Thực trạng hội nhập trong khuôn khổ EAEU từ sau cuộc xung đột Nga - U-crai-na đến nay

Mặc dù được đánh giá là một tổ chức kinh tế khu vực “trẻ”, nhưng ngay từ khi mới ra đời, EAEU đã cho thấy triển vọng của một mối liên kết nhiều tiềm năng. Là một thị trường rộng lớn, có diện tích tự nhiên khoảng 20 triệu km² với khoảng 175 triệu dân, EAEU có tổng sản phẩm nội địa (GDP) trên 2.000 tỷ USD, trong đó kinh tế Nga chiếm tới 80%. Đây cũng là một thị trường mới mở cửa, có tốc độ tăng trưởng ổn định. Năm 2021, tổng kim ngạch trao đổi thương mại giữa các thành viên EAEU đạt 72,6 tỷ USD - một mức cao trong lịch sử của Liên minh⁽²⁾. Tuy nhiên, hai xu hướng hội nhập đối lập trong EAEU đã xuất hiện kể từ khi cuộc xung đột Nga - U-crai-na bùng nổ.

Xu hướng hướng tâm xung quanh ảnh hưởng của Nga

Ngay từ khi thành lập, ưu tiên hàng đầu của EAEU là xây dựng một chính sách hội nhập thống nhất, đặc biệt là trong lĩnh vực thương mại, tài chính, tiền tệ và tài khóa giữa các nước thành viên, nhằm hướng tới mục tiêu tăng trưởng cao và bền vững. Chính vì vậy, kể cả trong bối cảnh cuộc xung đột Nga - U-crai-na đang diễn ra hết sức phức tạp và xu thế phân cực trên thế giới ngày càng mạnh mẽ, nhất là giữa các nước lớn, nhưng vẫn có những yếu tố thúc đẩy xu hướng hướng tâm trong EAEU xung quanh ảnh hưởng của Nga.

Thứ nhất, một lộ trình phát triển kinh tế giữa các nước thành viên đã được hình thành và củng cố tích cực trong khuôn khổ EAEU. Hiện nay, trong phạm vi EAEU đã có hơn 180 dự án với tổng số vốn đầu tư lên tới hơn 300 tỷ USD. Một chương trình phát triển ngành nông nghiệp cũng được chuẩn bị, bao gồm hơn 170 dự án với trị giá 16 tỷ USD. Trao đổi thương mại giữa các nước EAEU vẫn đạt mục tiêu đề ra vào năm 2022. Điều này cho thấy, các thành viên luôn liên kết với nhau chặt chẽ theo những thỏa thuận đã được ký kết trong khuôn khổ của EAEU.

Thứ hai, sau một thập niên phát triển, EAEU đang hướng tới mục tiêu cao hơn. Phát biểu tại Hội nghị thượng đỉnh EAEU mở rộng được tổ chức ở Thủ đô Mát-xcơ-va (Nga) vào ngày 25-5-2023, Tổng thống Nga Vla-đi-mia Pu-tin đã phân tích tình hình và chứng minh EAEU ngày càng được củng cố trở thành một trong những trung tâm kinh tế độc lập và tự chủ của thế giới đa cực đang hình thành; đồng thời nhấn mạnh, hợp tác giữa các nước EAEU luôn được xây dựng trên các nguyên tắc cơ bản: tôn trọng các nguyên tắc được thừa nhận chung của luật pháp quốc tế, bao gồm nguyên tắc bình đẳng về chủ quyền của các quốc gia thành viên và toàn vẹn lãnh thổ của họ; tôn trọng sự khác biệt về cơ cấu chính trị của các quốc gia thành viên; mang lại sự hợp tác cùng có lợi, bình đẳng và lợi ích quốc gia của các bên; bảo đảm nguyên tắc kinh tế thị trường và cạnh tranh bình đẳng..., do vậy thúc đẩy các thành viên ngày càng gắn bó với nhau hơn⁽³⁾.

Thứ ba, theo các chuyên gia kinh tế, Nga, Bê-la-rút và Ca-dắc-xtan có ngành công nghiệp phát triển, tiềm năng lớn về nhân lực và văn hóa. Do đó, việc Nga tiếp tục cải tổ nền kinh tế và sự rút lui của các doanh nghiệp phương Tây sẽ mở ra cơ hội cho các nước đối tác EAEU tăng cường xuất khẩu dịch vụ, thực phẩm và sản phẩm kỹ thuật vào Nga. Các khoảng trống trên thị trường Nga sẽ là nơi các quốc gia EAEU có đặc quyền tiếp cận. Nga tăng cường nhập khẩu hàng hóa từ các nước láng giềng để thay thế nguồn cung từ các quốc gia mà Nga cho là không thân thiện. Đồng thời, việc tăng cường xuất khẩu lao động sang Nga sẽ giúp giảm căng thẳng kinh tế - xã hội ở các nước EAEU láng giềng. Bên cạnh đó, việc Nga mở rộng thanh toán bằng đồng rúp đối với các khoản vay và các gói cung cấp năng lượng trong khuôn khổ EAEU giúp các nước EAEU nhập khẩu với giá thấp hơn. Đơn cử như, bằng cách duy trì tỷ lệ thanh toán khí đốt theo tỷ giá cố định ở mức 75 rúp/USD, Bê-la-rút sẽ tiết kiệm được 0,5 tỷ USD cho năm 2022. Do vậy, khoản tiết kiệm mà Bê-la-rút có được nhờ giá khí đốt thấp (128,5 USD/1.000m³) so với giá của Liên minh châu Âu (EU) vào năm 2021 sẽ lên tới khoảng 5 tỷ USD/năm.

Thứ tư, không chỉ tăng cường hợp tác nội khối, EAEU còn hướng tới mở rộng liên kết với các tổ chức đa phương khu vực và quốc tế khác, như Tổ chức Hợp tác Thượng Hải (SCO), Nhóm các nền kinh tế mới nổi (BRICS). Cụ thể, EAEU đang xây dựng cơ chế để đối thoại với SCO (chiếm hơn 30% GDP toàn cầu); cùng BRICS (chiếm hơn 40% dân số thế giới và 30% GDP toàn cầu) bàn thảo về việc thống nhất hệ thống thanh toán, sử dụng đồng tiền quốc gia trong các thỏa thuận chung, thúc đẩy phát triển đổi mới, trao đổi kinh nghiệm về quy định thương mại và quản lý hải quan, cũng như trong các lĩnh vực vận tải, hậu cần và năng lượng.

Thứ năm, với vị trí địa - chiến lược quan trọng, Nga, Bê-ra-rút và Ca-dắc-xtan thành lập những tuyến đường vận chuyển hậu cần thuận lợi, không chỉ mang ý nghĩa khu vực mà còn trên toàn cầu, kết nối các thành viên với nhau và kết nối khối EAEU với những dòng chảy thương mại lớn của khu vực châu Âu cũng như châu Á. Cùng với việc mở rộng sự hợp tác cùng có lợi giữa các cơ chế hội nhập (EAEU - SCO - BRICS), sự kết nối này không chỉ góp phần vào sự tăng trưởng của các nền kinh tế thành viên, mà còn có tác động đáng kể đến việc tạo ra biện pháp tiếp cận mới đối với cách thức vận hành của thị trường toàn cầu. Không gian đại Á - Âu có những lợi thế độc đáo về thương mại, kinh tế, vận tải và hậu cần, trong khi tiềm năng con người và nguồn lực của các nước BRICS có thể nâng cao đáng kể hiệu quả sự hợp tác này. Sự phối hợp giữa các khối EAEU, SCO và BRICS sẽ góp phần ổn định tình hình kinh tế chung trên thế giới, từ đó thúc đẩy quá trình hội nhập quốc tế và khu vực của các quốc gia thành viên EAEU và giữa các thành viên với nhau mà hạt nhân là Nga.

Thứ sáu, sau hai năm kể từ khi Nga tiến hành “chiến dịch quân sự đặc biệt” tại U-crai-na vào tháng 2-2022, phương Tây đã tiến hành 13 gói với khoảng trên 17.000 lệnh trừng phạt kinh tế trên hầu hết lĩnh vực nhằm cô lập Nga. Gói trừng phạt thứ 13 (23-2-2024) tập trung ngăn chặn các khả năng “né” trừng phạt (các nước thứ ba); đặc biệt hạn chế việc buôn bán hàng hóa lưỡng dụng cũng như công nghệ và linh kiện điện tử có thể được tổ hợp công nghiệp và quân sự Nga sử dụng. Trong khi đó, dù chi phí chính thức được coi là bí mật nhà nước, nhưng có thể thấy nền kinh tế Nga trong thời gian sau “chiến dịch quân sự đặc biệt” đã gặp nhiều khó khăn vì các lệnh trừng phạt của Mỹ và phương Tây. Tuy nhiên ngay sau đó, kinh tế Nga đã lấy lại đà ổn định trở lại do chính sách mở rộng và đẩy mạnh quan hệ sang khu vực châu Á, nhất là với Trung Quốc, Ấn Độ. Theo Bộ trưởng Tài chính Nga An-tôn Xi-lua-nốp (Anton Siluanov), tốc độ tăng trưởng GDP năm 2022 của Nga là -2,7%, thấp hơn nhiều so với dự đoán của phương Tây là từ -3,4 đến -4,5%, và lạm phát ở mức 13% năm 2022 do phải gia tăng chi phí quốc phòng (tăng thêm ít nhất 1.200 tỷ rúp, tương đương 20 tỷ USD so với mức trước cuộc xung đột). Nhiều ý kiến cho rằng, nền kinh tế Nga trong năm 2023, xét trên khía cạnh tài chính và thâm hụt ngân sách, gặp khá nhiều thách thức. Tuy nhiên, theo giới chuyên gia, tình hình kinh tế Nga năm 2023 được cho là khả quan hơn năm 2022, nếu không có vấn đề phát sinh. Tăng trưởng kinh tế Nga trong năm 2023 dao động từ mức -1 đến 0%, cho dù Mỹ và EU tiếp tục tăng cường các biện pháp trừng phạt kinh tế nhằm làm suy yếu Nga, như áp đặt giá trần đối với giá dầu mỏ và các sản phẩm nhập khẩu từ dầu mỏ của Nga⁽⁴⁾. Có thể nói, hiện nay Mỹ và châu Âu đã chạm tới giới hạn và không còn những lựa chọn dễ dàng hay phương án tức thời để tăng sức ép đối với Nga⁽⁵⁾. Điều này đã giúp Nga lấy lại được lòng tin của thế giới nói chung và của các quốc gia thành viên EAEU nói riêng.

Thứ bảy, nền kinh tế Mỹ và phương Tây phần nào đã bị tác động mạnh mẽ bởi tình trạng nợ nần. Tỷ trọng GDP toàn cầu của các nước phương Tây đang áp đặt biện pháp trừng phạt đối với Nga đã suy giảm 20% trong vòng 20 năm gần đây và hiện nay chỉ còn chiếm hơn 1/2 GDP toàn cầu. GDP hiện nay của Nhóm các nền kinh tế phát triển và mới nổi hàng đầu thế giới (G-7) chỉ còn khoảng 45.900 tỷ USD, trong khi GDP của các quốc gia thành viên BRICS là 30.800 tỷ USD so với tổng số 105.600 tỷ USD của GDP toàn cầu⁽⁶⁾. Tiêu dùng ở Mỹ và các nước khác thuộc Tổ chức Hiệp ước Bắc Đại Tây Dương (NATO) không tương xứng với vai trò thực tế trong nền kinh tế thế giới. Thêm vào đó, 2/3 số dân thế giới đang sống ở các nước không ủng hộ các lệnh trừng phạt của Mỹ và phương Tây đối với Nga. Hơn nữa, khi EU áp đặt các lệnh trừng phạt chống Nga thì chỉ tính riêng năm 2022, EU đã bị thiệt hại hơn 1.000 tỷ ơ-rô do từ bỏ nhập khẩu dầu mỏ và khí đốt giá rẻ của Nga để mua của Mỹ với giá cao hơn. Như vậy, có thể thấy, tiềm lực của Mỹ và NATO không còn mạnh như trước để có thể tiếp tục viện trợ vô thời hạn cho U-crai-na. Đây chính là yếu tố quan trọng để Nga lấy lại vị thế trung tâm trong quá trình gắn kết các thành viên EAEU.

Thứ tám, những biện pháp trừng phạt của phương Tây sẽ làm trầm trọng thêm cuộc khủng hoảng toàn cầu về lương thực và di cư trong những năm tới. Nga là quốc gia có nguồn dự trữ năng lượng và thực phẩm lớn nhất thế giới, chiếm khoảng 20% nguồn cung lúa mì toàn cầu, vốn cần thiết cho nền kinh tế thế giới. Trong bối cảnh giá khí đốt tăng vọt, việc các nước phương Tây áp đặt biện pháp trừng phạt đối với Nga và Bê-la-rút - với tư cách là những nhà sản xuất phân bón giá rẻ lớn nhất thế giới, sẽ gây thiệt hại cho mùa màng thế giới trong những năm tới. Trong khi đó, thị trường thế giới năm 2022 và năm 2023 đã chứng kiến sự thiếu hụt chưa từng có về nguồn tài nguyên năng lượng và kim loại, cũng như sự gia tăng lạm phát ở mức cao nhất tại Mỹ trong vòng 40 năm qua. Giá hàng hóa xuất khẩu tăng sẽ cho phép Ca-dắc-tan, Bê-la-rút và các thành viên khác của EAEU gia tăng thu nhập từ xuất khẩu, cũng như bù đắp lạm phát toàn cầu đang gia tăng.

Xu hướng ly tâm khỏi ảnh hưởng của Nga

Cuộc xung đột Nga - U-crai-na và cục diện thế giới hiện nay đã làm xuất hiện các yếu tố thúc đẩy xu hướng ly tâm khỏi ảnh hưởng của Nga. 

Một là, chiến lược an ninh quốc gia mới của Mỹ công bố vào năm 2022 và chiến lược mới của NATO đến năm 2030 xác định Nga là đối thủ chiến lược, là “mối đe dọa trước mắt” đối với an ninh châu Âu, nên mục tiêu trước mắt cũng như lâu dài của Mỹ và phương Tây là tăng cường làm suy giảm nền kinh tế Nga bằng việc thực thi các lệnh trừng phạt kinh tế chống Nga và kích động các cuộc xung đột, biểu tình tôn giáo - sắc tộc, gây ra cuộc “cách mạng màu” chống chính phủ để tạo ra sự chia rẽ trong nội bộ nước Nga, từ đó gây mất ổn định xã hội và khiến nước Nga suy yếu, tan rã thành các quốc gia nhỏ⁽⁷⁾. Đặc biệt, ngày 21-6-2023, EU đã áp đặt gói trừng phạt thứ mười một nhằm vào Nga và các nước đồng minh của Nga. Khác với những lần trừng phạt trước, lần này phương Tây muốn “xử lý mạnh tay” đối với các nước thứ ba và các thực thể bị xem là “cố tình trốn tránh” lệnh trừng phạt, nghĩa là EU và Mỹ sẽ thực hiện một cơ chế mới nhằm cắt giảm xuất khẩu sang các nước thứ ba và bổ sung hàng chục doanh nghiệp vào danh sách đen, trong đó có doanh nghiệp của Trung Quốc, I-ran, Ca-dắc-xtan và U-dơ-bê-ki-xtan⁽⁸⁾. Điều này được cho là sẽ khiến các thành viên EAEU mất lòng tin vào sức mạnh tổng hợp quốc gia của Nga cũng như quan ngại về mối quan hệ kinh tế giữa Nga với Mỹ và phương Tây, do vậy tạo ra xu hướng ly tâm khỏi Nga.

Hai là, cùng với lệnh trừng phạt về kinh tế, Mỹ và NATO đã hỗ trợ quân sự, cung cấp vũ khí hạng nặng cũng như thông tin tình báo và nhiều khoản tài chính lớn cho U-crai-na trong cuộc xung đột Nga - U-crai-na. Ở phương Tây, mục tiêu được đặt ra là làm suy yếu nước Nga và đạt được một giải pháp quân sự thay thế các cuộc đàm phán mà Nga đang tiến hành, như Ngoại trưởng Nga Xéc-gây La-vrốp đã phát biểu, đây là một “cuộc chiến tranh ủy nhiệm” của NATO chống Nga. Theo đó, Mỹ tiếp tục hối thúc đồng minh tăng cường giúp đỡ quân sự cho U-crai-na, kể cả những thiết bị quân sự tiên tiến hơn, qua đó đe dọa các tuyến tiếp tế chính, kho vũ khí và căn cứ không quân của Nga ở sâu trong lãnh thổ Nga. Đồng thời, NATO nhanh chóng kết nạp thêm Phần Lan (ngày 4-4-2023), Thụy Điển (ngày 7-3-2024), tiến hành cuộc tập trận hải quân quy mô lớn trên biển Ban-tích mang tên “Baltops 23” diễn ra ở Ét-xtô-ni-a, từ ngày 3-6 đến 16-6-2023, với sự tham gia của lực lượng lục quân, không quân và hải quân của 19 quốc gia thành viên NATO và đối tác Thụy Điển để trực tiếp tăng cường đe dọa không gian an ninh của Nga⁽⁹⁾. Điều này được các chuyên gia nhận định là không những làm suy yếu Nga, mà còn trực tiếp đe dọa tới lòng tin và gây ra xu hướng ly tâm khỏi Nga của các nước EAEU⁽¹⁰⁾.

Ba là, trong khi cuộc xung đột Nga - U-crai-na vẫn hết sức căng thẳng thì xung đột ở khu vực Na-go-rơ-nưi - Ca-ra-bắc giữa hai nước cộng hòa thuộc Liên Xô trước đây là A-déc-bai-gian và Ác-mê-ni-a - quốc gia thành viên của EAEU bùng phát trở lại vào tháng 9-2023. Ngày 19-9-2023, A-déc-bai-gian đã tuyên bố tiến hành “các biện pháp chống khủng bố” nhằm vào vùng Na-go-rơ-nưi##- Ca-ra-bắc để “ngăn chặn các hành động khiêu khích quy mô lớn” đến từ Ác-mê-ni-a. Đáp lại, Ác-mê-ni-a phủ nhận việc triển khai quân đội đến vùng Na-go-rơ-nưi - Ca-ra-bắc và cáo buộc A-déc-bai-gian đang cố gắng thực hiện “thanh lọc sắc tộc” ở khu vực này. Liên quan đến vấn đề này, Nga bày tỏ sự quan ngại, đồng thời kêu gọi các bên ngay lập tức chấm dứt xung đột, chấm dứt các hoạt động thù địch và gây thương vong cho người dân; đồng thời, nỗ lực thúc đẩy để A-déc-bai-gian và Ác-mê-ni-a cùng ngồi vào bàn đàm phán. Trước đây, để thuyết phục Ác-mê-ni-a tham gia EAEU, Nga cam kết bảo đảm an ninh kinh tế cho Ác-mê-ni-a. Tuy nhiên, xung đột bùng phát ở Na-go-rơ-nưi - Ca-ra-bắc làm cho xu hướng ly tâm của Ác-mê-ni-a xuất hiện trở lại nếu như lệnh ngừng bắn giữa phe ly khai Na-go-rơ-nưi - Ca-ra-bắc và A-déc-bai-gian không được tái lập do lực lượng gìn giữ hòa bình của Nga ở khu vực tranh chấp bảo đảm.

Một số giải pháp khai thác hiệu quả FTA Việt Nam - EAEU trong thời gian tới

Nắm bắt tiềm năng và cơ hội hợp tác với EAEU, Việt Nam là một trong những nước sớm thiết lập quan hệ với liên minh này. Năm 2016, Việt Nam trở thành đối tác ký kết FTA đầu tiên với EAEU (VN-EAEU FTA), mở ra cơ hội lớn cho thị trường xuất khẩu của Việt Nam, tạo động lực mở cửa thị trường, thu hút sự quan tâm của doanh nghiệp hai bên, giảm bớt rào cản thuế quan, phi thuế quan và là cửa ngõ thuận lợi để thúc đẩy kim ngạch xuất, nhập khẩu giữa Việt Nam với các nước trong EAEU⁽¹¹⁾. VN-EAEU FTA được xem như đòn bẩy để Việt Nam tăng cường hợp tác kinh tế toàn diện với năm quốc gia thuộc EAEU. Hiệp định không chỉ mở ra cơ hội lớn đối với hàng hóa của Việt Nam trong tiếp cận thị trường, mà còn mở ra cơ hội cho hợp tác và phát triển đầu tư, từ đó góp phần thúc đẩy phát triển kinh tế của Việt Nam. Các mặt hàng xuất khẩu của Việt Nam và EAEU có sự bổ sung đáng kể cho nhau, được xem là một trong những điều kiện thuận lợi để thúc đẩy hoạt động xuất, nhập khẩu giữa hai bên⁽¹²⁾.

Tốc độ tăng trưởng thương mại song phương giữa EAEU và Việt Nam ổn định với mức tăng 32,2%, từ 5,9 tỷ USD năm 2017 lên 7,8 tỷ USD năm 2021. Điểm thuận lợi là cả Việt Nam và EAEU đều coi trọng và mong muốn thúc đẩy mối quan hệ giữa hai bên. Các nước EAEU đều nhận định Việt Nam là đối tác quan trọng cả về khía cạnh chính trị lẫn kinh tế, bởi thúc đẩy quan hệ hợp tác với Việt Nam sẽ tạo điều kiện thuận lợi cho các nước EAEU thâm nhập vào thị trường ASEAN rộng lớn⁽¹³⁾. Đối với Việt Nam, việc khôi phục và phát triển các thị trường truyền thống trong EAEU sẽ tạo điều kiện cho Việt Nam đẩy mạnh xuất khẩu hàng hóa sang thị trường các nước thuộc Cộng đồng các quốc gia độc lập (SNG) và Đông Âu⁽¹⁴⁾. Đặc biệt trong thời điểm hiện nay, sau khi Nga - thành viên chính của EAEU đã vượt qua khó khăn do bị phương Tây áp đặt 11 gói trừng phạt chưa từng có - sẽ là cơ hội để Việt Nam và EAEU thúc đẩy quan hệ kinh tế trong khuôn khổ VN-EAEU FTA.

Tuy nhiên, tính đến thời điểm trước khi Nga tiến hành “chiến dịch quân sự đặc biệt” tại U-crai-na, Việt Nam chỉ đứng thứ 24 trong số các nước nhập khẩu từ EAEU và đứng thứ 11 trong số các nước xuất khẩu sang EAEU. Mức độ tận dụng ưu đãi từ hiệp định này có phần còn khiêm tốn (với tỷ lệ trung bình hơn 40%). Điều này cho thấy, hợp tác kinh tế - thương mại song phương còn nhiều tiềm năng, do vậy cần nỗ lực tháo gỡ vướng mắc để phát triển. Một số điều khoản, cam kết của hiệp định đã không còn phù hợp với bối cảnh hiện nay. Bởi vậy, đây là thời điểm thích hợp để EAEU và Việt Nam xem xét những ý tưởng mới, nâng cấp hiệp định để cùng khai thác tiềm năng mới, cơ hội mới còn đang bỏ ngỏ và trong khi triển khai các quy trình, thủ tục cần thiết để sửa đổi hiệp định, hai bên cần tìm cách tháo gỡ vướng mắc, khó khăn hiện tại, thúc đẩy quan hệ kinh tế song phương⁽¹⁵⁾.

Vì vậy, Việt Nam cần nỗ lực phối hợp với EAEU hơn nữa để khắc phục tồn tại, tháo gỡ khó khăn nhằm tận dụng triệt để những ưu đãi mà VN-EAEU FTA mang lại. Trước mắt là tận dụng các cơ hội mà hiệp định này mở ra trong lĩnh vực thương mại. Với tỷ lệ gần 90% dòng thuế quan nhập khẩu được cắt giảm (trong đó, 59,3% dòng thuế được xóa bỏ ngay khi FTA có hiệu lực) là lợi thế lớn cho Việt Nam trong việc cạnh tranh với các nước khác trên thế giới khi xuất khẩu hàng hóa vào thị trường EAEU, nhất là các mặt hàng của ngành dệt may, giày dép, nông nghiệp - lâm nghiệp - thủy sản.

Trên cơ sở đó, doanh nghiệp Việt Nam cần từng bước đẩy mạnh nghiên cứu, tìm hiểu và xác định xu thế vận động của thị trường hai bên, điều chỉnh chiến lược thâm nhập, mở rộng quy mô xuất, nhập khẩu. Đồng thời, cần tìm hiểu và tránh việc quan hệ kinh tế với EAEU có thể phạm phải các lệnh trừng phạt do Mỹ và phương Tây áp đặt lên kinh tế Nga. Bên cạnh các mặt hàng truyền thống, cần khai thác các phân khúc thị trường mới và cả thị trường ngách. Đây là quá trình khai thác hiệp định theo chiều rộng với tác động chủ yếu là tạo lập mậu dịch. Lợi ích thu được từ thương mại phần lớn là lợi ích do ưu đãi mang lại, chưa phải hoàn toàn do đầu tư chiều sâu, đổi mới công nghệ và cải tiến, đổi mới sản phẩm dựa trên đổi mới sáng tạo. Theo tính toán từ dữ liệu của Trung tâm Thương mại quốc tế (ITC), tổng kim ngạch xuất khẩu của Việt Nam sang EAEU sẽ đạt khoảng 28 - 30 tỷ USD vào năm 2030, gấp gần 1,6 lần so với năm 2020.

Khi cuộc xung đột Nga - U-crai-na kết thúc, vị thế của Nga và các nước trong EAEU có thể được cải thiện cơ bản, nhất là cơ cấu kinh tế được chuyển dịch theo hướng số hóa, công nghệ cao và có những bước thay đổi đột phá về quá trình sáng tạo giá trị. Sự phụ thuộc vào tài nguyên của các nước EAEU, nhất là dầu mỏ được giảm thiểu, thu nhập của người dân EAEU được cải thiện cơ bản theo hướng quốc gia có thu nhập cao, nên nhu cầu về các mặt hàng giá cả thấp, hàng tiêu dùng thông thường (lương thực, thực phẩm và may mặc tầm trung...) sẽ giảm dần. Đồng thời, nền kinh tế Việt Nam cũng đã có bước phát triển vượt bậc, tích lũy được nhiều kinh nghiệm, kiến thức, tài sản và năng lực quản trị. Mô hình thương mại sẽ tự động chuyển dịch từ thương mại bổ sung sang thương mại thay thế lẫn nhau trên nền tảng cạnh tranh quyết liệt. Do đó, thương mại hai chiều có sự thay đổi cơ bản về chất, hướng tới nền thương mại giá trị gia tăng cao.

Việt Nam cũng cần khai thác cơ hội thu hút đầu tư trong những lĩnh vực mà EAEU có thế mạnh, như khai thác và chế biến khoáng sản, sản xuất năng lượng, chế tạo máy, hóa chất...; mở rộng cơ hội tiếp thu công nghệ tiên tiến trong quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước. Nhìn chung, các nước thành viên EAEU, nhất là Nga, đều có nền công nghiệp phát triển tương đối cao trong các lĩnh vực khoa học - kỹ thuật và công nghiệp, như năng lượng, dầu khí, công nghệ chế tạo máy... Hợp tác đầu tư với EAEU sẽ giúp doanh nghiệp Việt Nam phát triển, nâng cao khả năng cạnh tranh, học hỏi và trao đổi kiến thức quản lý tiên tiến. Thêm vào đó, Việt Nam cũng có cơ hội đẩy mạnh và mở rộng đầu tư sang các nước EAEU trong lĩnh vực công nghiệp nhẹ, công nghiệp chế biến, khai thác dầu khí. Đây là giai đoạn có khả năng xuất hiện nhiều tập đoàn đa quốc gia của Việt Nam có tác động đáng kể đến thị trường trong nước và cả ở thị trường EAEU thông qua hoạt động thương mại, đầu tư và xây dựng mạng lưới kinh doanh lâu dài ở EAEU.

Trong dài hạn, khi xung đột Nga - U-crai-na kết thúc, hợp tác đầu tư giữa Việt Nam và EAEU sẽ có nhiều cơ hội vượt trội hơn so với hoạt động thương mại quốc tế. Do đó, việc chuẩn bị lực lượng đầu tư cho giai đoạn đến năm 2030 là cần thiết để đón nhận cơ hội đầu tư lớn giữa Việt Nam và EAEU có khả năng bùng nổ trong giai đoạn từ nay đến năm 2030. Các lĩnh vực đầu tư có khả năng phát triển mạnh: Thứ nhất, nhóm lĩnh vực đầu tư mà Việt Nam có thế mạnh, như thiết bị viễn thông thế hệ mới, các loại thiết bị và linh kiện điện tử dân dụng, sản xuất ô tô các loại, kể cả xe điện, đầu tư bất động sản và các sản phẩm nông nghiệp cao cấp, du lịch, tài chính và ngân hàng số; các dự án đầu tư khởi nghiệp công nghệ cao, đầu tư vào các quỹ đầu tư mạo hiểm. Thứ hai, nhóm lĩnh vực đầu tư do EAEU dẫn dắt đi trước Việt Nam hàng chục năm, như năng lượng tái tạo, năng lượng xanh, công nghệ sinh học, y tế, dược cao cấp, sản xuất thiết bị công nghiệp nặng, hóa chất, công nghiệp quốc phòng, công nghiệp hàng không vũ trụ⁽¹⁶⁾. Thứ ba, nhóm lĩnh vực đầu tư hai bên tương đương nhau về tiềm lực và năng lực, như ngân hàng - tài chính, du lịch, giáo dục, văn hóa - thể thao.

Do vậy, Việt Nam có thể vận dụng linh hoạt và đa dạng cơ chế hợp tác đầu tư với EAEU, trong đó coi trọng các dự án đổi mới sáng tạo và có hàm lượng công nghệ cao, các dự án đáp ứng đầy đủ các tiêu chuẩn phát triển bền vững, đầu tư theo chuỗi hoặc đầu tư phát triển toàn diện cộng đồng. Các biện pháp khuyến khích đầu tư hướng tới thành lập các tổ hợp công nghiệp thông minh, kết nối hiệu quả doanh nghiệp Việt Nam - EAEU, chuyển từ khuyến khích tham gia sang khuyến khích đạt kết quả mong đợi hay khuyến khích đạt kết quả cuối cùng; chuyển từ khuyến khích bằng công cụ thuế sang khuyến khích đổi mới sáng tạo và phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao, thậm chí xuất hiện cơ chế khuyến khích trung tính, nghĩa là không chỉ coi trọng khâu đầu, khâu cuối, mà còn cần bảo đảm sự ổn định chính sách trong dài hạn. Bên cạnh đó, doanh nghiệp Việt Nam có thể đa dạng hóa hình thức đầu tư, bên cạnh đầu tư trực tiếp, cần chú ý khai thác tối đa hình thức đầu tư gián tiếp thông qua sáp nhập và mua lại, góp phần tăng tích lũy vốn, tài sản cho doanh nghiệp.

Trong bài phát biểu trước các nguyên thủ quốc gia của EAEU vào tháng 5-2023, Tổng thống Nga V. Pu-tin đã kêu gọi các nước nên bắt đầu chuẩn bị các kế hoạch dài hạn mới nhằm xác định những định hướng chính của hợp tác và hội nhập cho đến năm 2030 và năm 2045. Bởi vậy, các nước, trong đó có cả các nước EAEU cần hiểu được vị trí của Á - Âu trong thế giới đang thay đổi, cần tạo ra một mô hình hội nhập hiệu quả cho chính mình và cho cả liên minh trong bối cảnh trật tự thế giới đa cực đang nổi lên. Trong bối cảnh đó, để có thể tận dụng VN-EAEU FTA một cách hiệu quả, Việt Nam cũng như các nước của Liên minh phải giải quyết tốt các mục tiêu phát triển chiến lược dài hạn và tìm cách bảo đảm tăng trưởng kinh tế, các dự án có thể tăng tỷ trọng xuất khẩu công nghệ cao và thành lập các tập đoàn xuyên Á - Âu, cũng như những biện pháp để cải thiện phúc lợi cho công dân của mỗi quốc gia./.

--------------------

(1) Hiện nay, EAEU (Eurasian Economic Union) có năm quốc gia thành viên, bao gồm Nga, Bê-la-rút, Ca-dắc-xtan, Ác-mê-ni-a và Cư-rơ-gư-xtan
(2) Hoàng Sơn: “Hội nhập kinh tế Á - Âu để trở thành một trung tâm trong thế giới đa cực”, Báo An ninh Thủ đô điện tử, ngày 1-6-2023, https://www.anninhthudo.vn/hoi-nhap-kinh-te-a-au-de-tro-thanh-mot-trung-tam-trong-the-gioi-da-cuc-post541494.antd
(3) Xem: Thúc Anh: “Nga: EAEU đang trở thành một trong những trung tâm của thế giới đa cực”, Báo Vietnam+, ngày 26-5-2023, https://www.vietnamplus.vn/nga-eaeu-dang-tro-thanh-mot-trong-nhung-trung-tam-cua-the-gioi-da-cuc-post864740.vnp
(4) Nguyễn Anh Tuấn: “Cuộc xung đột Nga - Ukraine: Một năm nhìn lại”, Tạp chí Nghiên cứu quốc tế, số 1 (132), tháng 3-2023, tr. 119
(5) Nguyễn Anh Tuấn: “Tác động xấu ngày một lớn tới kinh tế toàn cầu”, Chuyên san Hồ sơ - Sự kiện, Tạp chí Cộng sản, số 489, ngày 25-2-2023
(6) Theo Quỹ Tiền tệ quốc tế (IMF), đến năm 2050, GDP của châu Á là 90.600 tỷ USD, còn của các nền kinh tế phát triển chỉ ở mức 82.900 tỷ USD trong tổng số 227.900 tỷ USD của GDP toàn cầu. Xem: Marcus Lu: “Visualizing the Future Global Economy by GDP in 2050” (Tạm dịch: Hình dung nền kinh tế toàn cầu trong tương lai theo GDP vào năm 2050), Visual Capitalist online, ngày 22-8-2023, https://www.visualcapitalist.com/visualizing-the-future-global-economy-by-gdp-in-2050/
(7) Đây là chủ trương nhất quán của Mỹ từ thời kỳ Tổng thống Mỹ Bin Clin-tơn. Xem: Nguyễn Anh Tuấn: “Hành trình trở lại vị trí siêu cường và “chiến dịch quân sự đặc biệt” của Nga tại Ukraine”, Tạp chí Toàn cảnh thế giới, số 3-2022
(8) Trung Quốc đã mạnh mẽ chỉ trích EU, cùng với Mỹ, đang tìm cách biến cuộc khủng hoảng U-crai-na thành một nút thắt trong quan hệ song phương Mỹ - Trung Quốc. Người phát ngôn Bộ Ngoại giao Trung Quốc Uông Văn Bân nhấn mạnh: “Trung Quốc kiên quyết phản đối các biện pháp trừng phạt bất hợp pháp với cái cớ là hợp tác Trung Quốc - Nga. Hợp tác kinh tế và thương mại giữa Trung Quốc và Nga là hợp pháp, cởi mở, không nhằm vào bất kỳ bên thứ ba nào, cũng như không bị bất kỳ bên thứ ba nào can thiệp hoặc ép buộc”. Xem: Nguyễn Anh Tuấn: “Thực trạng và xu hướng phát triển mối quan hệ Nga - phương Tây”, Tạp chí Thế giới toàn cảnh, số 5-2023
(9) Ét-xtô-ni-a đã lên kế hoạch cho cuộc tập trận từ ba năm trước. Phần Lan lần đầu tham gia cuộc tập trận với tư cách là thành viên của NATO. Cuộc tập trận hải quân “Baltops 23” có sự tham gia của 50 tàu chiến, trong đó có tàu chỉ huy đổ bộ USS Mount Whitney, thuộc Hạm đội 6 của Mỹ và đóng vai trò tàu chỉ huy của cuộc tập trận “Baltops 23”. Cuộc tập trận này nhằm cải thiện khả năng tham gia, phối hợp tác chiến của các nước thành viên NATO trong việc tiến hành chiến dịch trên bộ, trên không và trên biển ở vùng biển Ban-tích. Xem: Kông Anh: “NATO điều 50 tàu chiến tập trận rầm rộ ở biển Baltic”, VTC News điện tử, ngày 5-6-2023, https://vtc.vn/nato-dieu-50-tau-chien-tap-tran-ram-ro-o-bien-baltic-ar797607.html
(10) Xem: Nguyễn Anh Tuấn: “Cuộc xung đột Nga - Ukraine: Một năm nhìn lại”, Tlđd
(11) Trong khu vực Đông Nam Á, sau Việt Nam, Xin-ga-po đã ký kết FTA với EAEU vào tháng 10-2019. Đồng thời, EAEU cũng thúc đẩy đàm phán FTA với I-xra-en, Xéc-bi-a, Ai Cập, Ấn Độ... Điều này đồng nghĩa với việc doanh nghiệp Việt Nam phải chủ động, tích cực hơn trong tiếp cận thị trường, nâng cao chất lượng sản phẩm, trước khả năng phải chia sẻ thị trường xuất khẩu đầy tiềm năng EAEU với nhiều nước khác
(12) Các mặt hàng xuất khẩu của Việt Nam hiện nay chủ yếu là hàng nông sản và một số hàng hóa của doanh nghiệp có vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài, như điện thoại, linh kiện điện tử. Việt Nam nhập khẩu từ EAEU sản phẩm cơ khí, thực phẩm, phân bón, dầu thực vật, xe tải, sắt thép
(13) Đánh giá của Bộ trưởng Phụ trách Thương mại của Ủy ban Kinh tế Á - Âu An-đơ-rây Xlíp-ni-vơ (Andrey Slepnev) tại Khóa họp IV Ủy ban Hỗn hợp về thực thi VN - EAEU FTA (tháng 10-2022) và đánh giá kết quả năm năm thực hiện Hiệp định. Trước đó, tiểu ban về xuất xứ hàng hóa thuộc Ủy ban Hỗn hợp về thực thi VN - EAEU FTA đã họp trực tuyến vào ngày 30-9-2022 và đề xuất sửa đổi phụ lục về quy tắc cụ thể mặt hàng. Xem: An Bình: “Còn nhiều dư địa thúc đẩy hợp tác giữa Việt Nam và Liên minh kinh tế Á - Âu”, Cổng Thông tin điện tử Bộ Công Thương, ngày 22-10-2022, https://moit.gov.vn/tin-tuc/thi-truong-nuoc-ngoai/con-nhieu-du-dia-thuc-day-hop-tac-giua-viet-nam-va-lien-minh-kinh-te-a-au.html
(14) Từ ngày 12-10-2021, EAEU đưa Việt Nam ra khỏi danh sách nước đang phát triển được hưởng Hệ thống thuế quan ưu đãi phổ cập (GSP)
(15) Đánh giá của Bộ trưởng Nguyễn Hồng Diên. Xem: An Bình: “Còn nhiều dư địa thúc đẩy hợp tác giữa Việt Nam và Liên minh kinh tế Á - Âu”, Tlđd
(16) Phát triển kinh tế xanh cũng được EAEU nêu ra tại Khóa họp IV Ủy ban Hỗn hợp về thực thi VN-EAEU FTA. Việt Nam hoan nghênh nội dung này và hy vọng nhận được sự hợp tác, chia sẻ kinh nghiệm từ EAEU