Sau khi nhận được văn bản của Trung ương, nhận thức đây là vấn đề mới chưa được quy định trong Điều lệ Đảng, cũng như trong Luật Tổ chức hội đồng nhân dân và ủy ban nhân dân, việc thực hiện thí điểm là nhằm đổi mới phương thức lãnh đạo của Đảng, tạo sự đồng bộ, thống nhất, kịp thời trong chỉ đạo, điều hành các lĩnh vực công tác của địa phương, góp phần nâng cao vai trò lãnh đạo của Đảng, hiệu lực, hiệu quả quản lý của Nhà nước, đề cao vai trò, trách nhiệm của người đứng đầu, hầu hết các tỉnh ủy, thành ủy đã tổ chức hội nghị ban thường vụ, ban chấp hành (một số nơi mở hội nghị cán bộ chủ chốt) để nghiên cứu, quán triệt nội dung; xây dựng kế hoạch, ban hành các văn bản chỉ đạo và chọn một số đơn vị đủ điều kiện để thực hiện thí điểm theo tinh thần chỉ đạo, hướng dẫn của Trung ương. Cụ thể là: các tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương thực hiện thí điểm không tổ chức hội đồng nhân dân huyện, quận; cấp phường thực hiện từ 20% đến 30% tổng số đơn vị thí điểm không tổ chức hội đồng nhân dân. Các tỉnh, thành phố còn lại thực hiện thí điểm từ 2% đến 3% tổng số xã, thị trấn (nơi có tổ chức hội đồng nhân dân). Nhìn chung, những địa phương được chọn thực hiện thí điểm đều có điều kiện kinh tế - xã hội tương đối phát triển, nội bộ đoàn kết, thống nhất và có cán bộ chủ chốt có thể đảm nhiệm được chức danh bí thư đồng thời là chủ tịch ủy ban nhân dân. Đa số các địa phương triển khai thực hiện thí điểm từ tháng 4-2009, một số địa phương thực hiện vào cuối năm 2009.

Nhiều tỉnh ủy, thành ủy thành lập ban chỉ đạo thực hiện thí điểm do đồng chí phó bí thư thường trực cấp ủy làm trưởng ban; thành lập các tổ công tác do đồng chí ủy viên ban thường vụ làm tổ trưởng, có đại diện lãnh đạo và một số cán bộ, chuyên viên các ban xây dựng Đảng, một số cơ quan chuyên môn liên quan thuộc ủy ban nhân dân tỉnh, ủy ban nhân dân huyện tham gia để giúp cấp ủy chỉ đạo, hướng dẫn, giúp đỡ các đơn vị thí điểm trong quá trình triển khai thực hiện.

Theo báo cáo của các tỉnh ủy, thành ủy trực thuộc Trung ương, đến cuối tháng 6-2011, cả nước có 16 quận, huyện và 638 xã, phường, thị trấn thực hiện thí điểm chủ trương bí thư cấp ủy đồng thời là chủ tịch ủy ban nhân dân. Như vậy, việc thực hiện thí điểm chủ trương bí thư cấp ủy đồng thời là chủ tịch ủy ban nhân dân được tiến hành ở cả cấp cơ sở (xã, phường, thị trấn) và cấp trên cơ sở (huyện, quận); ở cả nơi có tổ chức hội đồng nhân dân (xã, thị trấn) và nơi không tổ chức hội đồng nhân dân (huyện, quận, phường). Nhìn chung, công tác chuẩn bị nhân sự bí thư cấp ủy đồng thời là chủ tịch ủy ban nhân dân được các cấp ủy chỉ đạo chặt chẽ, thực hiện đúng nội dung, quy trình theo hướng dẫn của cấp ủy cấp trên.

Trong quá trình thực hiện, do nhiều nguyên nhân khác nhau, số địa phương thực hiện thí điểm hiện nay có giảm đi so với số thực hiện thí điểm lúc ban đầu (Hà Nội giảm 9 đơn vị, Đồng Tháp giảm 3 đơn vị, Bắc Kạn giảm 2 đơn vị và Bắc Giang giảm 1 đơn vị). Nguyên nhân số đơn vị thí điểm giảm là do: có bí thư cấp ủy đồng thời là chủ tịch ủy ban nhân dân thay đổi công tác khác, không bố trí được cán bộ đủ điều kiện để thay thế; có đồng chí được cấp ủy giới thiệu với hội đồng nhân dân để bầu chủ tịch ủy ban nhân dân nhưng không trúng cử; có đồng chí không trúng cử cấp ủy ở đại hội đảng bộ; có đồng chí trúng cử cấp ủy nhưng không trúng cử ủy viên ban thường vụ, nên phải bố trí chức danh bí thư cấp ủy riêng, chức danh chủ tịch ủy ban nhân dân riêng.

Những kết quả đạt được

 a - Đối với quận, huyện

Ở 9 tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương thực hiện thí điểm không tổ chức hội đồng nhân dân huyện, quận, (Lào Cai, Vĩnh Phúc, Nam Định, Quảng Trị, Đà Nẵng, Phú Yên, Kiên Giang, Bà Rịa - Vũng Tàu và Thành phố Hồ Chí Minh) có 16 quận, huyện (4 quận, 12 huyện) thực hiện thí điểm chủ trương bí thư cấp ủy đồng thời là chủ tịch ủy ban nhân dân. Trong đó, có 3 tỉnh, thành phố chỉ đạo thực hiện thí điểm bảo đảm tỷ lệ từ 20% đến 30% tổng số đơn vị trực thuộc theo hướng dẫn của Trung ương và 6 tỉnh, thành phố thực hiện thí điểm dưới 20%. Trong số 16 bí thư cấp ủy đồng thời là chủ tịch ủy ban nhân dân có 10 (62,5%) là bí thư cấp ủy đương chức được bổ nhiệm làm chủ tịch ủy ban nhân dân; 6 (37,5%) là phó bí thư cấp ủy, chủ tịch ủy ban nhân dân đương chức được bầu làm bí thư cấp ủy để giữ chức bí thư cấp ủy đồng thời là chủ tịch ủy ban nhân dân. Cơ cấu, chất lượng các bí thư cấp ủy đồng thời là chủ tịch ủy ban nhân dân ở quận, huyện như sau: 16/16 đều trên 40 tuổi và đều có trình độ cao cấp lý luận hoặc cử nhân chính trị; 16/16 có trình độ chuyên môn, nghiệp vụ từ đại học trở lên, trong đó 4/16 (25%) có trình độ trên đại học.

b - Đối với xã, phường, thị trấn

Ở 63 tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương có 638 xã, phường, thị trấn, gồm: 417 xã, 167 phường, 54 thị trấn thực hiện thí điểm bí thư cấp ủy đồng thời là chủ tịch ủy ban nhân dân, chiếm 5,7% tổng số xã, phường, thị trấn trong cả nước. Trong 167 phường thực hiện thí điểm có 111 phường không có hội đồng nhân dân (thuộc 10 tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương thực hiện thí điểm không tổ chức hội đồng nhân dân huyện, quận, phường). Trong số 638 bí thư cấp ủy đồng thời là chủ tịch ủy ban nhân dân xã, phường, thị trấn có 271 (42,47%) là bí thư đương chức; 282 (44,2%) là phó bí thư, chủ tịch ủy ban nhân dân đương chức; 11 (1,72%) là phó bí thư đương chức; 19 (2,97%) là phó chủ tịch ủy ban nhân dân đương chức được bầu hoặc bổ nhiệm làm bí thư cấp ủy đồng thời là chủ tịch ủy ban nhân dân. Có 44 đồng chí (6,9%) được điều động, luân chuyển từ nơi khác đến và 11 (1,72%) với các chức danh khác được bầu và bổ nhiệm để đảm nhiệm chức danh bí thư cấp ủy đồng thời là chủ tịch ủy ban nhân dân.

Cơ cấu, chất lượng các bí thư cấp ủy đồng thời là chủ tịch ủy ban nhân dân ở 638 xã, phường, thị trấn như sau:

- Về trình độ chuyên môn: 9 đồng chí (1,41%) có trình độ trên đại học; 449 (70,37%) có trình độ đại học; 10 (0,15%) có trình độ cao đẳng; 108 (18,36%) có trình độ trung cấp; 18 (2,82%) có  trình độ sơ cấp và 44 (6,89%) chưa được đào tạo về chuyên môn, nghiệp vụ.

- Về trình độ lý luận chính trị: 254 đồng chí (39,81%) có trình độ cao cấp lý luận chính trị và tương đương (chủ yếu là số cán bộ được luân chuyển); 357 (55,95%) có trình độ lý luận chính trị trung cấp; 9 (1,41%) có trình độ lý luận chính trị sơ cấp; 18 (2,82%) chưa qua đào tạo về lý luận chính trị (số này tập trung ở các xã vùng sâu, vùng xa, vùng đồng bào dân tộc thiểu số, có nhiều khó khăn).

- Về độ tuổi, giới tính và dân tộc: 452 đồng chí (84,95%) trên 40 tuổi; 96 (10,04%) dưới 40 tuổi; 37 (5,8%) là nữ và 75 (11,75%) là người dân tộc thiểu số.

Một số nhận xét, đánh giá

Việc triển khai và tổ chức thực hiện thí điểm chủ trương bí thư cấp ủy đồng thời là chủ tịch ủy ban nhân dân ở cấp xã và địa phương không tổ chức hội đồng nhân dân được cấp ủy các địa phương đồng tình, thống nhất cao và triển khai thực hiện tích cực. Công tác chuẩn bị nhân sự được chỉ đạo chặt chẽ, thận trọng, thực hiện đúng quy trình, bảo đảm nguyên tắc tập trung dân chủ, các quy định, quy chế về công tác cán bộ.

Qua thực hiện thí điểm cho thấy, vai trò lãnh đạo toàn diện của cấp ủy được phát huy và thể hiện rõ, nhất là vai trò của người đứng đầu cấp ủy. Ở các địa phương thực hiện thí điểm, tình hình an ninh chính trị, trật tự an toàn xã hội được ổn định; kinh tế - xã hội tiếp tục phát triển và giữ vững được các phong trào như trước đây, trong đó có một số mặt chuyển biến tiến bộ hơn trước; nội bộ cán bộ đoàn kết, thống nhất.

Bí thư cấp ủy đồng thời là chủ tịch ủy ban nhân dân là người trực tiếp tiếp thu các chủ trương, nghị quyết của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước và của cấp trên; đồng thời, cũng là người trực tiếp chỉ đạo việc triển khai và tổ chức thực hiện các nhiệm vụ ở địa phương. Do đó, việc lãnh đạo, chỉ đạo của cấp ủy và tổ chức thực hiện của ủy ban nhân dân được đồng bộ, linh hoạt, kịp thời hơn; tạo sự thống nhất giữa chủ trương, nghị quyết của cấp ủy với việc triển khai, tổ chức thực hiện của chính quyền.

Vai trò lãnh đạo toàn diện của cấp ủy đảng được phát huy và thể hiện rõ hơn, nhất là vai trò, trách nhiệm của người đứng đầu. Khi hai chức danh bí thư cấp ủy và chủ tịch ủy ban nhân dân được thống nhất vào một người đã khắc phục được tư tưởng trông chờ, ỷ lại, đùn đẩy trách nhiệm và khắc phục được tình trạng tổ chức đảng bao biện, làm thay hoặc buông lỏng vai trò lãnh đạo đối với chính quyền. Tạo điều kiện để tăng cường hơn mối quan hệ gắn bó và sự phối hợp công tác giữa đội ngũ cán bộ làm công tác chuyên môn trực thuộc ủy ban nhân dân và cán bộ làm công tác đảng, Mặt trận Tổ quốc, đoàn thể; phát huy tính chủ động, sáng tạo và ý thức trách nhiệm của đội ngũ cán bộ, đảng viên, công chức. Đồng thời, đề cao tính chủ động, sáng tạo, tự chịu trách nhiệm của người đứng đầu cấp ủy và ủy ban nhân dân ở địa phương. Giảm bớt được một số cuộc họp của cấp ủy hoặc cán bộ chủ chốt và tiết kiệm được thời gian, kinh phí hội họp, mua sắm trang thiết bị; phù hợp với chủ trương cải cách hành chính, tinh giản biên chế và nâng cao trình độ, năng lực của đội ngũ cán bộ, công chức, góp phần tiếp tục đổi mới phương thức lãnh đạo của Đảng đối với cơ quan chính quyền ở địa phương. Các đồng chí được bầu hầu hết đã kinh qua chức danh bí thư hoặc chủ tịch ủy ban nhân dân (gần 90%) nên nắm chắc tình hình địa phương và tiếp cận công việc nhanh.

Sau khi thực hiện chủ trương này, đa số các cấp ủy đã tiến hành rà soát, bổ sung, hoàn thiện quy chế làm việc; xác định chức trách, nhiệm vụ, quyền hạn của bí thư cấp ủy đồng thời là chủ tịch ủy ban nhân dân; phân công nhiệm vụ cụ thể cho phó bí thư thường trực và các phó chủ tịch ủy ban nhân dân.

Qua 3 năm thực hiện thí điểm chủ trương này cũng cho thấy còn nhiều hạn chế, vướng mắc. Một số cấp ủy và cán bộ chủ chốt ở các cấp chưa nhận thức sâu sắc chủ trương thực hiện thí điểm nên trong chỉ đạo, tổ chức thực hiện còn chậm và thiếu kiên quyết. Năng lực lãnh đạo, quản lý của đội ngũ cán bộ chủ chốt ở cơ sở nhìn chung còn hạn chế và bất cập so với yêu cầu, nhất là ở vùng sâu, vùng xa, vùng đồng bào dân tộc thiểu số có nhiều khó khăn. Do vậy, nguồn cán bộ có khả năng đảm nhiệm được nhiệm vụ của hai chức danh bí thư cấp ủy và chủ tịch ủy ban nhân dân còn ít, việc lựa chọn cán bộ vào vị trí này gặp khó khăn. Một số nơi chưa bổ sung, hoàn thiện được quy chế làm việc của cấp ủy; chưa xác định rõ chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn và mối quan hệ công tác của bí thư cấp ủy đồng thời là chủ tịch ủy ban nhân dân nên trong quá trình thực hiện nhiệm vụ, nhiều đồng chí còn lúng túng, chưa xác định rõ lúc nào thực hiện nhiệm vụ của bí thư, lúc nào thực hiện nhiệm vụ của chủ tịch ủy ban nhân dân. Vì vậy, có lúc, có nơi dẫn đến tình trạng quan liêu, bỏ sót việc và ảnh hưởng đến vai trò, chức năng lãnh đạo toàn diện của cấp ủy.

Khi thực hiện không tổ chức hội đồng nhân dân thì việc giám sát của hội đồng nhân dân cấp trên đối với hoạt động của ủy ban nhân dân cấp dưới, nơi thí điểm không tổ chức hội đồng nhân dân, bị hạn chế. Tuy được đại đa số cán bộ, đảng viên và nhân dân đồng tình, ủng hộ, song vẫn còn ý kiến băn khoăn cho rằng, khi tập trung quyền lực vào một người, nếu việc lựa chọn nhân sự không tốt, dễ dẫn đến chuyên quyền, độc đoán, mất dân chủ. Tuy nhiên, trình độ, kiến thức và năng lực của đội ngũ cán bộ còn bất cập so với yêu cầu, nhất là ở cấp cơ sở. Vì vậy, nếu triển khai thực hiện đại trà thì nhiều địa phương gặp khó khăn về công tác cán bộ và bố trí cán bộ chủ chốt, kết quả thực hiện bị hạn chế.

Một số kinh nghiệm bước đầu

Qua 3 năm triển khai, tổ chức thực hiện thí điểm chủ trương bí thư cấp ủy đồng thời là chủ tịch ủy ban nhân dân ở cấp xã và địa phương không tổ chức hội đồng nhân dân, bước đầu rút ra một số kinh nghiệm trong chỉ đạo và thực hiện như sau:

Cấp ủy, chính quyền cấp trên phải quan tâm chỉ đạo, làm tốt việc phổ biến, quán triệt chủ trương, mục đích, yêu cầu và nội dung thực hiện thí điểm cho cán bộ, đảng viên và nhân dân, đồng thời xây dựng kế hoạch thực hiện cụ thể. Việc lựa chọn và chuẩn bị tốt nhân sự là yếu tố quan trọng để thực hiện thành công chủ trương thí điểm. Những người được lựa chọn phải là những đồng chí có phẩm chất, năng lực và kinh nghiệm thực tiễn, có tinh thần trách nhiệm, uy tín và có khả năng quy tụ, đoàn kết cán bộ, đảng viên trong đảng bộ, đủ khả năng đảm nhiệm được hai chức danh trên.

Tăng cường công tác kiểm tra, giám sát của cấp ủy và chính quyền cấp trên, của hội đồng nhân dân (những nơi có hội đồng nhân dân), Mặt trận Tổ quốc và các đoàn thể chính trị - xã hội cùng cấp đối với hoạt động của cấp ủy, ủy ban nhân dân. Chủ động phòng ngừa tình trạng quan liêu, độc đoán, gia trưởng khi bí thư cấp ủy đồng thời là chủ tịch ủy ban nhân dân. Cấp ủy, chính quyền cấp trên cần tăng cường chỉ đạo, thường xuyên theo dõi, đánh giá kết quả thực hiện và rút kinh nghiệm. 

Một số đề xuất, kiến nghị

1 -  Thực hiện mô hình bí thư cấp ủy đồng thời là chủ tịch ủy ban nhân dân là một vấn đề lớn, nhạy cảm, có liên quan đến việc tổ chức, hoạt động của hệ thống chính trị ở các cấp. Mặt khác, do thời gian thực hiện còn ngắn và những nơi thí điểm đều là những địa phương có phong trào khá, nên những ưu điểm, hạn chế của mô hình tổ chức này chưa bộc lộ hết. Vì vậy, đa số các cấp ủy địa phương đề nghị cho tiếp tục thực hiện thí điểm và nên mở rộng thêm đối với một số nơi có đủ điều kiện để việc tổng kết, đánh giá được đầy đủ, toàn diện hơn.

2 - Hầu hết các địa phương đều cho rằng, mức phụ cấp 20% đối với bí thư cấp ủy đồng thời là chủ tịch ủy ban nhân dân theo Nghị định số 92/2009/NĐ-CP của Chính phủ còn thấp và đề nghị nâng mức phụ cấp lên 50% cho phù hợp. Trong thực tế, một số địa phương đã vận dụng thực hiện mức phụ cấp 50% mức lương hiện hưởng đối với bí thư cấp ủy đồng thời là chủ tịch ủy ban nhân dân quận, huyện và 1,5 triệu đồng/tháng đối với bí thư đồng thời là chủ tịch ủy ban nhân dân xã, phường, thị trấn.

3 - Khi thực hiện thí điểm chủ trương không tổ chức hội đồng nhân dân huyện, quận, xã, phường, việc giám sát của hội đồng nhân dân cấp trên đối với các các hoạt động của ủy ban nhân dân cấp dưới bị hạn chế. Vì vậy, đề nghị Bộ Chính trị, Ban Bí thư chỉ đạo các tỉnh ủy, thành ủy tăng cường công tác giám sát của hội đồng nhân dân cấp trên đối với hoạt động của ủy ban nhân dân cấp dưới; tăng cường công tác kiểm tra, giám sát theo chức năng, nhiệm vụ của các cơ quan kiểm tra Đảng, Mặt trận Tổ quốc và các đoàn thể đối với những địa phương thực hiện thí điểm chủ trương này, để chủ động khắc phục và hạn chế những tiêu cực có thể xảy ra./.