1- Tình hình đổi điền, dồn thửa ở tỉnh Thanh Hóa

Để giải phóng sức sản xuất, thúc đẩy phát triển nông nghiệp, Bộ Chính trị khóa VI đã ban hành Nghị quyết số 10 - NQ/TƯ về đổi mới quản lý kinh tế nông nghiệp, trong đó có chủ trương giao khoán đất lâu dài đến từng hộ nông dân. Đây là một chủ trương đúng đắn của Đảng và Nhà nước tại thời điểm bấy giờ.

Thực hiện chủ trương của Đảng, Ban Thường vụ Tỉnh ủy Thanh Hóa đã ban hành chỉ thị 07- CT/TU ngày 25-11-1992, đồng thời Uỷ ban nhân dân Tỉnh cũng ra Quyết định số 117 -NN/UBTH ngày 29-1-1993 về việc giao ruộng đất ổn định lâu dài và cấp giấy chứng nhận quyền sử dụng đất đến hộ nông dân. Theo đó, diện tích đất nông nghiệp giao cho hộ được căn cứ vào số khẩu nông nghiệp hiện có (có xem xét thêm một số đối tượng khác) và mức đất nông nghiệp bình quân theo khẩu của từng thôn, từng hợp tác xã nông nghiệp; vị trí, diện tích đất giao trên cơ sở ổn định diện tích đất nông nghiệp mà các hợp tác xã nông nghiệp đã giao khoán cho các hộ theo Nghị quyết số 10 của Bộ Chính trị. 

Việc giao đất lâu dài đã được thực hiện trên 637 xã (100% số xã) với 206.126 ha giao cho 631.016 hộ, đạt tỷ lệ 100%. Sau giao đất lâu dài, các xã đã đo đạc, chỉnh lý bản đồ địa chính, lập hồ sơ địa chính, đã cấp được 629.973 giấy chứng nhận quyền sử dụng đất cho hộ gia đình, cá nhân, đạt tỷ lệ 99% số giấy chứng nhận quyền sử dụng đất phải cấp. Tại nhiều địa phương trong tỉnh, đất ở, đất nông nghiệp được cấp trong cùng một giấy chứng nhận. Với việc giao đất này, mỗi hộ bình quân có khoảng 10 thửa đất, mỗi thửa có diện tích trung bình 330m²(1). Mặc dù việc giao đất đã tạo động lực thúc đẩy sản xuất nông nghiệp trong tỉnh phát triển, đời sống nhân dân từng bước được cải thiện, tuy nhiên, sau một thời gian sản xuất, việc chia nhỏ ruộng đất đã bộc lộ nhiều hạn chế như cản trở việc ứng dụng các thành tựu khoa học - kỹ thuật vào sản xuất, khó khăn trong thực hiện cơ giới hóa sản xuất, gây lãng phí công lao động và tài nguyên đất, hiệu quả sử dụng đất không cao, khó hình thành các vùng sản xuất lớn, tập trung, cản trở quá trình đưa nền nông nghiệp từ tự cấp, tự túc lên sản xuất hàng hóa lớn. 

Đứng trước tình hình đó, Đảng ta đã đưa ra chủ trương thực hiện đổi điền, dồn thửa nhằm khắc phục tình trạng đất sản xuất nông nghiệp manh mún nhỏ lẻ, hướng tới xây dựng nền sản xuất nông nghiệp hàng hóa lớn.

Thực hiện chủ trương này, Ban Thường vụ Tỉnh ủy Thanh Hóa ban hành Chỉ thị số 13-CT/TU, ngày 3-9-1998 về “Cuộc vận động thực hiện đổi điền, dồn thửa tạo điều kiện cho nông dân phát triển nông nghiệp”. Căn cứ vào chỉ thị và điều kiện thực tiễn, các địa phương từ huyện đến xã đều xây dựng nghị quyết lãnh đạo thực hiện nhiệm vụ này. 

Cho đến nay, sau 15 năm thực hiện Chỉ thị 13 - CT/TU của Ban Thường vụ Tỉnh ủy, việc đổi điền, dồn thửa đã đạt được những kết quả nhất định. Theo Báo cáo của Sở Tài nguyên và Môi trường, tính đến tháng 5 năm 2012 toàn tỉnh có 411/540 xã thuộc 20 huyện, thị xã, thành phố thực hiện việc đổi điền dồn thửa, với tổng diện tích đã thực hiện là 105.123 ha. Cụ thể, diện tích bình quân một thửa tăng từ 330m² lên 1.500 m², mỗi hộ giảm xuống còn trung bình khoảng 2 thửa đất, trong đó có nhiều huyện đã thực hiện rất tốt chủ trương này, như: Đông Sơn bình quân 1,35 thửa/hộ; Như Thanh -1,56 thửa/hộ; Yên Định và Thạch Thành -1,6 thửa/hộ, Triệu Sơn -1,74 thửa/hộ… Sau thực hiện đổi điền, dồn thửa đã cấp được 252.406 giấy chứng nhận quyền sử dụng đất cho 148.221 hộ với tổng diện tích 24.768 ha(2).

Diện tích công ích của 411 xã thuộc 20 huyện, thị xã, thành phố thực hiện đổi điền, dồn thửa tăng lên 960 ha so với trước khi thực hiện đổi điền, dồn thửa chủ yếu là do trước đây giao đất không chính xác, một số hộ không có nhu cầu sử dụng đã trả lại đất cho địa phương và số đất này được bổ sung vào quỹ đất công ích.

Việc thực hiện đổi điền, dồn thửa đã tạo điều kiện cho các địa phương thực hiện quy hoạch sắp xếp lại đồng ruộng, thực hiện kiên cố hoá kênh mương, giao thông nội đồng để từng bước tiến hành công nghiệp hoá, hiện đại hoá nông nghiệp, nông thôn, huy động sức dân đào đắp làm mới, tu sửa hệ thống thuỷ lợi (kênh mương, cầu cống), giao thông nội đồng. Đến nay, hệ thống thuỷ lợi, giao thông nội đồng cơ bản được kiên cố hóa, bảo đảm cho sản xuất nông nghiệp. Việc cơ giới hóa trong sản xuất và thu hoạch ở các địa phương được đẩy nhanh hơn, các thành tựu khoa học, kỹ thuật trong sản xuất nông nghiệp từng bước được đưa vào áp dụng thuận lợi hơn. Tiêu biểu có các huyện Đông Sơn, Yên Định, Triệu Sơn… đã đưa nhiều máy móc vào quá trình sản xuất lúa gạo như máy cày, máy cấy, máy gặt đập liên hợp. Đặc biệt, trong sản xuất lúa, nông dân các huyện này không phải cất công gieo mạ mà đã chuyển sang sử dụng mạ khay, cấy bằng máy, vừa tiết kiệm được giống, vừa tiết kiệm được sức lao động. Tình trạng đất manh mún bước đầu được khắc phục, tạo điều kiện cho hộ nông dân ứng dụng nhiều tiến bộ khoa học kỹ thuật, thực hiện các quyền của người sử dụng đất, đẩy mạnh thâm canh, chuyển đổi cơ cấu cây trồng, vật nuôi, hình thành các vùng sản xuất hàng hóa ở nông thôn, hiệu quả sản xuất nông nghiệp từng bước được nâng lên. Nếu như năm 2003 sản lượng lương thực có hạt bình quân của tỉnh là 403,5kg/người thì đến năm 2012 ước đạt 483kg/người. Năng suất lúa tăng từ 49,6 tạ/ha (năm 2003) lên 56,7tạ/ha (năm 2012)(3)... 

Bên cạnh đó, sau khi đổi điền, dồn thửa, diện tích đất công ích từ chỗ phân tán trong các hộ đã được quy hoạch tập trung, tạo thuận lợi cho việc quản lý và phát huy hiệu quả sử dụng đất. Công tác quản lý nhà nước về đất đai của các cấp chính quyền dần dần đi vào nề nếp.

2- Một số hạn chế, khó khăn 

Tuy nhiên, việc đổi điền, dồn thửa cho đến nay vẫn tồn tại một số hạn chế làm cho kết quả của cuộc vận động thực hiện đổi điền, dồn thửa chưa đạt được kết quả như mong muốn. Cụ thể là:

Thứ nhất, tiến độ thực hiện đổi điền, dồn thửa còn chậm, chưa đáp ứng được mục tiêu yêu cầu đã đề ra. Sau 15 năm thực hiện, việc đổi điền, dồn thửa cơ bản vẫn chưa hoàn thành, tổng diện tích thực hiện đổi điền, dồn thửa mới đạt khoảng 105.123 ha, bằng 42,8% với tổng diện tích đất sản xuất nông nghiệp hiện nay (245.367 ha). Tình trạng một hộ nhiều thửa vẫn tồn tại phổ biến ở hầu hết các địa phương trong tỉnh, tỷ lệ bình quân số thửa trên hộ ở một số huyện còn cao, như: Tĩnh Gia 7,09 thửa/hộ, Thọ xuân 6,44 thửa/hộ. Ngay cả những huyện có tỷ lệ bình quân số thửa trên hộ thấp như Đông sơn, Triệu Sơn, Yên Định vẫn có tình trạng có hộ có nhiều thửa ở những khu vực khác nhau. Tình trạng đó gây khó khăn trong việc ứng dụng khoa học kỹ thuật và thực hiện cơ giới hóa trong sản xuất nông nghiệp. 

Thứ hai, sự hưởng ứng của nhân dân ở một số địa phương với phong trào đổi điền, dồn thửa còn thấp. Mặc dù đã được tuyên truyền về ý nghĩa, tác dụng của đổi điền, dồn thửa, song với thói quen, tư duy sản xuất manh mún, nhỏ lẻ ăn sâu, bám rễ vào người nông dân nên đã cản trở tiến trình đó, cộng với tâm lý lo lắng, sợ bị thiệt thòi vì có thể phải nhận đất xa, đất xấu, nên nhiều hộ nông dân không muốn thực hiện việc hoán đổi này.

Thứ ba, việc thực hiện chủ trương đổi điền, dồn thửa ở một số địa phương còn diễn ra tự phát, không có quy hoạch, kế hoạch, chương trình hành động cụ thể, hoặc có nhưng không sát với thực tế mà chủ yếu là vẽ lại hiện trạng, chưa mạnh dạn quy hoạch, sắp xếp lại ruộng đồng thành ô thửa lớn, khoảnh lớn dẫn đến cuộc vận động đi đến thất bại, hoặc tiến độ chậm, gây tốn kém kinh phí và mất lòng tin trong nhân dân. Có nhiều trường hợp đổi điền, dồn thửa thông qua chuyển quyền sử dụng đất đã không làm các thủ tục tại cơ quan nhà nước có thẩm quyền, không theo sự chỉ đạo, nên sau đổi điền, dồn thửa việc phân chia thửa đất lại xuất hiện. 

Thứ tư, một số địa phương chưa thực hiện tốt các nguyên tắc tập trung, dân chủ, công khai, minh bạch, chưa công bằng và chưa xuất phát từ tâm tư, nguyện vọng của nông dân, còn chủ quan, nóng vội, áp đặt nên dẫn đến tình trạng một số hộ nông dân bị thiệt thòi đã quay lưng lại với phong trào này. 

Vậy đâu là nguyên nhân của những vấn đề trên?

Trước hết, việc thực hiện cuộc vận động đổi điền, dồn thửa ở một số địa phương chưa xuất phát từ mục tiêu chính là để phát triển nông nghiệp, xây dựng kết cấu hạ tầng kinh tế, xã hội, nâng cao hiệu quả sử dụng đất mà mới chạy theo phong trào, theo thành tích với mục đích là hoàn thành nhiệm vụ cấp trên giao. Do đó, khi xây dựng, xét duyệt phương án, kế hoạch, quan tâm nhiều đến việc giảm số thửa, tăng diện tích thửa, ghép thửa một cách máy móc, không phù hợp với thực tế. Việc đổi điền, dồn thửa thực hiện trên tất cả các địa hình với mọi loại đất, mọi loại cây trồng mà không quan tâm đến việc tạo thành một thửa, một vùng chuyên canh hoàn chỉnh, nên hiệu quả đổi điền, dồn thửa theo mục tiêu đề ra chưa cao. 

Thứ hai, một số xã, trong quá trình thực hiện đổi điền, dồn thửa chưa tập trung làm tốt công tác tuyên truyền, vận động để tạo sự thống nhất trong nhân dân; chưa làm cho nông dân hiểu rõ được tác dụng của việc đổi điền, dồn thửa. Việc thực hiện chủ trương này cũng chưa thực sự xuất phát từ nguyện vọng của nhân dân, thậm chí có nơi còn vi phạm quyền của người sử dụng đất. Bên cạnh đó, còn tình trạng đội ngũ cán bộ chưa gương mẫu, lợi dụng đổi điền, dồn thửa để mưu lợi cho bản thân và gia đình, chưa thực hiện tốt nguyên tắc tập trung, dân chủ trong đổi điền, dồn thửa. Mặt khác, ở một số địa phương cấp ủy đảng, chính quyền địa phương chỉ đạo thiếu kiên quyết, việc phối hợp giữa các tổ công tác với các tiểu ban thực hiện đổi điền, dồn thửa ở các địa phương thiếu gắn kết, chất lượng công việc không cao.

Thứ ba, trình độ canh tác của người nông dân còn hạn chế. Hiện nay, đa số nông dân vẫn giữ tập quán canh tác nhỏ lẻ, manh mún, tự phát. Một bộ phận còn bảo thủ, không làm theo quy hoạch và sự chỉ đạo của các cấp chính quyền địa phương. Thêm vào đó, tư tưởng ngại xáo trộn, sợ mất mùa ở địa hình phức tạp, thuỷ lợi khó khăn và các vùng đất chuyên màu tác động nên họ không muốn đổi điền, dồn thửa.

Thứ tư, các quy định của pháp luật về thực hiện đổi điền, dồn thửa chưa cụ thể rõ ràng, dẫn đến trong quá trình thực hiện gặp nhiều khó khăn do trình tự, thủ tục phức tạp làm cho các cấp chính quyền địa phương và người dân khó thực hiện. Bên cạnh đó, trình độ của đội ngũ cán bộ địa chính còn nhiều hạn chế, công tác lưu trữ bản đồ, sổ địa chính thực hiện chưa nghiêm, không cập nhật thường xuyên, làm thất lạc, mất mát, ảnh hưởng đến tiến độ thực hiện.

Thứ năm, các cơ quan chuyên môn chưa có hướng dẫn cụ thể về số lượng thửa đất/hộ thích hợp; diện tích, kích thước một thửa đất bao nhiêu là phù hợp với từng cây, con, từng địa hình, điều kiện tưới tiêu, khả năng cơ giới hóa... để các xã có căn cứ xây dựng phương án, kế hoạch thực hiện. Do đó, sau đổi điền, dồn thửa, diện tích thửa đã lớn hơn trước, nhưng kích thước thửa chưa hợp lý, nhiều nơi thửa đất có chiều rộng quá hẹp, chiều dài quá lớn, một số nơi nông dân vẫn phải cắm vè, chia mảnh để sản xuất.

Thứ sáu, hiện nay chưa có nhiều doanh nghiệp đầu tư vào nông nghiệp, nông thôn, đặc biệt là đầu tư xây dựng các cơ sở chế biến để thu mua nông sản tạo đầu ra cho sản xuất nông nghiệp. Do đó, chưa có động lực thúc đẩy việc hình thành những vùng sản xuất hàng hóa tập trung quy mô lớn.

3- Một số suy nghĩ về những giải pháp

Trên cơ sở phân tích những tồn tại, hạn chế và nguyên nhân trên, chúng tôi đề xuất một số giải pháp nhằm đẩy nhanh tiến độ đổi điền, dồn thửa ở tỉnh Thanh Hóa trong thời gian tới nhằm vừa bảo đảm hiệu quả, vừa ổn định lâu dài, cụ thể như sau:

Một là, tập trung làm tốt công tác tuyên truyền vận động để người dân nhận thức đúng đắn về vai trò, tầm quan trọng của công tác đổi điền, dồn thửa từ đó tích cực hưởng ứng, tham gia.

Trước hết, cấp ủy, chính quyền các cấp huyện, xã thảo luận và ban hành chủ trương, phương án, kế hoạch triển khai thực hiện. Mặt trận Tổ quốc, Hội Nông dân, Hội Phụ nữ và các đoàn thể nhân dân các cấp, căn cứ vào chức năng, nhiệm vụ của mình, tổ chức vận động đoàn viên, hội viên, quần chúng nhân dân trực tiếp tham gia thực hiện. Các cơ quan thông tin đại chúng tăng cường công tác tuyên truyền bằng nhiều hình thức, như: mở chuyên mục, chuyên đề, phổ biến kinh nghiệm hay, cách làm sáng tạo và cả những tồn tại, hạn chế để rút kinh nghiệm. Tổ chức quán triệt, học tập và thảo luận sâu sắc nội dung thực hiện đổi điền, dồn thửa, tập trung ruộng đất để phát triển nông nghiệp trong thời kỳ mới, để mọi cán bộ, đảng viên và quần chúng nhân dân nhận thức rõ việc thực hiện đổi điền, dồn thửa là góp phần phát triển nông nghiệp, đẩy nhanh quá trình xây dựng nông thôn mới.

Hai là, đầu tư xây dựng kết cấu hạ tầng phục vụ sản xuất nông nghiệp và hỗ trợ kinh phí để nông dân cải tạo ruộng đất.

Một trong những nguyên nhân cản trở quá trình đổi điền, dồn thửa chính là do người nông dân không muốn nhận ruộng xấu, ruộng xa do điều kiện kết cấu hạ tầng nội đồng của các địa phương còn nhiều hạn chế ảnh hưởng đến sản xuất của bà con, nhất là những ngày đầu và cuối vụ khi nhu cầu thủy lợi, nhu cầu vận chuyển, đi lại tăng lên hoặc những lúc thời tiết bất lợi như nắng nóng kéo dài cần nước tưới, lúc mưa bão cần được thoát nước nhanh. Do đó, xây dựng kết cấu hạ tầng, tạo điều kiện thuận lợi cho người nông dân sản xuất là cách tốt nhất để rút ngắn cự ly, giảm bớt công sức, chi phí của người nông dân, đồng thời đẩy nhanh tiến độ đổi điền, dồn thửa. Cùng với đó, là việc hỗ trợ người nông dân kinh phí để cải tạo đất xấu thông qua các chính sách như miễn các các loại phí, thuế hoặc hỗ trợ trực tiếp bằng tiền mặt, bằng giống, phân bón và thiết bị máy móc cho nông dân cải tạo ruộng đất. Thực hiện tốt những chính sách này chắc chắn quá trình đổi điền, dồn thửa ở tỉnh Thanh Hóa sẽ được đẩy nhanh tiến độ.

Ba là, có chính sách tập trung hỗ trợ vốn, giúp đỡ kỹ thuật và thị trường… cho các hộ và những khu vực dồn điền, đổi thửa sao cho hiệu quả sản xuất ở những nơi đó cao hơn hẳn những khu vực ruộng đất còn manh mún để tạo sự hấp dẫn, làm thay đổi cách nghĩ của người dân trong việc dồn điền, đổi thửa. 

Bốn là, các địa phương phải làm tốt công tác quy hoạch để hình thành những vùng sản xuất theo từng cây, con ổn định, lâu dài.

Mục đích của đổi điền, dồn thửa là tạo điều kiện thuận lợi để người nông dân sản xuất. Tuy nhiên, sản xuất nông nghiệp lại phụ thuộc nhiều vào điều kiện tự nhiên như thổ nhưỡng, khí hậu. Mỗi loại cây, con phù hợp với những loại đất khác nhau. Vì vậy, Thanh Hóa mà trực tiếp là Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn phối hợp cùng Sở Tài nguyên và Môi trường cần phải xây dựng bản quy hoạch tổng thể về các loại đất, điều kiện tự nhiên, khí hậu của từng vùng. Trên cơ sở đó, các huyện, các xã nghiên cứu xây dựng kế hoạch chi tiết, cụ thể trong sử dụng từng loại đất phù hợp với từng loại cây trồng, vật nuôi để có phương án đổi điền, dồn thửa khoa học, phù hợp với điều kiện thực tiễn và được nông dân đồng thuận, tránh gây những thiệt hại đáng tiếc cho người nông dân. 

Năm là, phải thực hiện nguyên tắc công khai, dân chủ, công bằng, bình đẳng và tự nguyện, trong đó, đội ngũ, cán bộ đảng viên ở các xã phải là những người tiền phong gương mẫu đi trước trong thực hiện đổi điền, dồn thửa.

Kinh nghiệm cho thấy, những địa phương nào trong quá trình thực hiện đổi điền, dồn thửa bảo đảm thực hiện nghiêm nguyên tắc công khai, dân chủ, công bằng, bình đẳng, đội ngũ cán bộ, đảng viên tiền phong, gương mẫu trong thực hiện, không vụ lợi, cá nhân thì tiến trình đổi điền, dồn thửa diễn ra rất nhanh chóng, thuận lợi, ngược lại sẽ không nhận được sự hưởng ứng của nông dân. Do đó, trong thời gian tới, để đẩy nhanh thực hiện chủ trương này, các địa phương cần phải phát huy cao độ các nguyên tắc trên, đồng thời xử lý nghiêm những cá nhân cán bộ, đảng viên không gương mẫu, lợi dụng việc đổi điền, dồn thửa để mưu lợi cho cá nhân và gia đình được những khu vực đất đẹp, đất rộng. 

Sáu là, tăng cường công tác thanh tra, kiểm tra, giám sát việc thực hiện dồn điền, đổi thửa ở các địa phương.

Tăng cường công tác thanh tra, kiểm ra trong thực hiện đổi điền, dồn thửa nhằm uốn nắn kịp thời những sai sót, lệch lạc trong quá trình thực hiện, bảo đảm việc thực hiện đúng tiến độ, hiệu quả, đồng thời phát hiện xử lý những tổ chức cá nhân lợi dụng chủ trương, chính sách đổi điền, dồn thửa để làm trái pháp luật, vi phạm quy chế dân chủ cơ sở. Bên cạnh đó, cũng cần phải có chế độ khen thưởng kịp thời những hộ gia đình, cá nhân, những xã, huyện làm tốt, thực sự có hiệu quả.

Thực hiện tốt những giải pháp này, hy vọng quá trình đổi điền, dồn thửa sẽ diễn ra nhanh chóng, hiệu quả, góp phần quan trọng thúc đẩy phát triển sản xuất nông nghiệp và quá trình xây dựng nông thôn mới ở tỉnh Thanh Hóa thành công./.

------------------------------------------------

(1) Sở Tài nguyên và Môi trường Thanh Hóa: Báo cáo Tổng kết thực hiện đổi điền dồn thửa, tích tụ ruộng đất và quản lý sử dụng đất công ích đểphát triển sản xuất, xây dựng nông thôn mới trên địa bàn tỉnh Thanh Hóa, ngày 30-5-2012.

(2) Nguồn đã dẫn

(3) Nguồn: Cục Thống kê Thanh Hóa