ra đời là một bước tiến trong nhận thức của Đảng và Nhà nước về hình thức tổ chức và phương thức hoạt động của hợp tác xã nhằm đưa HTX Việt Nam tiếp cận với mô hình HTX thế giới, đáp ứng nhu cầu hội nhập quốc tế ngày càng sâu rộng; đồng thời, đưa HTX Việt Nam trở về đúng bản chất của kinh tế tập thể, mang tính phục vụ cộng đồng là các thành viên trong HTX. 

Tuy nhiên, sau 10 năm thi hành Luật, việc chuyển đổi và hoạt động theo Luật Hợp tác xã năm 2012 diễn ra chậm, chất lượng chuyển đổi thấp. Có nhiều nguyên nhân, trong đó có nguyên nhân từ một số quy định của Luật Hợp tác xã năm 2012 và các văn bản dưới luật chưa phù hợp với thực tiễn. 

Một là, Luật Hợp tác xã năm 2012 và các văn bản dưới luật đã hạn chế thị trường giao dịch của HTX, hạn chế thị trường bên ngoài thành viên. 

Điểm a, khoản 2, Điều 1 của Nghị định số 107/2017/NĐ-CP quy định tỷ lệ cung cấp sản phẩm, dịch vụ cho đối tượng không là thành viên của hợp tác xã là “không quá 50% tổng giá trị cung ứng sản phẩm, dịch vụ của hợp tác xã, liên hiệp hợp tác xã đối với lĩnh vực nông nghiệp, lâm nghiệp, ngư nghiệp, diêm nghiệp”(6). Qua khảo sát, điều tra 24 HTXNN trên địa bàn tỉnh Hà Nam cho thấy, nhiều HTX đang hiểu nhầm là bị hạn chế cung cấp sản phẩm, dịch vụ ra bên ngoài và do vậy, làm giảm hiệu quả sản xuất, kinh doanh của HTX. Phần lớn các HTX, nhất là các HTX thành lập mới theo Luật Hợp tác xã năm 2012, bên cạnh cung cấp dịch vụ cho thành viên HTX, đã cung cấp dịch vụ cho đối tượng là thành viên ngoài HTX. Qua thực tiễn điều tra, khảo sát 12 HTX⁽⁷⁾ hoạt động hiệu quả cho thấy, bên cạnh phục vụ nhu cầu của thành viên, các HTX nhóm này còn cung cấp sản phẩm, dịch vụ cho khách hàng bên ngoài HTX. Có nhiều sản phẩm, dịch vụ cung cấp ra bên ngoài HTX vượt quá 50%, trái với quy định của điểm a, khoản 2, Điều 1 của Nghị định số 107/2017/NĐ-CP. Qua khảo sát thực tiễn cũng cho thấy, nhóm HTX hoạt động hiệu quả, bên cạnh việc hoàn thành nghĩa vụ cung cấp dịch vụ cho khách hàng là thành viên HTX thì có khả năng cung cấp dịch vụ nhiều hơn cho khách hàng không phải là thành viên, trong khi nhóm HTX chưa hiệu quả ít tổ chức được hoạt động này. 

Theo báo cáo tổng kết 10 năm thi hành Luật Hợp tác xã năm 2012, Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn tỉnh Hà Nam đã tổng kết: Đối với những HTX được thành lập mới theo Luật Hợp tác xã năm 2012 rất đa dạng về loại hình dịch vụ cung ứng đầu vào, hỗ trợ kỹ thuật, tổ chức sản xuất, tiêu thụ sản phẩm, cung ứng tiêu dùng, dịch vụ tín dụng nội bộ và huy động vốn nội bộ cho thành viên HTX, cho đối tượng không phải là thành viên HTX. Có HTX hoạt động từ sản xuất, chế biến đến tiêu thụ, có hợp tác xã liên kết tiêu thụ, có HTX chuyên sản xuất theo yêu cầu quy trình kỹ thuật và sản lượng với doanh nghiệp⁽⁸⁾. Báo cáo này cũng đã có những đánh giá về sự phát triển, doanh thu, lợi nhuận của HTX trong giai đoạn 2013 - 2021: Trong khi doanh thu từ thành viên của HTX giảm thì doanh thu từ việc cung cấp sản phẩm, dịch vụ cho đối tượng không phải là thành viên của HTX có xu hướng tăng. Doanh thu bình quân 1 HTX cho đối tượng không phải là thành viên năm 2020 là 181,91 triệu đồng, tăng 13,89% so với năm 2013. Khả năng thích ứng, mở rộng thị trường của HTXNN khai thác thêm doanh thu từ khách hàng không phải là thành viên HTX tốt hơn⁽⁹⁾. 

Khắc phục hạn chế này, Nghị quyết số 20-NQ/TW, ngày 16-6-2022, của Ban Chấp hành Trung ương Đảng, “Về tiếp tục đổi mới, phát triển và nâng cao hiệu quả kinh tế tập thể trong giai đoạn mới” đã làm rõ những điểm mới về đặc trưng của kinh tế tập thể trong nền kinh tế thị trường (KTTT) định hướng xã hội chủ nghĩa và hội nhập quốc tế ở Việt Nam hiện nay. 

Thứ nhất, đặc trưng về chức năng kép “phục vụ thành viên và kinh doanh”. Theo đặc trưng này, tổ chức KTTT là tổ chức thực hiện các chức năng tổ chức các hoạt động phục vụ nhu cầu của thành viên về kinh tế - xã hội, văn hóa và chức năng kinh doanh của một tổ chức kinh tế trong cơ chế thị trường theo điều kiện (hoàn cảnh) cụ thể của tổ chức KTTT và điều kiện kinh tế - xã hội nơi tổ chức KTTT hoạt động. 

Thứ hai, đặc trưng về thành viên kép, gồm “thành viên chính và thành viên liên kết”. Nghị quyết số 20-NQ/TW nêu rõ: Thành viên kinh tế tập thể bao gồm các thể nhân và pháp nhân, thành viên chính thức và thành viên liên kết, cùng góp vốn, góp tài sản, góp sức trên cơ sở tôn trọng nguyên tắc tự nguyện, bình đẳng, cùng có lợi và quản lý dân chủ. Đây cũng là điểm mới trong nhận thức của Đảng về thành viên của kinh tế tập thể⁽¹⁰⁾. 

Trên cơ sở đó, Điều 4, Luật Hợp tác xã năm 2023 quy định rõ về từng loại thành viên của KTTT: Thành viên bao gồm thành viên chính thức, thành viên liên kết góp vốn và thành viên liên kết không góp vốn của HTX, liên hiệp HTX hoặc thành viên của tổ hợp tác. Đây cũng là điểm mới của Luật Hợp tác xã năm 2023 so với Luật Hợp tác xã năm 2012 và Luật Hợp tác xã trước đó. Đặc trưng về “thành viên kép” trên đây của tổ chức KTTT tạo nên lợi thế và cơ hội để tổ chức KTTT hoạt động thành công trong nền kinh tế vận hành theo cơ chế thị trường, định hướng xã hội chủ nghĩa mà Việt Nam đang theo đuổi.

Thứ ba, đặc trưng về thị trường kép, gồm “thị trường nội bộ và thị trường bên ngoài”. Luật Hợp tác xã năm 2012 và các văn bản dưới luật đưa ra những quy định hạn chế HTX giao dịch với thị trường bên ngoài, khống chế tỷ lệ cung cấp sản phẩm dịch vụ của HTX cho thành viên bên ngoài thị trường không được vượt quá 50% tổng sản phẩm dịch vụ của HTX. Nghị quyết số 20-NQ/TW đưa ra quan điểm mới của Đảng về thành viên HTX bao gồm thành viên chính thức và thành viên liên kết. Từ đặc trưng về thành viên kép theo quan điểm mới của Đảng, tổ chức KTTT có đặc trưng về thị trường kép, gồm thị trường bên trong (giao dịch nội bộ) và thị trường bên ngoài (giao dịch bên ngoài).

Trên cơ sở đó, Luật Hợp tác xã năm 2023 đã bổ sung thêm những quy định làm rõ giao dịch nội bộ (thị trường nội bộ) và giao dịch bên ngoài (thị trường bên ngoài). Đây cũng là điểm mới của Luật Hợp tác xã năm 2023 so với Luật Hợp tác xã năm 2012. Điều 4, Luật Hợp tác xã năm 2023 quy định: Giao dịch nội bộ là việc cung cấp sản phẩm, dịch vụ bao gồm cả dịch vụ tạo việc làm và hoạt động cho vay nội bộ của HTX, liên hiệp HTX cho thành viên chính thức theo thỏa thuận bằng văn bản. Giao dịch bên ngoài là giao dịch của HTX, liên hiệp HTX không thuộc giao dịch nội bộ⁽¹¹⁾. Thu nhập của HTX từ giao dịch bên ngoài được tách bạch góp phần bổ sung vốn quỹ cho HTX, hỗ trợ các thành viên chính thức của HTX và có nghĩa vụ đóng thuế cho Nhà nước theo Luật Doanh nghiệp. 

Hai là, Luật Hợp tác xã năm 2012 yêu cầu tách bạch bộ máy quản lý và bộ máy điều hành cho tất cả các HTX, không phân biệt quy mô lớn, nhỏ. Quy định này gây khó khăn cho sự phát triển của các HTX quy mô nhỏ, chưa phát triển ở Việt Nam. 

Trong quy định về hình thức tổ chức hợp tác xã, Điều 35, Luật Hợp tác xã năm 2012 quy định: Hội đồng quản trị là cơ quan quản lý hợp tác xã do hội nghị thành lập hoặc đại hội thành viên bầu, miễn nhiệm, bãi nhiệm theo thể thức bỏ phiếu kín; giám đốc là người điều hành hoạt động của hợp tác xã (Điều 38); chủ tịch hội đồng quản trị là người đại diện theo pháp luật của hợp tác xã (Điều 37). Luật Hợp tác xã năm 2012 đưa ra những quy định nhằm tách bạch giữa bộ máy quản lý và bộ máy điều hành của hợp tác xã. 

Tuy nhiên, thực tế khảo sát 24 HTXNN trên địa bàn tỉnh Hà Nam cho thấy, quy định này gây khó khăn cho HTX, nhất là những HTX thuộc nhóm hoạt động chưa hiệu quả. Đây là những HTX có quy mô nhỏ, vốn ít. Các HTX không đủ khả năng trả lương cho 2 bộ máy độc lập. Nghiên cứu điều lệ của các HTX làm ăn hiệu quả trên địa bàn các tỉnh khảo sát cho thấy, con số rất ít hợp tác xã áp dụng mô hình tổ chức 2 bộ máy tách biệt mà phần lớn chủ tịch hội đồng quản trị kiêm nhiệm giám đốc HTX. Tại huyện Lý Nhân, 100% số HTX áp dụng mô hình hội đồng quản trị hợp tác xã kiêm ban giám đốc của hợp tác xã⁽¹²⁾; Thị xã Duy Tiên: các HTX áp dụng mô hình hội đồng quản trị hợp tác xã kiêm ban giám đốc của hợp tác xã… Hội đồng quản trị, ban kiểm soát còn cồng kềnh, chưa tương xứng với công việc dẫn đến tình trạng thù lao thấp, làm cho người làm công tác này thiếu nhiệt tình với công việc⁽¹³⁾. Tại thành phố Phủ Lý: tổ chức quản lý HTX giai đoạn 2013 - 2021 trên địa bàn thành phố là áp dụng mô hình hội đồng quản trị hợp tác xã kiêm ban giám đốc của hợp tác xã. Tổ chức quản lý HTX theo mô hình này, bộ máy quản lý đã tinh gọn hơn⁽¹⁴⁾. Tại huyện Bình Lục: trong giai đoạn 2013 - 2021, không có HTX nào áp dụng mô hình quản lý tách bạch hội đồng quản trị hợp tác xã với ban giám đốc của hợp tác xã; 56/56 HTX (100%) áp dụng mô hình hội đồng quản trị hợp tác xã kiêm ban giám đốc của HTX⁽¹⁵⁾.  

Báo cáo tổng kết 10 năm thi hành Luật Hợp tác xã năm 2012 của Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn tỉnh Hà Nam khẳng định: Các hợp tác xã đều áp dụng mô hình hội đồng quản trị kiêm ban giám đốc của hợp tác xã. Không có mô hình hợp tác xã nào tách bạch hội đồng quản trị với ban giám đốc hợp tác xã⁽¹⁶⁾. Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn tỉnh Hà Nam kiến nghị: Về tổ chức quản lý HTX, trên thực tế các HTX thành lập mới ít thành viên nhưng cũng phải tổ chức bộ máy theo quy định tại Điều 34, Điều 39 Luật Hợp tác xã năm 2012. Đây cũng là một thách thức về trả công cho cán bộ quản lý đối với những HTX ít thành viên. Do vậy, nội dung này nên quy định đối với HTX có từ 100 thành viên trở lên⁽¹⁷⁾.

Luật hợp tác xã năm 2012 quy định hợp tác xã có sự tách bạch hai bộ máy hội đồng quản trị và giám đốc điều hành là hợp lý nhằm bảo đảm tính công khai, minh bạch, dân chủ và chuyên nghiệp. Theo đó, chủ tịch và thành viên hội đồng quản trị nhất thiết phải là thành viên hợp tác xã, nhưng phải có đủ năng lực thuê và kiểm soát bộ máy điều hành, từ giám đốc đến các nhân viên kinh tế, kỹ thuật của hợp tác xã. Giám đốc điều hành và bộ máy điều hành hợp tác xã phải được đào tạo chính quy, phải là những nhà kinh tế, kỹ thuật chuyên nghiệp, có trình độ, kỹ năng đủ đáp ứng yêu cầu của hợp tác xã. 

Tuy nhiên, thực tế những HTXNN Việt Nam hiện nay nói chung, HTXNN trên địa bàn tỉnh Hà Nam nói riêng thì những thành viên hợp tác xã là nông dân sản xuất nhỏ lẻ, không đủ năng lực thuê và giám sát hoạt động của những nhà quản trị hợp tác xã chuyên nghiệp. Do tâm lý sản xuất nhỏ, họ không dễ chấp nhận trả mức thù lao xứng đáng theo giá cả thị trường cho các nhà quản trị hợp tác xã chuyên nghiệp. 

Như vậy, chỉ có những nông dân chuyên nghiệp sản xuất hàng hóa lớn mới có nhu cầu và khả năng quản lý HTX của họ. Trên thực tế, nền nông nghiệp nước ta hiện nay chưa có nhiều nông dân sản xuất hàng hóa nông sản quy mô lớn. Do đó, cả nhu cầu và khả năng thành lập bộ máy quản lý và bộ máy điều hành độc lập của HTXNN nước ta hiện nay không cao. Vì vậy, thời điểm hiện nay, HTXNN ở Việt Nam khó có thể tuân thủ quy định thành lập riêng 2 bộ máy như các nước phát triển trên thế giới. 

Vì vậy, Điều 56 Luật Hợp tác xã năm 2023 đã đưa ra những quy định rõ về hình thức tổ chức quản trị HTX phù hợp với thực tiễn ở nước ta hiện nay: 1- Tổ chức quản trị của hợp tác xã, liên hiệp hợp tác xã bao gồm hai loại: a) Tổ chức quản trị đầy đủ bao gồm đại hội thành viên, hội đồng quản trị, giám đốc (tổng giám đốc), ban kiểm soát. Chủ tịch hội đồng quản trị có thể kiêm giám đốc (tổng giám đốc); b) Tổ chức quản trị rút gọn bao gồm đại hội thành viên, giám đốc, kiểm soát viên; 2- Hợp tác xã quy mô nhỏ, vừa, lớn, liên hiệp hợp tác xã từ 10 thành viên trở lên phải tổ chức theo tổ chức quản trị đầy đủ; 3- Hợp tác xã quy mô siêu nhỏ, liên hiệp hợp tác xã dưới 10 thành viên có thể tổ chức theo tổ chức quản trị đầy đủ hoặc tổ chức quản trị rút gọn; 4- Trường hợp hợp tác xã, liên hiệp hợp tác xã đang tổ chức theo tổ chức quản trị rút gọn phát triển thành hợp tác xã quy mô nhỏ, vừa, lớn, liên hiệp hợp tác xã từ 10 thành viên trở lên thì đại hội thành viên gần nhất phải quyết định việc chuyển sang tổ chức quản trị đầy đủ⁽¹⁸⁾./.
--------------------------------
(1) Ủy ban nhân dân huyện Lý Nhân: Báo cáo số 430-BC/UBND, ngày 18-8-2021, “Về việc tổng kết 10 năm thi hành Luật Hợp tác xã năm 2012”
 (2) Ủy ban Nhân dân tỉnh Hà Nam: Báo cáo số 319/BC-SNN, ngày 23-8-2021, “Về việc tổng kết 10 năm thi hành Luật Hợp tác xã năm 2012”
(3) Ủy ban Nhân dân tỉnh Hà Nam: Báo cáo số 319/BC-SNN, Tlđd 
(4) Ủy ban nhân dân huyện Lý Nhân: Báo cáo số 430-BC/UBND, Tlđd
(5) Ủy ban Nhân dân tỉnh Hà Nam: Báo cáo số 319/BC-SNN, Tlđd 
(6) Nghị định số 107/2017/NĐ-CP, ngày 15-9-2017, của Chính phủ, “Về việc sửa đổi, bổ sung một số điều Nghị định số 193/2013/NĐ-CP, ngày 21-11-2013, của Chính phủ quy định chi tiết một số điều của Luật Hợp tác xã năm 2012”
(7) Hợp tác xã Dịch vụ nông nghiệp An Ninh (xã An Ninh, huyện Bình Lục); HTX Dịch vụ nông nghiệp Mộc Bắc (xã Mộc Bắc, thị xã Duy Tiên); HTX thủy sản Sông trong ao Hải Đăng (thôn Bút Sơn, xã Thanh Sơn, huyện Kim Bảng); HTX công nghệ cao Đồng Du (xã Đồng Du, huyện Bình Lục); HTX Nông nghiệp và dịch vụ Mục Đồng (thôn Tường Thụy, xã Trác Văn, huyện Duy Tiên)…
 (8) Ủy ban Nhân dân tỉnh Hà Nam: Báo cáo số 319/BC-SNN, Tlđd
(9) Ủy ban Nhân dân tỉnh Hà Nam: Báo cáo số 319/BC-SNN, Tlđd
(10) Nghị quyết số 20-NQ/TW, ngày 16-6-2022, Ban Chấp hành Trung ương Đảng, “Về tiếp tục đổi mới, phát triển và nâng cao hiệu quả kinh tế tập thể trong giai đoạn mới”
 (11) Quốc hội nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam, Luật Hợp tác xã năm 2023, Hà Nội, 2023
(12) Ủy ban nhân dân huyện Lý Nhân: Báo cáo số 430-BC/UBND, Tlđd
(13) Ủy ban nhân dân huyện thị xã Duy Tiên: Báo cáo số 192-BC/UBND, ngày 19-8-2021, “Về tổng kết 10 năm thi hành Luật Hợp tác xã năm 2012 trên địa bàn huyện Lý Nhân”
(14) Ủy ban nhân dân thành phố Phủ Lý: Báo cáo số 308-BC/UBND, ngày 19-8-2021, “Về tổng kết 10 năm thi hành Luật Hợp tác xã năm 2012 trên địa bàn thành phố Phủ Lý”
(15) Ủy ban nhân dân huyện Bình Lục: Báo cáo Ủy ban nhân dân huyện, ngày 18-8-2021, “Về tổng kết 10 năm thi hành Luật Hợp tác xã năm 2012 trên địa bàn huyện Bình Lục”
(16) Ủy ban nhân dân tỉnh Hà Nam: Báo cáo số 319/BC-SNN, Tlđd
(17) Ủy ban nhân dân tỉnh Hà Nam: Báo cáo số 319/BC-SNN, Tlđd
(18) Quốc hội nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam, Luật Hợp tác xã năm 2023, Tlđd