Biến đổi khí hậu là một trong những thách thức lớn nhất đối với nhân loại trong thế kỷ XXI. Biến đổi khí hậu đã, đang và sẽ làm thay đổi toàn diện, sâu sắc quá trình phát triển, ảnh hưởng đến an ninh năng lượng, an ninh nguồn nước, an ninh lương thực; tác động mạnh mẽ về xã hội, việc làm, ngoại giao, văn hóa, kinh tế, thương mại…; tác động nghiêm trọng đến sản xuất, đời sống và môi trường trên phạm vi toàn cầu.

Ở Việt Nam, những năm qua, do tác động của biến đổi khí hậu, tần suất và cường độ thiên tai ngày càng gia tăng, gây ra nhiều tổn thất to lớn về người, tài sản, các cơ sở hạ tầng về kinh tế, văn hóa, xã hội, tác động xấu đến môi trường. Chỉ tính trong 10 năm gần đây, các loại thiên tai như: bão, lũ, sạt lở đất, ngập úng, hạn hán, xâm nhập mặn và các thiên tai khác đã làm thiệt hại đáng kể về người và tài sản, đã làm chết và mất tích hơn 9.500 người, giá trị thiệt hại về tài sản ước tính chiếm khoảng 1,5% GDP/năm.

Chủ trương, chính sách và hành động ứng phó với biến đổi khí hậu của Việt Nam

Trên bình diện cả nước

Nhận thức rõ các nguy cơ và thách thức của biến đổi khí hậu, nhiều năm qua, Đảng và Nhà nước ta đã chủ động triển khai xây dựng và ban hành có hệ thống các chủ trương, chính sách nhằm ứng phó có hiệu quả với tác động của biến đổi khí hậu.

Ngày 05-12-2011, Thủ tướng Chính phủ ban hành Quyết định số 2139/QĐ-TTg phê duyệt Chiến lược quốc gia về biến đổi khí hậu, nêu rõ các quan điểm, mục tiêu và nhiệm vụ chiến lược về biến đổi khí hậu đến năm 2020 và tầm nhìn đến năm 2050. Chiến lược này là cơ sở để các bộ, ngành, địa phương xác định và triển khai thực hiện các hành động thích ứng với biến đổi khí hậu và giảm nhẹ phát thải khí nhà kính, đồng thời chủ động lồng ghép nội dung biến đổi khí hậu vào các chiến lược, quy hoạch, kế hoạch phát triển của ngành, địa phương.

Để thực hiện các mục tiêu và nhiệm vụ đã nêu trong Chiến lược quốc gia về biến đổi khí hậu, ngày 05-10-2012, Thủ tướng Chính phủ ban hành Quyết định số 1474/QĐ-TTg phê duyệt Kế hoạch hành động quốc gia về biến đổi khí hậu. Kế hoạch này xác định các chương trình, đề án, dự án, nhiệm vụ cụ thể sẽ triển khai trong giai đoạn 2012 - 2020; là khung nhiệm vụ cơ sở để các bộ, ngành, địa phương xây dựng kế hoạch triển khai phù hợp với điều kiện đặc thù của ngành, địa phương mình.

Trước đó, ngày 25-9-2012, Thủ tướng Chính phủ cũng đã ký Quyết định 1393/QĐ-TTg phê duyệt Chiến lược quốc gia về tăng trưởng xanh thời kỳ 2011 - 2020 và tầm nhìn đến năm 2050. Chiến lược tăng trưởng xanh thúc đẩy quá trình tái cấu trúc và hoàn thiện thể chế kinh tế theo hướng sử dụng hiệu quả hơn tài nguyên thiên nhiên, nâng cao sức cạnh tranh của nền kinh tế, thông qua tăng cường đầu tư vào đổi mới công nghệ, vốn tự nhiên, công cụ kinh tế. Qua đó, góp phần ứng phó với biến đổi khí hậu, giảm nghèo và bảo đảm phát triển kinh tế bền vững.

Ngày 03-6-2013, tại Hội nghị lần thứ 7, Ban Chấp hành Trung ương khóa XI đã ban hành Nghị quyết số 24-NQ/TW Về chủ động ứng phó với biến đổi khí hậu, tăng cường quản lý tài nguyên và bảo vệ môi trường. Nghị quyết là cơ sở cho việc thống nhất nhận thức và hành động, hoàn thiện thể chế, chính sách, pháp luật, bố trí nguồn lực của Nhà nước về ứng phó với biến đổi khí hậu, quản lý tài nguyên và bảo vệ môi trường, hướng tới một mô hình phát triển mới để đạt được nền kinh tế xanh, phát triển bền vững ở nước ta trong tương lai.

Năm 2016, Kịch bản biến đổi khí hậu và nước biển dâng cho Việt Nam được cập nhật theo lộ trình đã được xác định trong Chiến lược quốc gia về biến đổi khí hậu, nhằm cung cấp những thông tin mới nhất về diễn biến, xu thế biến đổi của khí hậu và nước biển dâng trong thời gian qua và kịch bản biến đổi khí hậu và nước biển dâng trong thế kỷ XXI ở Việt Nam.

Ngày 28-10-2016, Thủ tướng Chính phủ ban hành Quyết định số 2053/QĐ-TTg về Kế hoạch thực hiện Thỏa thuận Pa-ri về biến đổi khí hậu. Kế hoạch này xác định 5 nhóm nhiệm vụ là: giảm nhẹ phát thải khí nhà kính; thích ứng với biến đổi khí hậu; chuẩn bị nguồn lực; thiết lập hệ thống công khai, minh bạch và xây dựng, hoàn thiện chính sách, thể chế. Đến nay, có 45 địa phương trong nước đã xây dựng và ban hành Kế hoạch thực hiện Thỏa thuận Pa-ri về biến đổi khí hậu.

Đối với vùng đồng bằng sông Cửu Long

Vùng đồng bằng sông Cửu Long chiếm 12% diện tích, 19% dân số cả nước, có mạng lưới sông, kênh, rạch dày đặc; có nhiều tiềm năng, lợi thế về phát triển nông nghiệp, công nghiệp thực phẩm, du lịch, năng lượng tái tạo; là trung tâm sản xuất nông nghiệp lớn nhất của Việt Nam; hằng năm đóng góp khoảng 50% sản lượng lúa, 65% sản lượng nuôi trồng thủy sản và 70% các loại trái cây của cả nước; 95% lượng gạo xuất khẩu và 60% sản lượng cá xuất khẩu. Đồng bằng sông Cửu Long có vị trí thuận tiện trong giao thương với các nước ASEAN và Tiểu vùng sông Mê Công. Thế nhưng, đồng bằng sông Cửu Long được đánh giá là một trong ba đồng bằng trên thế giới dễ bị tổn thương nhất do những tác động tiêu cực của biến đổi khí hậu và nước biển dâng.

Theo kịch bản biến đổi khí hậu và nước biển dâng được Bộ Tài nguyên và Môi trường công bố, vùng đồng bằng sông Cửu Long có thể sẽ bị ngập chìm từ 19% - 38% nếu mực nước biển dâng thêm 1m. Trong điều kiện đó, 24,7% diện tích đất tự nhiên của thành phố Cần Thơ bị ngập, tương đương 758km2; nặng nề nhất trong khu vực là tỉnh Bến Tre với hơn 50% diện tích đất bị ngập, tương đương 1.131km2. Ngoài ra, tác động của biến đổi khí hậu sẽ làm tăng diện tích bị xâm nhập mặn, mất đất canh tác nông nghiệp, gia tăng xói lở bờ biển, ảnh hưởng đến hạ tầng giao thông, đô thị, khu dân cư, phát triển kinh tế - xã hội, hệ thống thủy lợi, sản xuất nông nghiệp, cuộc sống của người dân, các hệ sinh thái ven biển, cửa sông. Biến đổi khí hậu cũng làm gia tăng tần suất bão, lũ có tính bất thường, làm gia tăng tình trạng ngập lụt nhiều thành phố lớn trong vùng. Những năm gần đây, tình trạng sạt lở bờ sông, kênh rạch, bờ biển xảy ra ở hầu hết địa phương vùng đồng bằng sông Cửu Long và ngày càng diễn biến phức tạp. Toàn vùng hiện có 562 khu vực bờ sông, bờ biển bị sạt lở, với tổng chiều dài 786 km, trong đó có 42 khu vực sạt lở đặc biệt nguy hiểm với tổng chiều dài 148 km. Do ảnh hưởng của xâm nhập mặn, hằng năm diện tích nhiễm mặn toàn vùng lên tới 1,7 triệu ha; diện tích bị ngập lũ từ 1 - 6 tháng lên tới khoảng 50% diện tích toàn vùng.

Để tạo nền tảng pháp lý cho các địa phương vùng đồng bằng sông Cửu Long chủ động ứng phó với biến đổi khí hậu, ngày 05-12-2014, Ủy ban Thường vụ Quốc hội đã ban hành Nghị quyết số 853/NQ-UBTVQH13 Về đẩy mạnh việc thực hiện chính sách, pháp luật về ứng phó với biến đổi khí hậu ở đồng bằng sông Cửu Long. Nghị quyết đề ra các giải pháp hoàn thiện thể chế, chính sách, pháp luật về biến đổi khí hậu, nhất là tại các khu vực bị ảnh hưởng nặng nề; đồng thời, sử dụng các nguồn lực cho biến đổi khí hậu bảo đảm hài hòa giữa lợi ích trước mắt và lâu dài, phù hợp với kế hoạch trung và dài hạn, tránh chồng chéo, lãng phí.

Học tập kinh nghiệm của Hà Lan trong việc quy hoạch đồng bằng ứng phó với biến đổi khí hậu, Kế hoạch Châu thổ sông Cửu Long đã được xây dựng với tầm nhìn 100 năm, dựa trên cơ sở tổng hợp các chiến lược, quy hoạch, kế hoạch của các ngành, lĩnh vực vào một kế hoạch tổng thể. Bộ Tài nguyên và Môi trường phối hợp với các chuyên gia Hà Lan cũng đã hoàn thành Bản khuyến nghị lần 2 cho Kế hoạch Châu thổ sông Cửu Long với 9 đề xuất đảm bảo cho sự phát triển bền vững vùng đồng bằng sông Cửu Long.

Trước những nguy cơ, thách thức từ biến đổi khí hậu đối với vùng đồng bằng sông Cửu Long, đòi hỏi phải có một tầm nhìn, định hướng chiến lược với các giải pháp toàn diện, căn cơ, đồng bộ, huy động tối đa các nguồn lực để ứng phó và phát triển bền vững đồng bằng sông Cửu Long. Ngày 17-11-2017, Chính phủ đã ban hành Nghị quyết số 120/NQ-CP Về phát triển bền vững đồng bằng sông Cửu Long thích ứng với biến đổi khí hậu. Triển khai Nghị quyết 120/NQ-CP, Bộ Tài nguyên và Môi trường đang khẩn trương xây dựng để trình Chính phủ ban hành Chương trình hành động tổng thể thực hiện Nghị quyết để đồng bằng sông Cửu Long phát triển bền vững, thích ứng biến đổi khí hậu. Các giải pháp được đề xuất dựa trên cơ sở thích nghi với tự nhiên, các tiểu vùng sinh thái và dựa vào nền tảng đất - nước - con người của vùng. Trên cơ sở các nhiệm vụ, giải pháp trong Chương trình hành động tổng thể, các bộ, ngành và các địa phương sẽ xây dựng, triển khai các nhiệm vụ cụ thể, chi tiết, nhằm thực hiện hiệu quả Nghị quyết số 120/NQ-CP.

Những năm qua, Chính phủ cũng đã dành nhiều ưu tiên đầu tư từ nhiều nguồn kinh phí cho đồng bằng sông Cửu Long để ứng phó với biến đổi khí hậu. Trong giai đoạn 2012 - 2015, Chính phủ đã hỗ trợ cho đồng bằng sông Cửu Long 3.000 tỷ đồng từ Chương trình Hỗ trợ ứng phó với biến đổi khí hậu (SP-RCC). Trong giai đoạn 2016 - 2020, đồng bằng sông Cửu Long tiếp tục được hỗ trợ 3.130 tỷ đồng từ Chương trình mục tiêu ứng phó với biến đổi khí hậu và tăng trưởng xanh. Từ khoản vay ODA của Ngân hàng Thế giới (WB), Chính phủ đã dành 250 triệu USD cho thành phố Cần Thơ để tăng cường khả năng thích ứng của đô thị, giảm nhẹ rủi ro lũ lụt và cải thiện kết nối giao thông; 310 triệu USD cho các tỉnh khác trong vùng đồng bằng sông Cửu Long để xây dựng năng lực ứng phó với biến đổi khí hậu và bảo đảm sinh kế bền vững. Mới đây, Thủ tướng Chinh phủ đã quyết định chi 1.500 tỷ đồng từ nguồn dự phòng ngân sách Trung ương năm 2018 cho các địa phương vùng đồng bằng sông Cửu Long để xử lý các khu vực sạt lở cấp bách, ảnh hưởng trực tiếp đến khu dân cư tập trung, công trình hạ tầng thiết yếu và 1.000 tỷ đồng từ nguồn dự phòng kế hoạch đầu tư công trung hạn 2016 - 2020 để hỗ trợ một số địa phương trong vùng tập trung khắc phục sạt lở.

Đẩy mạnh hợp tác quốc tế để ứng phó với biến đổi khí hậu

Đẩy mạnh hợp tác, hội nhập quốc tế và mở rộng đối tác chiến lược về ứng phó với biến đổi khí hậu được Đảng và Nhà nước ta xác định là một trong những nhiệm vụ quan trọng hàng đầu để ứng phó hữu hiệu với biến đổi khí hậu. Quán triệt quan điểm đó, những năm qua, trong khuôn khổ Diễn đàn hợp tác Á - Âu, nhiều chương trình, dự án hợp tác quốc tế đề ứng phó với biến đổi khí hậu - nước biển dâng đã được triển khai ở nhiều địa phương vùng đồng bằng sông Cửu Long.

EU đã tài trợ 3 dự án và chương trình trị giá 111 triệu euro. Đó là dự án “Xây dựng chuỗi cung ứng cá tra bền vững tại Việt Nam - SUPA” (2013 - 2017), với kinh phí 1,9 triệu euro; dự án “Nghiên cứu khoa học về biến đổi khí hậu và vấn đề xói mòn bờ biển” trị giá 1 triệu euro (được thực hiện tại Cà Mau, Tiền Giang và Quảng Nam) trong hai năm 2016 - 2017. Ngoài ra, EU còn tài trợ 108 triệu euro cho các tỉnh, thành Bạc Liêu, An Giang, Cần Thơ để thực hiện “Chương trình hỗ trợ chính sách phát triển năng lượng và tăng cường tiếp cận năng lượng bền vững tới khu vực nông thôn, miền núi và hải đảo”.

Tại tỉnh Cà Mau, Đức và Úc đã tài trợ vốn ODA trị giá 68,39 tỷ đồng để thực hiện dự án thành phần thuộc “Chương trình bảo vệ tổng hợp vùng ven biển và rừng ngập mặn nhằm thích ứng với biến đổi khí hậu tại các tỉnh đồng bằng sông Cửu Long”. Chính phủ Đức cũng tài trợ cho Cà Mau 1 triệu euro để thực hiện dự án “Khôi phục rừng ngập mặn thông qua mô hình nuôi tôm bền vững và giảm thiểu phát thải”. Tỉnh Cà Mau cũng đang triển khai dự án “Kết hợp bảo vệ vùng ven biển và phục hồi đai rừng ngập mặn” bằng vốn vay của ngân hàng KfW (Đức) với kinh phí 331 tỷ đồng. Chính phủ Đức cũng viện trợ không hoàn lại 5,1 triệu euro cho tỉnh Bạc Liêu thực hiện 2 dự án “Quản lý bền vững hệ sinh thái vùng ven biển Bạc Liêu” và “Thích ứng biến đổi khí hậu thông qua thúc đẩy đa dạng sinh học”.

Đan Mạch đã cung cấp khoảng 40 triệu USD giúp đồng bằng sông Cửu Long thích ứng với biến đổi khí hậu, thông qua “Chương trình mục tiêu quốc gia ứng phó với biến đổi khí hậu của Việt Nam giai đoạn 2009 - 2015”. Trong đó, đáng kể nhất là Dự án “Cấp nước bằng năng lượng tái tạo” cho 12 tỉnh vùng đồng bằng sông Cửu Long; Dự án “Thí điểm ngăn nước mặn” ở Bến Tre. Từ năm 2011, Đan Mạch cũng đã hỗ trợ Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn Việt Nam thực hiện “Chương trình hỗ trợ ngành nông nghiệp”, giúp cải thiện tình trạng cung ứng dịch vụ sau thu hoạch cho nhiều nông hộ ở đồng bằng sông Cửu Long.

Cùng với hai tỉnh Ninh Bình, Hà Tĩnh, thành phố Cần Thơ đang được Pháp tài trợ 52,35 triệu euro để thực hiện dự án “Nâng cao khả năng thích ứng của các địa phương dễ bị tác động của biến đổi khí hậu, sự tăng tần suất và cường độ của những hiện tượng khí hậu cực đoan và nước biển dâng”.

Tỉnh An Giang được Chính phủ Thụy Điển tài trợ 345 nghìn euro cho dự án “Nâng cao năng lực và xây dựng đề án định hướng phát triển mô hình nhà máy đóng phát điện - nhiệt từ trấu ở quy mô kết hợp nhà máy xay lúa”.

Trong những năm qua, Bộ Tài nguyên và Môi trường cũng đã chủ động hợp tác với các quốc gia phát triển về biến đổi khí hậu như: Hà Lan (xây dựng Kế hoạch châu thổ đồng bằng sông Cửu Long); Đan Mạch (triển khai Chương trình thích ứng và giảm nhẹ biến đổi khí hậu với các mô hình ứng phó thí điểm tại một số tỉnh ven biển, các giải pháp giảm nhẹ phát thải, tiết kiệm và sử dụng năng lượng hiệu quả); Ngân hàng thế giới (Xây dựng năng lực chống chịu khí hậu và đảm bảo sinh kế bền vững đồng bằng sông Cửu Long)…

Mới đây, tại Hội nghị Diễn đàn hợp tác Á - Âu (ASEM) với chủ đề “Cùng hành động ứng phó biến đổi khí hậu nhằm đạt các mục tiêu phát triển bền vững – Định hướng tương lai” tổ chức trong 02 ngày (ngày 19 và 20-6-2018) tại thành phố Cần Thơ, lãnh đạo 13 tỉnh, thành vùng đồng bằng sông Cửu Long có thêm cơ hội kết nối, mở rộng hợp tác quốc tế với các chuyên gia hàng đầu thế giới và hai châu lục Á - Âu về biến đổi khí hậu; tranh thủ sự hỗ trợ, nhất là từ các thành viên phát triển, cho các chương trình hợp tác ứng phó biến đổi khí hậu Nhiều kinh nghiệm thực tiễn, điển hình hay của các thành viên ASEM đã được chia sẻ tại hội nghị, nhất là trong phát triển nông nghiệp thông minh thích ứng biến đổi khí hậu, bảo đảm an ninh lương thực, sử dụng năng lượng tái tạo, công nghệ sạch, phát triển cơ sở hạ tầng ứng phó với biến đổi khí hậu.

Cũng tại hội nghị này, các thành viên ASEM đánh giá cao nhiều mô hình chủ động thích ứng với biến đổi khí hậu đã được triển khai ở các tỉnh, thành vùng đồng bằng sông Cửu Long và nhất trí tiếp tục hỗ trợ Việt Nam, đặc biệt là các địa phương vùng đồng bằng sông Cửu Long, nhằm phát triển bền vững, thích ứng với biến đổi khí hậu Hơn 200 đại biểu đại diện 53 thành viên ASEM nhất trí tiếp tục hỗ trợ các thành viên đang phát triển đã, đang và sẽ phải đối mặt với những thách thức gay gắt về biến đổi khí hậu (trong có có Việt Nam), đặc biệt là hỗ trợ về tài chính, kinh nghiệm, chuyển giao công nghệ xanh, sạch, tăng cường hợp tác ASEM về giảm chất thải nhựa ra đại dương,…

Đề cập đến một số nhiệm vụ ứng phó biến đổi khí hậu trong thời gian tới, Nghị quyết 120- NQ/CP, ngày 17-11-2017, của Chính phủ về phát triển bền vững ĐBSCL thích ứng với biến đổi khí hậu đã nêu rõ: “…triển khai có hiệu quả, thực chất các quan hệ đối tác chiến lược và thỏa thuận liên quan đến ứng phó với biến đổi khí hậu, trong đó có quan hệ đối tác chiến lược về biến đổi khí hậu với Hà Lan; nghiên cứu, đề xuất việc xây dựng các khuôn khổ hợp tác mới với các nước và các đối tác quốc tế trong lĩnh vực biến đổi khí hậu và tài nguyên nước nhằm tranh thủ tối đa sự ủng hộ, giúp đỡ, đầu tư của các đối tác quốc tế để phát triển bền vững đồng bằng sông Cửu Long”.

Để thực hiện tốt nhiệm vụ này, theo nhiều nhà quản lý, chuyên gia, một số giải pháp cần được ưu tiên thực hiện trong thời gian tới:

Một là, Ủy ban quốc gia về biến đổi khí hậu phối hợp với các bộ, ngành, các cơ quan liên quan tham mưu Thủ tướng Chính phủ tổ chức điều phối các hoạt động hợp tác song phương và đa phương với các quốc gia thượng nguồn, các lưu vực sông, đồng bằng lớn trên thế giới, các quốc gia, các tổ chức quốc tế và các đối tác phát triển về phát triển bền vững đồng bằng sông Cửu Long thích ứng với biến đổi khí hậu.

Hai là, Bộ Tài nguyên và môi trường chủ trì, phối hợp với các bộ, ngành và địa phương liên quan triển khai có hiệu quả, thực chất các quan hệ đối tác chiến lược và thỏa thuận liên quan đến ứng phó với biến đổi khí hậu, trong đó có quan hệ đối tác chiến lược về biến đổi khí hậu với Hà Lan; nghiên cứu, đề xuất việc xây dựng các khuôn khổ hợp tác mới với các nước và các đối tác quốc tế trong lĩnh vực biến đổi khí hậu và tài nguyên nước nhằm tranh thủ tối đa sự ủng hộ, giúp đỡ, đầu tư của các đối tác quốc tế để phát triển bền vững đồng bằng sông Cửu Long.

Ba là, tăng cường thực hiện các điều ước quốc tế về biến đổi khí hậu mà Việt Nam là thành viên; đẩy mạnh việc tham gia các điều ước quốc tế, các cam kết, thỏa thuận song phương, đa phương về biến đổi khí hậu. Chủ động đưa ra sáng kiến, xây dựng các thỏa thuận, hiệp định đa phương và song phương về ứng phó biến đổi khí hậu.

Bốn là, đẩy mạnh thông tin đối ngoại về biến đổi khí hậu, chú trọng các hoạt động hợp tác về các vấn đề xuyên biên giới nhằm đảm bảo hài hòa lợi ích giữa các quốc gia, cùng hợp tác trong hòa bình và phát triển. Trong đó, đặc biệt chú trọng việc thúc đẩy các quốc gia trong lưu vực sông Mê Công hợp tác khai thác, sử dụng bền vững, công bằng tài nguyên sông Mê Công, trong đó có nguồn nước, trên cơ sở hài hòa lợi ích, với mục tiêu phát triển bền vững và bao trùm lưu vực sông Mê Công.

Năm là, tăng cường vai trò của Việt Nam tại các diễn đàn quốc tế về biến đổi khí hậu, đặc biệt là tại các Hội nghị các bên tham gia Công ước khung của Liên hợp quốc về biến đổi khí hậu. Qua đó, tăng cường vai trò, vị thế của Việt Nam trên các diễn đàn quốc tế về biến đổi khí hậu và huy động được nguồn lực về kinh nghiệm, công nghệ và tài chính từ các tổ chức, định chế tài chính quốc tế cho ứng phó với biến đổi khí hậu tại Việt Nam nói chung, đồng bằng sông Cửu Long nói riêng.

Sáu là, để nâng cao hiệu quả các chương trình, dư án hớp tác quốc tế, Ủy ban nhân dân các tỉnh, thành phố vùng đồng bằng sông Cửu Long cần chủ động rà soát, xây dựng, triển khai các quy hoạch, kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội và chuyên ngành phù hợp với điều kiện cụ thể, quy luật tự nhiên, chủ động thích ứng với biến đổi khí hậu, sống chung với mặn, hạn như từng sống chung với lũ, trên cơ sở Quy hoạch tổng thể tích hợp phát triển bền vững vùng đồng bằng sông Cửu Long và thực hiện phương châm lấy con người làm trung tâm./.