Công thức căn bản

Trước hết, phải khẳng định ngay rằng, 5W+1H là công thức căn bản trong làm báo, từ xưa đến nay, áp dụng cho tất cả các loại hình báo chí mà mỗi phóng viên, biên tập viên đều nằm lòng. Đó là những chữ cái đầu của các từ tiếng Anh: What? When? Where? Who? Why? (Cái gì? Khi nào? Ở đâu? Ai? Tại sao?) và How? (Như thế nào?). Thậm chí, công thức này không chỉ áp dụng cho báo chí - truyền thông, mà còn được các ngành khác áp dụng khá linh hoạt, triệt để, tuy đơn giản nhưng mang lại hiệu quả rất lớn.

Trong thời đại bùng nổ thông tin hiện nay, con người có thể chìm ngập trong biển thông tin rộng lớn, nhưng đôi khi lại “bội thực” thông tin hổ lốn, không đáng tin cậy, giả mạo mà vẫn “đói” những thông tin, tri thức khách quan, trung thực, đúng đắn. Rõ ràng, công thức 5W+1H là không thể thay đổi. Công thức ấy áp dụng cho tất cả các nền báo chí trên thế giới, ở mọi châu lục, không phân biệt màu da, trình độ chuyên môn, loại hình báo chí. Bởi đơn giản, việc trả lời các câu hỏi đó (không nhất thiết đầy đủ với mọi thể loại báo chí, mỗi tác phẩm báo chí) chính là quá trình cung cấp thông tin nhanh nhạy, khách quan, trung thực, cần thiết, đầy đủ cho công chúng xã hội.

Bắt đầu từ việc cái gì xảy ra, có đáng để quan tâm, thu hút sự chú ý của xã hội hay không, đặc biệt là về quy mô, tính chất, tầm ảnh hưởng của sự kiện, vấn đề. Nếu đủ sức thu hút thì bạn đọc sẽ quan tâm đến việc nhà báo, cơ quan báo chí trả lời các câu hỏi tiếp theo trong công thức 5W+1H. Tất nhiên, mỗi câu hỏi trong nguyên tắc làm báo xuyên thế kỷ này không nhất thiết phải xuất hiện đầy đủ trong từng tác phẩm báo chí và đặc biệt nó có thể được chú trọng đào sâu, tập trung khai thác ở mỗi thể loại báo chí khác nhau. Ví dụ, các thể loại như tin, bài phản ánh sẽ ít chú trọng hơn đến việc phải trả lời đầy đủ các câu hỏi tại sao, như thế nào trong khi với thể loại bình luận, phóng sự, điều tra lại tập trung làm đậm những “trầm tích”, bề sâu, góc khuất... của vấn đề, sự kiện được đề cập đến. Đó chính là đặc trưng phân biệt giữa các thể loại báo chí nói riêng, nhóm thể loại thông tấn (gồm các thể loại phổ biến là: tin, bài phản ánh, phỏng vấn, ghi nhanh, tường thuật...) và nhóm thể loại chính luận (bình luận, xã luận, chuyên luận...) nói chung.

Rõ ràng, ai làm báo ngày nay cũng biết rõ công thức cũng chính là nguyên tắc làm báo này. Nó như cơm ăn, nước uống hằng ngày. Nó như bài học vỡ lòng, như bản cửu chương bất di bất dịch. Đó chính là lớp lang giá trị mà thông tin mang lại cho công chúng xã hội. Nhưng, ngay từ năm 1869, nhà phê bình văn học, âm nhạc, nhà báo người Mỹ Richard Grant White (1822-1885) đã có bài viết với nhan đề: “The Morals and Manners of Journalism” (Tạm dịch: Đạo đức và phong cách của báo chí) khẳng định rằng, trong 2 nhánh của nghề báo, một là thu thập và phát hành tin tức, hai là thảo luận và giải thích những sự kiện được công khai. Nhánh đầu cần thiết, căn bản hơn còn nhánh sau quan trọng hơn... Nhánh thứ hai có tính chất tranh luận của nghề báo, bởi nó luôn định hướng, như một người cố vấn thường nhật; vừa truyền đạt thông tin vừa giáo dục; mở rộng tầm hiểu biết về tư tưởng và tình cảm của con người⁽¹⁾.

Báo chí khủng hoảng và tìm cách chuyển hướng

Trong hệ sinh thái truyền thông mới, mạng xã hội “lên ngôi”, tác động ghê gớm tới báo chí chính thống, thậm chí đe dọa sự sống còn của báo chí truyền thống. Điều này không có gì phải bàn cãi. Cũng giống như với công thức 5W+1H, cuộc khủng hoảng báo chí, nhất là đối với báo in, diễn ra trên diện rộng khắp toàn cầu. Kinh nghiệm một số nước, ví dụ Canada cho thấy, nhiều nhà báo, những nhà nghiên cứu báo chí tại đất nước này đều thừa nhận rằng khủng hoảng báo chí từ khi Internet xuất hiện và đó là điều không thể tránh khỏi. Báo chí buộc phải thay đổi để tồn tại, sống chung với truyền thông xã hội nói chung, mạng xã hội nói riêng.

GS. Antoine Char (Trường Đại học Quebec ở Montreal, Canada) khẳng định, báo chí Canada đang đối mặt với cuộc khủng hoảng sâu sắc, chỉ chưa đầy 50% số người Canada tin vào báo chí. Nguyên nhân có nhiều, nhưng nổi cộm nhất, là do báo chí tập trung quá nhiều vào những tin tức giật gân, gây sốc, bê bối nhiều người chú ý mà ít tập trung vào những vấn đề cốt lõi của đất nước, xã hội. GS. Antoine Char cũng cho rằng, báo chí mới chỉ phản ánh bề mặt, chứ chưa tìm hiểu tầng sâu, căn cốt, bản chất của đa số các sự kiện, vấn đề. Tuy nhiên, ông cũng cho rằng, trong mọi cuộc khủng hoảng đều xuất hiện những cơ hội mới...

Trong khi đó, GS. Colin MacKenzie (Trường Đại học Toronto, Canada) khẳng định, báo chí thế giới đang đối mặt với nhiều thách thức, trong đó vấn đề lớn nhất là làm thế nào để thuyết phục bạn đọc bỏ tiền ra mua sản phẩm của mình. Một hướng đi, đó là làm báo chuyên biệt về một chủ đề, lĩnh vực nào đó. Với một số tờ báo ở các quốc gia khác, điển hình là Mỹ, việc chú trọng đầu tư, đeo đuổi mục đích thông tin chuyên sâu, chuyên biệt, chuyên đề một cách công phu, độc đáo, đa diện, nhiều chiều, mang tính tranh biện, lý giải, chứng minh đã mang đến những thành công bước đầu...

“Vào tháng 5-2018, New York Times thông báo dường như báo sắp đạt được điều mà họ không thể nghĩ đến chỉ cách đó vài năm: Gia tăng về tổng doanh thu. Những kết quả mà báo này đạt được bắt nguồn từ sự gia tăng liên tục về số thuê bao, chỉ tính riêng báo điện tử, tới 25,5% (hay 139.000 thuê bao) so với cùng kỳ năm trước, đưa tổng số thuê bao điện tử lên 2,8 triệu. New York Times có thể được coi là ví dụ hoàn hảo về thành công của thu phí báo điện tử nếu xét về quy mô”⁽¹⁾. Giám đốc phụ trách phát triển khách hàng của New York Times, Lauren Reddy chỉ ra 12 mẹo sáng tạo nội dung hút khách, trong đó có: Viết dòng tít gây ấn tượng mạnh mẽ, sử dụng dữ liệu, tìm những câu chuyện có một không hai, cung cấp những thông tin đáng tin cậy, có giá trị thực tế, hãy nghĩ về câu chuyện trước khi nghĩ đến cách thể hiện⁽²⁾...

Tại Việt Nam, sự thay đổi vai trò trong cấu trúc hệ sinh thái truyền thông cũng đang diễn ra, dù sự tác động còn ở mức độ nhất định. Việc công chúng giảm sút niềm tin vào báo chí cũng tương tự như ở Canada và nhiều nơi khác trên thế giới. Nguyên nhân cũng có nhiều sự trùng lắp, đó là báo chí sa đà vào những câu chuyện “giật gân, câu khách”, thương mại hóa, xa rời tôn chỉ, mục đích,... mà “buông lỏng”, “thờ ơ” trước những thông tin tích cực, các vấn đề quốc kế dân sinh... Những hạn chế này liên tục được nhắc đến và nhiều cơ quan báo chí cần chấn chỉnh, khắc phục kịp thời.

Ngày 28-12-2018, Ban Tuyên giáo Trung ương phối hợp với Bộ Thông tin và Truyền thông, Hội Nhà báo Việt Nam tổ chức Hội nghị Báo chí toàn quốc, tổng kết công tác năm 2018. Tại Hội nghị, Ủy viên Bộ Chính trị, Trưởng Ban Tuyên giáo Trung ương Võ Văn Thưởng đề nghị các cơ quan báo chí lưu ý một số nội dung, yêu cầu. Về chỉ đạo, định hướng nội dung thông tin và thông tin trên báo chí, cần thực hiện nhất quán phương châm chủ động, nhạy bén. Các cơ quan nắm thông tin làm tốt trách nhiệm kịp thời cung cấp thông tin cho báo chí; các cơ quan báo chí tỉnh táo thực hiện chặt chẽ quy trình và phê phán mạnh mẽ hơn các điểm yếu của không ít mạng xã hội về khuynh hướng tiêu cực, cực đoan, độ chuẩn xác thấp... “Làm được điều đó, báo chí sẽ lấy lại niềm tin của công chúng. Làm được điều đó, báo chí cách mạng mới thực sự là lực lượng dẫn dắt, định hướng dư luận”, ông Võ Văn Thưởng khẳng định.

“Tôi đề nghị hơn lúc nào hết, báo chí phải thể hiện những giá trị cốt lõi của mình là cung cấp tin có kiểm chứng, đấu tranh chống lại tin xuyên tạc, tin giả, tin xấu, độc... là sứ mạng của báo chí. Cuộc đấu tranh này sẽ khẳng định vai trò báo chí trong giai đoạn mới”, Ủy viên Bộ Chính trị, Thủ tướng Chính phủ Xuân Phúc khẳng định tại buổi làm việc với Hội Nhà báo Việt Nam, ngày 19-6-2019.

Ngày 3-4-2019, Thủ tướng Chính phủ Nguyễn Xuân Phúc ký Quyết định số 362-QĐ/TTg phê duyệt quy hoạch phát triển và quản lý báo chí toàn quốc đến năm 2025, với mục tiêu sắp xếp hệ thống báo chí gắn với đổi mới mô hình tổ chức, nâng cao hiệu quả lãnh đạo, quản lý báo chí để phát triển hệ thống báo in, báo hình, báo nói, báo điện tử. Sắp xếp hệ thống báo chí, khắc phục tình trạng chồng chéo, đầu tư dàn trải, buông lỏng quản lý, hoạt động xa rời tôn chỉ, mục đích; gắn với việc xác định rõ trách nhiệm lãnh đạo, quản lý báo chí của các cấp ủy Đảng, chính quyền, nhất là của người đứng đầu cơ quan chủ quản và cơ quan báo chí...

Trong dòng chảy không ngừng, biến động dữ dội của hệ sinh thái truyền thông trong nước và trên thế giới, nhiều cơ quan báo chí ở nước ta đã chuyển hướng trong việc chuyển tải thông tin, cả về nội dung và hình thức. Sự chuyển dịch này chú trọng hơn tới nhánh thứ hai của nghề báo - mang tính tranh biện, dựa trên lý lẽ thuyết phục, tới các xu hướng mới của báo chí, như: Đa nền tảng (Multi-media, Multi-Platform), báo chí dữ liệu (Data journalism), báo chí sáng tạo (Innovative journalism), siêu tác phẩm báo chí (Digital mega-stories)... Chính vì thế, cũng xuất hiện quan niệm cho rằng, cần thay đổi 5W thành 5I cho phù hợp với hệ sinh thái truyền thông trong bối cảnh số hóa. Vậy 5I là gì? Đó chính là những chữ cái viết tắt từ tiếng Anh: Informed (Am hiểu), Intelligent (Thông minh), Interesting (Thú vị), Insightful (Sâu sắc) và Interpretation (Sáng tỏ).

Khi nhận xét về cuốn sách “Hơn cả tin tức - tương lai của báo chí”, GS. Loren Ghiglione, Trường Đại học Northwestern (Mỹ), viết: “Hơn cả tin tức làm rõ lý do của việc chuyển từ công thức truyền thống 5W như là kim chỉ nam cho nhà báo sang 5I của một ngành báo chí mà Stephens gọi là báo chí trí tuệ: Am hiểu, thông minh, có tính diễn giải, sâu sắc và soi sáng”⁽⁴⁾. Đấy là lời bình, thực ra, Mitchell Stephens viết rằng, sau hơn 1,5 thế kỷ bán những tin tức mới nhất, đã đến lúc các nhà báo cần phải bán một thứ gì khác. Thứ gì khác là gì, có còn là: Ai (Who), cái gì (What), ở đâu (Where), khi nào (When) nữa không, hay là sự trở lại của báo chí diễn giải, phân tích, giải nghĩa? Kết hợp với đó là công nghệ sao cho những thông tin đó phải được làm nhanh, dễ hiểu...

Xét đến cùng, thực ra 5I cũng không nằm ngoài công thức 5W+1H. Nó chỉ là biểu hiện cụ thể, rõ ràng, hợp thời hơn ở những giá trị thông tin mà báo chí mang lại từ việc trả lời những câu hỏi từ khi báo chí xuất hiện với sứ mạng chuyển tải thông tin tới bạn đọc dựa trên vai trò, trách nhiệm, chức năng của mình. Đó chính là việc lựa chọn yếu tố nào để tập trung làm sâu sắc, công phu, sáng tạo, mới lạ, thông minh nhằm mang đến cho công chúng tiếp nhận những thông tin đa dạng, nhiều chiều, gợi mở, sâu sắc, lý giải, định hướng... Đó là phải chú trọng đến việc trả lời căn cốt, bản chất, sáng tạo các câu hỏi: Tại sao (Why), và như thế nào (How). Nghe có vẻ đơn giản, nhưng trong hệ sinh thái báo chí - truyền thông nhiều biến động hiện nay, đó cũng chính là những vấn đề đặt ra trong cuộc khủng hoảng báo chí mà nhiều cơ quan báo chí, nhiều nền báo chí loay hoay chưa thể tìm ra giải pháp duy nhất đúng, phù hợp, hiệu quả; là việc tìm ra lời giải xác đáng cho bài toán cân bằng giữa chất lượng thông tin và kinh tế báo chí...

Thực tế, khi mà việc đưa tin không còn là thế mạnh độc quyền, báo chí buộc phải dịch chuyển đầu tư vào chất lượng, giá trị thông tin trên các phương tiện truyền thông đại chúng. Rất nhiều cơ quan báo in đã chú trọng vào những thông tin chính luận, chuyên sâu, những loạt bài chuyên đề, những thông tin phản biện xã hội, điều tra chống tiêu cực, lãng phí, tham nhũng... Ngay cả những loại hình báo chí không phụ thuộc vào tính định kỳ xuất bản, có lợi thế làm trực tiếp, như phát thanh, truyền hình, báo mạng điện tử cũng chú trọng vào những thông tin được đầu tư bài bản, công phu, tâm huyết, sâu sắc, đổi mới, sáng tạo như vậy nhằm đưa đến những thông tin có chất lượng, bao chứa, chuyển tải những giá trị tốt đẹp, đích thực, tích cực, vững bền, nhân văn của cuộc sống. Và đó chính là sự lựa chọn, việc đi tìm sự khác biệt để báo chí đáp ứng nhu cầu thông tin có chọn lọc, có chất lượng của công chúng. Đó chính là mục đích hướng tới việc đạt được các giá trị 5I của báo chí ngày nay, chứ không phải là những sự hời hợt, vội vã, thiếu kiểm chứng, “lá cải”, xấu, độc...

Nhiều vấn đề lớn của xã hội, của đất nước, khi báo chí tập trung vào các giá trị 5I để chú trọng đầu tư, triển khai, thực hiện nhằm cung cấp những sản phẩm báo chí chất lượng cao, đáp ứng đúng, trúng, sâu sắc, đa chiều, khách quan thông tin của công chúng thì giá trị mang lại rất lớn, có sức lan tỏa mạnh mẽ. Đó chính là việc nhà báo, cơ quan báo chí am hiểu, thông minh trong cách tiếp cận, khai thác, chuyển tải thông tin tới công chúng một cách nhanh nhạy, kịp thời, chính xác, sâu sắc, sáng tỏ, thú vị, hấp dẫn... để thu hút công chúng. Đó chính là việc báo chí phát huy tốt lợi thế của mình trong việc giúp công chúng hiểu bản chất căn cốt của thông tin, đặc biệt là những vấn đề nhiều người quan tâm, còn có ý kiến trái chiều, từ đó giúp người dân hiểu, tin và làm theo. Đó cũng chính là việc báo chí góp phần quan trọng trong việc định hướng, dẫn dắt thông tin, đi đầu trong việc bảo vệ những nền tảng giá trị của Đảng, chế độ, đất nước ta... Tập trung vào những giá trị cốt lõi 5I để triển khai 5W+1H sao cho đúng, trúng, đủ sẽ là xu thế mới của báo chí, để báo chí thể hiện đúng đắn, công bằng, sinh động dòng chảy chủ lưu của xã hội nước ta. Điều đó cũng đáp ứng được yêu cầu mà Thủ tướng Nguyễn Xuân Phúc nêu rõ trong buổi làm việc với Hội Nhà báo Việt Nam, ngày 19-6-2019, rằng, báo chí nước ta phải phản ánh trung thực dòng chảy chính của xã hội, không để dòng phụ thành chính trên mặt báo, không được để xói mòn niềm tin xã hội...

Thủ tướng Nguyễn Xuân Phúc cho rằng, dòng chảy chính đó là xây dựng và bảo vệ chế độ xã hội chủ nghĩa, vì mục tiêu dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh, xây dựng một nền kinh tế tự chủ, giữ gìn văn hóa dân tộc... Dòng chảy chính ấy là xã hội chúng ta tốt đẹp, công cuộc đổi mới của đất nước đang làm Việt Nam thay đổi từng ngày, là thành quả gần 35 năm đổi mới, tốc độ tăng trưởng kinh tế ở mức cao, đời sống nhân dân được cải thiện. Đó là một nước Việt Nam từ nghèo nàn, thiếu đói, chậm phát triển trở thành một nước có thu nhập trung bình, vị thế quốc tế không ngừng được nâng cao.

Ngày 15-1-2019, tại Hội nghị triển khai nhiệm vụ năm 2019 của Bộ Thông tin và Truyền thông, Bộ trưởng Bộ Thông tin và Truyền thông Nguyễn Mạnh Hùng cho rằng, người Việt Nam đọc tin nhiều hơn sách. Vì vậy, báo chí tác động, ảnh hưởng đến nhận thức của người Việt Nam rất nhiều. Vai trò quan trọng của báo chí được tăng lên rất nhiều so với các nước khác. “Vậy nên, ý thức trách nhiệm của người làm báo Việt Nam càng phải cao, mà đầu tiên là các tổng biên tập, phóng viên phải thấy trách nhiệm này để không dễ dãi với các bài viết của mình. Và cũng phải thấy tự hào, cao quý khi mình có một sứ mạng cao cả là tác động đến nhận thức của hàng trăm triệu người. Hãy giữ lấy danh dự người làm báo, giữ lấy niềm tin của xã hội vào báo chí”, Bộ trưởng Nguyễn Mạnh Hùng nhấn mạnh.

Đôi điều về 5C và giá trị nhân văn

Mỗi tác phẩm báo chí đều phải chú trọng đến một số nguyên tắc khi triển khai thực hiện, đó là: Thích hợp, chính xác, minh bạch, chính trực, công bằng và cân bằng, trách nhiệm, đổi mới, sáng tạo, nhân văn... Cũng có ý kiến đưa ra nguyên tắc 5C+1N cho việc triển khai bài bình luận ngắn. Tuy nhiên, nguyên tắc này hoàn toàn có thể áp dụng cho nhiều thể loại báo chí khác. Những chữ viết tắt trong nguyên tắc này hoàn toàn thuần Việt, đó là: Chủ đề, Chính kiến, Chính xác, Công bằng, Công tâm và Nhân văn⁽⁵⁾.

Đó chính là việc lựa chọn đúng, trúng chủ đề là những vấn đề, sự kiện thời sự, độc đáo, mới lạ, hấp dẫn, thiết thực, thu hút sự chú ý của đông đảo công chúng; là việc nêu được chính kiến, quan điểm của cá nhân cũng như cơ quan báo chí một cách rõ ràng, mạch lạc, khúc chiết, thuyết phục; việc thiết lập các hệ thống luận điểm, luận cứ, dữ liệu, chi tiết một cách chính xác, phù hợp, khách quan, có mối liên hệ chặt chẽ, không có sai sót, thiên lệch; việc luôn phải công bằng, cân bằng trong lựa chọn dữ liệu, chi tiết, câu chuyện, sử dụng ngôn từ, câu chữ, giọng điệu, tránh phiến diện, một chiều, bất công, thiếu hợp lý; luôn phải tỏ rõ sự công tâm trong bài viết, phải ngay thẳng, vì cái chung, tránh sự ưu ái, thiên vị, tư lợi và luôn đề cao, thể hiện rõ giá trị nhân văn, đề cao sự hướng thiện, tôn trọng, bảo vệ nhân phẩm, giá trị con người.

Rõ ràng, trong dòng chảy thông tin bộn bề, lẫn lộn, hổ lốn, khó thẩm định, phân biệt thật - giả, tốt - xấu hiện nay, báo chí cần đem đến những thông tin nhanh nhạy, có chiều sâu, lý lẽ phân tích, biện giải có cơ sở thuyết phục, giàu tính nhân văn, đủ sức định hướng cho đông đảo công chúng, giúp họ tin và làm theo. Khi ấy, dù có là 5W, 5I, thậm chí 5C thuần Việt cũng không quan trọng bằng giá trị tốt đẹp, tích cực, có ích, dựng xây mà báo chí mang lại, góp phần ổn định xã hội, đưa đất nước phát triển nhanh, bền vững./.

------------------------------
(1) Richard Grant White, The Galaxy, Sheldon & Company, 498 and 500 Broadway, New York, 1986, tr. 841
(2) Những sáng tạo trong báo chí - Báo cáo toàn cầu 2019 - 2020, Khảo sát và phân tích của Innovation Media Consulting Group thực hiện thay mặt FIPP, 2019, tr. 18
(3) Những sáng tạo trong báo chí - Báo cáo toàn cầu 2019 - 2020, sđd, tr. 25
(4) Mitchell Stephens, “Hơn cả tin tức - tương lai của báo chí”, Nxb. Trẻ, 2015, bìa cuối
(5) Nguyễn Tri Thức, Bình luận ngắn - Lý thuyết, kỹ năng & thực tiễn, Nxb. Chính trị quốc gia Sự thật, 2019, tr. 45-46