Trên cơ sở kế thừa và phát triển các quan điểm về dân chủ của chủ nghĩa Mác - Lê-nin, Chủ tịch Hồ Chí Minh khẳng định: “Nước ta là nước dân chủ, địa vị cao nhất là dân, vì dân là chủ”⁽¹⁾ và “thực hành dân chủ là cái chìa khóa vạn năng có thể giải quyết mọi khó khăn”⁽²⁾. Trong suốt quá hoạt động cách mạng, Người luôn quan tâm đến việc thực hiện quyền làm chủ của nhân dân. Theo Người, quyền dân chủ được thể hiện trên mọi lĩnh vực của đời sống xã hội, như chính trị, kinh tế, văn hóa - xã hội…, mà hạt nhân là quyền con người, quyền công dân. Trong điều kiện xây dựng chủ nghĩa xã hội ở nước ta hiện nay, bảo đảm vai trò lãnh đạo toàn diện của Đảng Cộng sản Việt Nam là nhân tố có ý nghĩa quyết định xây dựng thành công nền dân chủ xã hội chủ nghĩa. Dân chủ trong Đảng là hạt nhân để mở rộng dân chủ trong hệ thống chính trị và toàn xã hội.

Theo ý nghĩa đó, dân chủ trong Đảng là một trong những cơ sở quan trọng để Đảng hoàn thành nhiệm vụ lãnh đạo đối với toàn thể dân tộc Việt Nam. Một xã hội muốn phát triển, văn minh và tiến bộ phải có dân chủ làm động lực. Muốn thực hành dân chủ rộng rãi, trước hết phải thực hành dân chủ trong Đảng. Khi dân chủ được phát huy, nội bộ tổ chức đảng có sự thống nhất về ý chí và hành động, thực sự trở thành tổ chức chính trị tiên phong và là bộ tham mưu chiến đấu của giai cấp, của dân tộc. Nếu thiếu dân chủ trong Đảng, trong nội bộ Đảng sẽ nảy sinh tình trạng chuyên quyền, độc đoán, quan liêu, đồng thời, không phát huy được tính chủ động, sáng tạo, sáng kiến của cán bộ, đảng viên và các tầng lớp nhân dân. Chính vì thế, trong hệ thống tổ chức và phương thức hoạt động của cấp ủy các cấp, nguyên tắc tập trung dân chủ cần được tuân thủ nghiêm túc; đồng thời, phải nhận thức và giải quyết một cách đúng đắn mối quan hệ giữa tập trung và dân chủ, giữa dân chủ và tập trung.

Trong suốt quá trình lãnh đạo cách mạng, Đảng ta luôn xác định: Dân chủ vừa là mục tiêu, vừa là động lực của sự phát triển đất nước. Trong Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội (bổ sung, phát triển năm 2011), Đảng ta khẳng định: “Dân chủ xã hội chủ nghĩa là bản chất của chế độ ta, vừa là mục tiêu, vừa là động lực của sự phát triển đất nước. Xây dựng và từng bước hoàn thiện nền dân chủ xã hội chủ nghĩa, bảo đảm dân chủ được thực hiện trong thực tế cuộc sống ở mỗi cấp, trên tất cả các lĩnh vực”⁽⁴⁾. Điều 3 Hiến pháp 2013 ghi rõ: “Nhà nước bảo đảm và phát huy quyền làm chủ của Nhân dân; công nhận, tôn trọng, bảo vệ và bảo đảm quyền con người, quyền công dân”. Kế thừa và phát triển những quan điểm đó, Đại hội XIII của  Đảng xác định “thực hiện nghiêm túc quan điểm “dân là gốc”; thật sự tin tưởng, tôn trọng và phát huy quyền làm chủ của nhân dân, kiên trì thực hiện phương châm “dân biết, dân bàn, dân làm, dân kiểm tra, dân giám sát, dân thụ hưởng”. Nhân dân là trung tâm, là chủ thể của công cuộc đổi mới, xây dựng và bảo vệ Tổ quốc”⁽⁵⁾. Do đó, “phát huy vai trò của nhân dân tham gia xây dựng Đảng, xây dựng chính quyền và hệ thống chính trị trong sạch, vững mạnh trong tình hình mới”⁽⁶⁾ là một trong những điều kiện cần thiết và quan trọng, đáp ứng yêu cầu tiếp tục đổi mới đất nước trong thời gian tới. Vì thế cần “thực hiện đúng đắn, hiệu quả dân chủ trực tiếp, dân chủ đại diện, đặc biệt là dân chủ ở cơ sở”⁽⁷⁾, chú trọng “thực hành dân chủ trong Đảng gắn liền với tăng cường kỷ luật, kỷ cương của Đảng”⁽⁸⁾.

Những năm qua, việc thực hành dân chủ trong Đảng có những bước tiến mới, đồng thời cũng còn một số hạn chế nhất định:

Công tác chính trị, tư tưởng được Đảng quan tâm, thực hiện thường xuyên và có nhiều đổi mới. Công tác xây dựng chủ trương, đường lối và quy trình ra nghị quyết của Đảng có những chuyển biến tích cực và căn bản theo hướng ngày càng mở rộng thảo luận trong Đảng và tham gia ý kiến của các tầng lớp nhân dân. Đồng thời, căn cứ khoa học, thực tiễn cho việc hoạch định chủ trương, chính sách được xác định rõ ràng, tin cậy; kế hoạch, chương trình hành động ngày càng sát hợp với tình hình thực tế của từng địa phương. Chính vì vậy, sự đồng thuận xã hội với hoạt động lãnh đạo của cấp ủy các cấp ngày càng cao. Đối với công tác tư tưởng của Đảng, tinh thần dân chủ, cởi mở, trao đổi, lắng nghe và hợp tác giữa chủ thể với đối tượng chịu tác động thực chất hơn. Việc thực hiện hiệu quả Nghị quyết số 35-NQ/TW, ngày 22-10-2018, của Bộ Chính trị về “Tăng cường bảo vệ nền tảng tư tưởng của Đảng, đấu tranh phản bác các quan điểm sai trái, thù địch trong tình hình mới” góp phần tạo những chuyển biến tích cực trong công tác đấu tranh tư tưởng, kịp thời ngăn chặn, bẻ gãy những luận điệu xuyên tạc, sai trái, thù địch, gia tăng sự đồng thuận xã hội, niềm tin vào nền tảng tư tưởng của Đảng, vào chủ nghĩa xã hội và con đường đi lên chủ nghĩa xã hội của Việt Nam. Các hoạt động tuyên truyền, sinh hoạt chính trị, giáo dục truyền thống cách mạng được đa dạng hóa, có ý nghĩa thiết thực, mang lại hiệu quả cao. Công tác nắm tình hình tư tưởng, dư luận xã hội được quan tâm hơn, giải quyết kịp thời các vấn đề bức xúc trong xã hội. Việc đối thoại giữa người đứng đầu cấp ủy các cấp với nhân dân được thực hiện thường xuyên, có hiệu quả. Từ năm 2016 đến năm 2021, “các cấp ủy đã phối hợp với Mặt trận Tổ quốc và các tổ chức chính trị - xã hội tổ chức hơn 90.000 hội nghị đối thoại giữa cấp ủy, chính quyền với nhân dân”⁽⁹⁾.

Công tác tổ chức và cán bộ cơ bản đi vào nền nếp. Các tổ chức cơ sở đảng từ Trung ương đến cơ sở được sắp xếp lại, kiện toàn và tinh gọn hơn. Tính đến ngày 30-9-2020, “toàn Đảng có 52.125 tổ chức cơ sở đảng (24.788 đảng bộ cơ sở, 27.337 chi bộ cơ sở), giảm 4.951 tổ chức cơ sở đảng so với đầu nhiệm kỳ”⁽¹⁰⁾. Năng lực lãnh đạo và sức chiến đấu được nâng cao gắn với việc mở rộng, phát huy dân chủ trong sinh hoạt Đảng. Vấn đề quy hoạch, đào tạo, bồi dưỡng, luân chuyển, bố trí, sử dụng và thực hiện chính sách cán bộ được tiến hành chặt chẽ; công khai, minh bạch, dân chủ, đúng quy trình, bảo đảm được tính kế thừa và phát triển. Tính từ đầu nhiệm kỳ đến ngày 30-9-2020, Trung ương tổ chức 3 lớp cập nhật kiến thức mới cho các đồng chí Ủy viên Ban Chấp hành Trung ương khóa XII, 5 lớp bồi dưỡng cho 222 cán bộ diện quy hoạch cấp chiến lược khóa XIII, các cấp ủy chỉ đạo mở 6.582 lớp đào tạo, bồi dưỡng cho 590.601 lượt cán bộ, đảng viên về lý luận chính trị và chuyên môn, nghiệp vụ. Việc đánh giá, xếp loại tổ chức đảng, đảng viên bảo đảm thực chất, đáp ứng yêu cầu, nhiệm vụ của tình hình mới.

Công tác kiểm tra, giám sát, kỷ luật của Đảng được tăng cường, đổi mới về nội dung, chất lượng được nâng lên. Hằng năm, các cấp ủy chủ động xây dựng chương trình kiểm tra, giám sát, nội dung thiết thực có trọng tâm, trọng điểm, sát hợp với nhiệm vụ chính trị và thực tiễn của đất nước. Thành tích và khuyết điểm của tổ chức đảng và đảng viên được công khai và minh bạch hóa. Các tổ chức đảng và đảng viên vi phạm bị xử lý nghiêm, kịp thời và không có vùng cấm. Việc thi hành kỷ luật trong Đảng bảo đảm đúng nguyên tắc, quy trình, quy định; góp phần giữ nghiêm kỷ luật của Đảng, pháp luật của Nhà nước và củng cố niềm tin của nhân dân. Nhiệm kỳ 2016 - 2021, “qua kiểm tra, cấp ủy các cấp đã thi hành kỷ luật 1.329 tổ chức đảng và 69.600 đảng viên; ủy ban kiểm tra các cấp đã thi hành kỷ luật 17.610 đảng viên”⁽¹¹⁾.

Tuy nhiên, việc thực hành dân chủ trong Đảng vẫn còn một số hạn chế. Công tác chính trị, tư tưởng chưa thật sự sắc bén, còn thiếu sức thuyết phục, chưa linh hoạt và sâu sát thực tế. Một bộ phận không nhỏ cán bộ, đảng viên có biểu hiện suy thoái về chính trị, tư tưởng. Việc nắm bắt tình hình tư tưởng, dư luận xã hội đôi khi còn bị động, lúng túng nên chưa định hướng kịp thời. Việc sắp xếp tổ chức, bộ máy ở một số cơ quan, đơn vị các cấp còn chậm; đội ngũ cán bộ lãnh đạo, quản lý các cấp trên một số lĩnh vực còn thiếu hụt; một số trường hợp cán bộ được quy hoạch phát huy hiệu quả chưa cao; việc bổ nhiệm, luân chuyển, điều động cán bộ có trường hợp chưa bảo đảm điều kiện, tiêu chuẩn. Công tác kiểm tra, giám sát và thi hành kỷ luật đảng ở một số cấp ủy chưa được quan tâm đúng mức, vẫn còn lúng túng về phương pháp, quy trình tiến hành kiểm tra, giám sát. Việc tự kiểm tra, tự phát hiện và xử lý tham nhũng, lãng phí trong tổ chức đảng vẫn là khâu yếu...

Thời gian tới, để tiếp tục phát huy dân chủ trong Đảng theo tinh thần Đại hội XIII, cần tập trung thực hiện một số giải pháp:

Một là, nâng cao chất lượng, hiệu quả công tác tuyên truyền về thực hành dân chủ trong Đảng.

Để thực hành và phát huy dân chủ trong Đảng, cần nâng cao chất lượng, hiệu quả công tác tuyên truyền về thực hiện dân chủ trong cán bộ, đảng viên và các tầng lớp nhân dân. Cụ thể là: (i) Xây dựng cơ chế thông tin đa chiều, thực hiện minh bạch, công khai thông tin, đáp ứng quyền được thông tin của cán bộ, đảng viên và mọi tầng lớp nhân dân; (ii) Đa dạng hóa phương pháp, hình thức tuyên truyền theo hướng tăng cường đối thoại, trao đổi, tương tác phù hợp với đặc điểm của từng đối tượng; (iii) Hiện đại hóa và sử dụng các phương tiện tuyên truyền hiện đại, nhiều chức năng, dịch vụ, tiện ích nhằm góp phần hữu ích, thiết thực trong việc tương tác, chia sẻ. Cấp ủy, người đứng đầu cấp ủy các cấp phải thực sự gương mẫu trong việc chấp hành các nguyên tắc của Đảng, nhất là nguyên tắc tập trung dân chủ, trong thực hiện nhiệm vụ đảng viên, trong sinh hoạt, lối sống… Cần kịp thời phê phán những biểu hiện cực đoan, lợi dụng dân chủ để xuyên tạc, kích động, lôi kéo quần chúng phục vụ cho “lợi ích nhóm”, lợi ích cá nhân, đồng thời cần khắc phục, chấm dứt những việc làm mang tính dân chủ hình thức trên các lĩnh vực của đời sống xã hội.

Hai là, tăng cường sự lãnh đạo của Đảng, vai trò quản lý của Nhà nước về thực hành dân chủ xã hội chủ nghĩa.

Giữ vững và tăng cường sự lãnh đạo của Đảng, vai trò quản lý nhà nước để bảo đảm quyền lực thuộc về nhân dân, tập trung nâng cao hơn nữa năng lực lãnh đạo của cấp ủy các cấp, đáp ứng yêu cầu phát huy quyền làm chủ của nhân dân; đổi mới nội dung, phương thức lãnh đạo của Đảng đối với việc thực hành dân chủ; phát huy hiệu lực, hiệu quả vai trò các cơ quan chức năng trong hệ thống tổ chức của Đảng và Nhà nước trong thực hành dân chủ; tổ chức bộ máy nhà nước cần gọn nhẹ, trong sạch, hoạt động hiệu lực, hiệu quả. Cán bộ, công chức, viên chức làm việc trong bộ máy nhà nước phải được lựa chọn theo những tiêu chí cụ thể và công khai, có uy tín trong nhân dân, có năng lực, bảo đảm liêm, chính.

Ba là, phát huy hiệu quả vai trò giám sát, phản biện xã hội của Mặt trận Tổ quốc và các tổ chức chính trị - xã hội.

Sự nghiệp tiếp tục đổi mới đất nước ta đặt ra yêu cầu phải phát huy đầy đủ quyền làm chủ, tiềm năng sáng tạo của các tầng lớp nhân dân và sức mạnh của khối đại đoàn kết toàn dân tộc. Cùng với giải pháp tăng cường sự lãnh đạo của Đảng, vai trò quản lý của Nhà nước, Mặt trận Tổ quốc và các tổ chức chính trị - xã hội cần không ngừng đổi mới phương thức hoạt động, cần có cơ chế phát huy vai trò của nhân dân và dựa vào nhân dân để xây dựng Đảng và hệ thống chính trị. Mặt trận Tổ quốc và các tổ chức chính trị - xã hội cần làm tốt hơn nữa vai trò giám sát, phản biện xã hội đối với cơ quan nhà nước, đại biểu dân cử, cán bộ, công chức, góp phần xây dựng Đảng và bộ máy chính quyền các cấp thật sự trong sạch, vững mạnh. Kiện toàn tổ chức, bộ máy của Mặt trận Tổ quốc và các tổ chức chính trị - xã hội theo hướng tinh gọn, phù hợp với các chức năng, vai trò và nhiệm vụ; nâng cao toàn diện chất lượng hoạt động theo hướng hiệu quả, thiết thực, khắc phục triệt để tình trạng phô trương, hình thức; đổi mới phương thức hoạt động, bảo đảm đúng tôn chỉ, mục đích, hướng về cơ sở, tập trung cho cơ sở. Cần tăng cường giám sát việc lãnh đạo và thực hiện Quy chế Dân chủ ở cơ sở, việc tổ chức tiếp công dân, đối thoại với công dân và giải quyết đơn thư khiếu nại, tố cáo của công dân của chính quyền các cấp nhằm giải đáp nguyện vọng, kiến nghị chính đáng, hợp pháp của nhân dân.

Bốn là, thực hành đạo đức cách mạng, nhất là trong công tác tổ chức, cán bộ.

Để phát huy dân chủ, công tác cán bộ là một trong những khâu quan trọng và mang tính quyết định nhất. Để làm được điều đó cần: (i) Nâng cao nhận thức cán bộ, đảng viên và quần chúng nhân dân về vai trò quan trọng của việc giáo dục và rèn luyện đạo đức cách mạng, đặc biệt là trong xu thế hội nhập quốc tế diễn ra ngày càng mạnh mẽ như hiện nay; (ii) Kết hợp thực hiện các biện pháp cụ thể về tổ chức quản lý, hành chính, pháp luật và đề cao sức mạnh của dư luận xã hội; (iii) Kiên quyết đấu tranh, “xử lý kịp thời, nghiêm minh những tổ chức, cá nhân lợi dụng dân chủ, gây rối loạn nội bộ, làm mất ổn định chính trị - xã hội hoặc vi phạm dân chủ, làm phương hại đến quyền làm chủ của nhân dân”⁽¹²⁾. Mỗi cán bộ, đảng viên, nhất là người đứng đầu phải quán triệt sâu sắc, có nhận thức đầy đủ các quan điểm, đường lối của Đảng về công tác cán bộ, về thực hành dân chủ trong Đảng. Đảng thống nhất lãnh đạo công tác cán bộ và quản lý đội ngũ cán bộ, đi đôi với phát huy quyền và trách nhiệm của các tổ chức và người đứng đầu các tổ chức trong hệ thống chính trị về công tác cán bộ. Mỗi cán bộ đủ điều kiện, tiêu chuẩn, đã được quy hoạch đều có cơ hội và điều kiện như nhau để có thể phát huy tốt những phẩm chất, năng lực của mình trong tuyển dụng, tuyển chọn vào các chức danh lãnh đạo, quản lý.

Năm là, nâng cao năng lực làm chủ của nhân dân.

Văn kiện Đại hội XIII của Đảng nhấn mạnh: “Tiếp tục phát huy dân chủ xã hội chủ nghĩa, thực hiện ngày càng tốt hơn quyền làm chủ của nhân dân trong việc quyết định những vấn đề lớn và hệ trọng của đất nước”⁽¹³⁾. Để phát huy quyền làm chủ, nhân dân phải có năng lực làm chủ. Điều này đòi hỏi mỗi người dân phải có kiến thức, trình độ, kỹ năng thực hành dân chủ. Muốn phát huy dân chủ trong Đảng, cần nâng cao dân trí, phát triển toàn diện kinh tế, văn hóa, xã hội nhằm cải thiện và nâng cao chất lượng cuộc sống của người dân, nhất là chú trọng chăm lo và đầu tư, phát triển giáo dục - đào tạo; thực hiện tốt chính sách an sinh xã hội; tăng cường đối thoại, lắng nghe ý kiến người dân nhằm tạo mối quan hệ gắn bó giữa tổ chức đảng và chính quyền với người dân. Cần tạo điều kiện để nhân dân phát huy được tính tích cực chính trị - xã hội, trí tuệ, quyền và trách nhiệm trong việc tham gia xây dựng, chỉnh đốn Đảng, xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa, Mặt trận Tổ quốc và các tổ chức chính trị - xã hội, xây dựng đội ngũ đảng viên, cán bộ, công chức; tích cực tham gia các phong trào thi đua yêu nước, thực hành dân chủ, tăng cường đồng thuận xã hội./.

---------------------------

(1) Hồ Chí Minh: Toàn tập, Nxb. Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội, 2011, t. 7, tr. 434
(2) Hồ Chí Minh: Sđd, t. 15, tr. 325
(3) Hồ Chí Minh: Sđd, t. 12, tr. 374
(4) Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XI, Nxb. Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội, 2011, tr. 84 - 85
(5), (7), (8), (12), (13) Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII, Nxb. Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội, 2021, t. I, tr. 96, 173, 181, tr. 174, tr. 71
(6), (9), (10), (11) Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII, Sđd, t. II, tr. 248, 204, 185, 200