Kế hoạch đóng cửa nhà tù Goantanamo còn nhiều trở ngại

Sự tồn tại của nhà tù Guantanamo từ lâu vốn là vấn đề căng thẳng không chỉ trong quan hệ ngoại giao giữa Cuba - Mỹ mà còn gây tranh cãi ngay trong Chính phủ Mỹ và cũng khiến cộng đồng quốc tế cực lực lên tiếng phản đối.

Tâm điểm của làn sóng chỉ trích

Guantanamo, phần lãnh thổ Mỹ chiếm đóng trái phép của Cuba, nằm cách bờ biển bang Miami (Mỹ) khoảng 1.300 km về phía Đông Nam. Căn cứ này có diện tích 117,6 km2 (trong đó, 49 km2 là đất khô ráo, khoảng 38,8 km2 trên biển và khoảng 29,8 km2 đầm lầy). Guantanamo là một hải cảng nước sâu tự nhiên, có thể tiếp nhận tàu cỡ lớn.

Năm 1903, Cuba và Mỹ đã ký “Hiệp định của các bến than và hải quân”, theo đó Mỹ được quyền xây dựng căn cứ quân sự tại Guantanamo. Năm 1934, hai nước ký bổ sung điều ước cho phép căn cứ quân sự Guantanamo của Mỹ tồn tại vô thời hạn, theo hình thức thuê đất. Điều kiện cho thuê bao gồm Mỹ có quyền pháp lý và kiểm soát, trong khi vẫn thừa nhận chủ quyền của Cuba đối với vùng đất này. Do vậy, nếu Cuba muốn thu hồi phần lãnh thổ của mình sẽ phải đàm phán với Mỹ. Theo điều ước, hằng năm phía Mỹ trả cho Cuba 2.000 USD tiền thuê đất. Số tiền trên được trả bằng séc.

Năm 1959, chính quyền của Chủ tịch Fidel Castro lên nắm quyền và sự kiện Vịnh con Lợn năm 1961 đã khiến quan hệ hai nước trở nên xấu đi cùng với cuộc Khủng hoảng tên lửa Cuba năm 1962. Thời điểm này, với chủ trương không chấp nhận những gì xảy ra tại một phần trên lãnh thổ của mình, Chủ tịch Fidel Castro đã quyết định không tiếp tục nhận số tiền mang tính tượng trưng trên. Chủ tịch Fidel Castro từng ví căn cứ này là “con dao găm của Mỹ cắm trên thân thể Cuba” và trước sau đòi quân đội Mỹ phải rút khỏi Guantanamo.

Trong lịch sử, căn cứ Guantanamo, đặc biệt là trong thời kỳ Chiến tranh lạnh, đã được Mỹ sử dụng vào mục đích chống Cuba cũng như chống các nước xã hội chủ nghĩa khác. Từ tháng 01-2002, dưới thời Tổng thống George W. Bush, Mỹ dùng Guantanamo để giam giữ những nghi phạm bị bắt từ Afganistan, Pakistan và nhiều nơi khác trong cuộc chiến chống khủng bố của Mỹ.

Tuy nhiên, điều khiến nơi đây trở thành tâm điểm phản đối gay gắt của cộng đồng quốc tế chính là hành động ngược đãi, đối xử tàn bạo với tù nhân, trong đó có cả các biện pháp tra khảo dã man, vi phạm nhân quyền. Theo báo cáo của Tổ chức Ân xá quốc tế (Al), các điều kiện dành cho tù nhân tại nhà tù của quân đội Mỹ ở Vịnh Guantanamo rất khắc nghiệt và phi nhân đạo, khiến các tù nhân suy sụp về thể chất và tinh thần.

Và để xoa dịu những phản ứng gay gắt của dư luận quốc tế đối với các vụ lính Mỹ ngược đãi tù nhân ở nhà tù Guantanamo, ngày 19-4-2006, lần đầu tiên Mỹ đã công bố danh sách tên và quốc tịch của những tù nhân bị coi là “phần tử khủng bố” đang bị giam giữ tại đây. Phần lớn những người này bị bắt với cáo buộc có liên quan tới Al-Qaeda hay Taliban. Tuy nhiên, thực tế trong số tù nhân bị Mỹ liệt vào “thành phần khủng bố”, có hơn 60 trẻ em vị thành niên.

Theo một báo cáo công bố trên tờ Độc lập Chủ nhật ra ngày 27-5-2006, những “tù nhân nhí” này đều bị bắt khi chưa đủ 18 tuổi, trong đó có 10 em mới 14 - 15 tuổi. Nhóm trẻ em này bị giam giữ chung với các tù nhân khác, thường xuyên bị thẩm vấn, thậm chí còn bị tra tấn.

Khi đó, ông Clive Stafford Smith, người từng giữ chức Giám đốc pháp luật của tổ chức nhân quyền Reprieve có trụ sở tại London (Anh), đồng thời là luật sư cho một số tù nhân ở Guantanamo, đã nêu rõ: Giới chức Mỹ đã vi phạm toàn bộ các công ước quốc tế về nhân quyền và cả các điều luật của Mỹ khi tống giam các đối tượng vị thành niên vào nhà tù dành cho người lớn. Thậm chí, các tù nhân trẻ này còn không được xét xử và bị giam giữ trong những điều kiện hết sức tồi tệ. Theo ông S. Smith, ngay cả khi có phán quyết các trẻ vị thành niên phạm tội thì các em vẫn phải được đối xử khác với các tù nhân lớn tuổi.

Sau đó, vụ tự tử tập thể ngày 10-6-2006 của ba tù nhân bị giam giữ tại Guantanamo đã ngay lập tức kéo nhà tù này vào làn sóng chỉ trích của dư luận thế giới; đồng thời làm xói mòn sự ủng hộ của các đồng minh dành cho Mỹ trong cuộc chiến chống khủng bố mà Mỹ phát động sau sự kiện “ngày 11-9-2001” tại New York (Mỹ).

Còn nhiều trở ngại

Trong bối cảnh đó, sau khi đắc cử Tổng thống Mỹ tháng 01-2009, ông B. Obama đã từng tuyên bố sẽ đóng cửa nhà tù Guantanomo. Tuy nhiên, quyết định này đã gặp phải sự phản đối của Quốc hội Mỹ vì lo ngại việc chuyển một số tù nhân vào đất Mỹ.

Mặc dù vậy, ngày 21-5-2009, Tổng thống B. Obama tiếp tục tuyên bố vẫn tôn trọng cam kết của mình và đóng cửa nhà tù Guantanamo vào tháng 01-2010. Song, đến tháng 9-2010, ông B. Obama đã phải thừa nhận chính quyền của ông không thể hoàn thành mục tiêu đóng cửa nhà tù Guantanamo đúng như thời hạn đã định.

Sau đó, chính quyền Obama đã từ bỏ nỗ lực đóng cửa nhà tù này khi tháng 3-2011, ông thông báo dỡ bỏ lệnh cấm từ 2 năm trước đó đối với các phiên xử ở tòa án nhằm vào các tù nhân Guantanamo. Những động thái trên khiến dư luận cho rằng, Mỹ đã không thực hiện đúng những gì mình cam kết.

Thậm chí, tháng 4-2011, việc trang mạng cung cấp thông tin Wikileaks công bố thêm những bí mật động trời về hoạt động của Mỹ tại Guantanamo, rằng thực tế sau hơn 2 năm kể từ tháng 01-2009 khi Tổng thống B. Obama ra lệnh đóng cửa nhà tù Guantanamo thì vẫn có 172 tù nhân tiếp tục bị giam giữ tại đây, đã lập tức gây phẫn nộ trong dư luận thế giới.

Nhà tù Guantanamo từ đó tiếp tục là vấn đề gây tranh cãi gay gắt ngay tại Mỹ và bị dư luận thế giới lên án vì hầu hết các tù nhân ở đây bị giam giữ nhiều năm mà không được đưa ra xét xử. Thậm chí, một số nhà phân tích còn cho rằng, hệ thống giam giữ ở Guantanamo chủ yếu nhằm thu thập tin tức tình báo cho Mỹ chứ không phải là kiểm soát các phần tử khủng bố nguy hiểm hay tù binh.

Ngay sau quyết định lịch sử dỡ bỏ các lệnh cấm vận đối với Cuba, chấm dứt hơn 50 năm đối đầu căng thẳng, Mỹ đã tái thiết lập quan hệ ngoại giao với La Habana, mở cửa lại Đại sứ quán và tiến tới bình thường hóa quan hệ song phương với Cuba. Cùng với đó, ngày 21-12-2014, chỉ vài ngày sau khi Mỹ và Cuba tuyên bố bình thường hóa quan hệ ngoại giao, Tổng thống B. Obama đưa ra tuyên bố sẽ thực hiện “mọi nỗ lực có thể” để đóng cửa nhà tù quân sự Mỹ ở Vịnh Guantanamo của Cuba, một trong những cam kết trong tiến trình bình thường hóa quan hệ giữa hai bên. Tổng thống B. Obama thừa nhận, việc duy trì nhà tù Guantanamo là một trong những nguyên nhân kích động các phần tử thánh chiến và cực đoan trên thế giới. Điều này đi ngược lại các giá trị của nước Mỹ và gây nhiều tốn kém khi Washington đang phải chi hàng triệu USD cho mỗi cá nhân bị giam giữ ở nhà tù trên.

Để hiện thực hóa quyết tâm của mình, ngày 22-7-2015, chính quyền của Tổng thống B. Obama thông báo sắp hoàn tất bản dự thảo kế hoạch, theo đó sẽ đóng cửa nhà tù này. Người phát ngôn Nhà Trắng Josh Earnest cho biết, việc soạn thảo kế hoạch đóng cửa nhà tù quân sự ở Guantanamo đang trong giai đoạn cuối cùng. Và Tổng thống B. Obama quyết tâm hoàn tất lộ trình thực thi cam kết trước khi rời nhiệm sở vào năm 2017. Về phần mình, ngay sau khi Mỹ và Cuba tuyên bố bình thường hóa quan hệ, Chủ tịch Cuba Raul Castro cũng đã tuyên bố rằng, việc trả lại vịnh Guantanamo cho Cuba sẽ là một trong những điều kiện để phục hồi quan hệ toàn diện.

Tuy nhiên, việc thực thi trên thực tế khó hơn nhiều. Kể từ lên nắm quyền đến nay, tuy thừa nhận việc duy trì nhà tù Guantanamo đã làm hủy hoại hình ảnh nước Mỹ trong con mắt thế giới, song Tổng thống B. Obama vẫn chưa thể hoàn thành cam kết sớm, bởi việc đóng cửa nhà tù Guantanamo của ông đã nhiều lần gây chia rẽ tại Quốc hội và bị Quốc hội Mỹ cản trở thông qua.

Theo báo cáo năm 2013 của Carol Rosenberg, Giám đốc Bộ phận Truyền thông của Guantanamo, ước tính Mỹ chi 454 triệu USD/năm để duy trì trại giam. Tại trại giam này vẫn còn hàng chục người nghi có liên hệ với khủng bố bị giam giữ - dù được Mỹ tuyên bố thả tự do. Liên đoàn Tự do Dân sự của Mỹ ước tính, để giam số người này tốn mất 168,1 triệu USD/năm, còn nếu nhà tù này trên đất Mỹ chỉ tốn 2,7 triệu USD. Tuy nhiên, các nhà lập pháp Mỹ lại cho rằng, trại giam này là phương án tốt nhất để Mỹ đối phó với các nghi phạm khủng bố, vì nhà tù này sẽ kìm chân những kẻ khủng bố muốn gây tội ác trên đất Mỹ, hoặc biến Mỹ trở thành mục tiêu cho các cuộc vượt ngục có tổ chức. Do vậy, nói về độ an toàn và an ninh của người dân Mỹ mà một nhà tù cách biệt mang lại thì Guantanamo là “vô giá”.

Tháng 01-2013, Bộ Ngoại giao Mỹ quyết định chấm dứt hoạt động của Văn phòng Đặc phái viên về vấn đề đóng cửa nhà tù Guantanamo. Các nhiệm vụ của Văn phòng liên quan vấn đề đóng cửa nhà tù Guantanamo sẽ do Văn phòng Cố vấn pháp lý của bộ trên đảm nhiệm. Quyết định trên từng được nhìn nhận là càng khiến cho triển vọng đóng cửa cơ sở giam giữ nghi can khủng bố này càng trở nên mơ hồ.

Chưa thể “khép lại”

Để thúc đẩy việc hiện thực hóa mục tiêu đóng cửa nhà tù Guantanamo, chính quyền Obama kêu gọi sự ủng hộ của các nước khác hỗ trợ tiếp nhận số tù nhân của Guantanamo. Một loạt các cuộc chuyển giao tù nhân với sự cam kết bảo đảm an ninh cũng như các tiêu chuẩn nhân đạo trong quá trình chuyển giao đã được thực hiện: 2 tù nhân được chuyển tới Sudan (tháng 12-2013), 3 tù nhân tới Slovakia (tháng 01-2014), 6 tù nhân tới Uruguay và 5 tù nhân tới Kazakhstan (tháng 12-2014), 10 tù nhân tới Oman, Estonia (tháng 01-2015), 5 tù nhân tới Các Tiểu vương quốc Arập thống nhất (UAE) (tháng 11-2015), 2 tù nhân tới Bosnia và Montenegro (tháng 01-2016),… Với những quyết định này, nhà tù Guantanamo còn 91 đối tượng bị giam giữ - mức thấp nhất kể từ năm 2002.

Trong một nỗ lực được nhìn nhận là cuối cùng nhằm chấm dứt sự tồn tại của nhà tù quân sự Guantanamo, ngày 23-2-2016, Tổng thống B. Obama đã trình Quốc hội nước này bản kế hoạch chi tiết nhằm đóng cửa nhà tù Guantanamo.

Với nội dung kế hoạch gồm 4 điểm chính: tiếp tục chuyển tù nhân đủ điều kiện sang các nước khác, rà soát định kỳ để đánh giá mức độ có thể gây nguy hiểm của tù nhân, các tù nhân có thể bị truy tố và cuối cùng là làm việc cùng Quốc hội về các địa điểm giam giữ, Chính quyền B. Obama đã đề xuất 13 cơ sở trên lãnh thổ Mỹ để tiếp nhận các tù nhân tại Guantanamo, trong đó có các cơ sở tại Nam Carolina, Colorado, Kansas cùng 6 cơ sở giam giữ trong các căn cứ quân sự Mỹ hiện nay. Theo đó, sẽ có khoảng 40-60 tù nhân được chuyển đến Mỹ vào cuối năm 2016. Số tù nhân còn lại cũng sẽ được chuyển tới các nước khác trong năm nay.

Phát biểu sau khi giới thiệu bản kế hoạch, Tổng thống B. Obama cho biết, ông mong muốn Quốc hội Mỹ sẽ tiến hành một “phiên điều trần công bằng”. Ông B. Obama nhấn mạnh: “Chúng ta hãy tiến lên phía trước và khép lại chương này. Tôi không muốn vấn đề này được chuyển lại cho vị tổng thống Mỹ kế tiếp. Chúng ta không giải quyết điều này ngay bây giờ thì khi nào mới là phù hợp”.

Washington cũng đang tính tới việc thực hiện một bước đi hành pháp đơn phương nhằm đóng cửa cơ sở giam giữ nhiều tai tiếng trong trường hợp kế hoạch bị các nhà lập pháp bác bỏ. Tổng thống B. Obama vẫn để ngỏ khả năng sử dụng quyền hành pháp của mình. Người phát ngôn Nhà trắng Josh Earnest cho biết, chính quyền của Tổng thống B. Obama sẽ nỗ lực hợp tác với Quốc hội về vấn đề này, nhưng nếu Quốc hội tiếp tục bất hợp tác, Tổng thống B. Obama sẽ sử dụng mọi khả năng trong quyền hạn của ông để chấm dứt hoạt động của nhà tù Guantanamo.

Bản kế hoạch đã vấp phải sự phản đối như từ trước tới nay của đảng Cộng hòa. Thủ lĩnh phe đa số tại Thượng viện Mỹ Mitch McConnell tuyên bố, “Quốc hội sẽ xem xét đề xuất của Tổng thống B. Obama, song do kế hoạch bao gồm việc đưa các phần tử khủng bố nguy hiểm tới Mỹ, nên kế hoạch cần nhận được sự phê chuẩn của cả hai đảng trong Quốc hội”. Trong khi đó, Chủ tịch Hạ viện, Hạ nghị sĩ Cộng hòa Paul Ryan cho rằng, ông B. Obama vẫn chưa thuyết phục được người dân Mỹ rằng, việc giam giữ các tù nhân Guantanamo tại Mỹ là một kế hoạch khôn ngoan hay an toàn.

Ngày 24-02, chỉ 1 ngày sau khi ông B. Obama đệ trình lên Quốc hội bản kế hoạch, Chủ tịch Hạ viện Mỹ Paul Ryan tuyên bố, các nhà làm luật đảng Cộng hòa đã bỏ phiếu phản đối kế hoạch đóng cửa nhà tù Guantanamo của Tổng thống B. Obama trước Quốc hội và chiếm đủ số phiếu cần thiết để bác bỏ bất kỳ quyền phủ quyết nào tại cơ quan lập pháp Mỹ liên quan tới vấn đề này. Theo ông Paul Ryan, đảng Cộng hòa đang chuẩn bị sẵn sàng các thủ tục về pháp lý nhằm tiếp tục duy trì nhà tù quân sự Guantanamo và bảo đảm rằng, các tù nhân bị giam giữ tại đây sẽ không được chuyển về Mỹ.

Đầu tháng 02-2016, đảng Cộng hòa đã ký một hợp đồng trị giá 150.000 USD để thuê hãng luật Jones Day theo đuổi các thủ tục pháp lý cần thiết trong trường hợp Tổng thống B. Obama tiến hành kế hoạch chuyển các tù nhân bị giam giữ tại Guantanamo về các nhà tù liên bang Mỹ. Chủ tịch Hạ viện Paul Ryan nêu rõ: “Những tù nhân đang bị giam giữ tại Guantanamo không thể được đặt chân lên đất Mỹ… Nếu như vẫn tiếp tục theo đuổi kế hoạch phá vỡ luật pháp này thì Tổng thống sẽ phải đối mặt với sự phản đối mạnh mẽ từ phía lưỡng viện Quốc hội Mỹ và chúng tôi đang chuẩn bị mọi thủ tục pháp lý cần thiết để ứng phó với kịch bản này”.

Như vậy, việc thúc đẩy các biện pháp cần thiết để có thể thực hiện một lời hứa được Tổng thống B. Obama đưa ra trong chiến dịch tranh cử Tổng thống Mỹ năm 2008 về đóng cửa nhà tù Guantanamo còn nhiều chông gai. Quốc hội Mỹ sẽ phải tiếp tục tổ chức phiên điều trần về kế hoạch này trong những tuần tới. Cánh cửa nhà tù Guantanoma vẫn chưa thể “khép lại”./.