Cơ cấu lại nông nghiệp đòi hỏi cơ cấu lại lao động trong nông nghiệp, nông thôn. Để thực hiện mục tiêu đó, cần tăng cường đào tạo nghề cho nông dân và lao động nông thôn. Quán triệt yêu cầu đó, Đảng, Nhà nước đã ban hành các cơ chế, chính sách hỗ trợ, khuyến khích việc đào tạo nghề cho nông dân và lao động nông thôn.

Đề án “Đào tạo nghề cho lao động nông thôn đến năm 2020” theo Quyết định số 1956/QĐ-TTg ngày 27-11-2009 của Thủ tướng Chính phủ, gọi tắt là “Đề án 1956”, được triển khai trên phạm vi cả nước, bước đầu đã thu được một số kết quả quan trọng. Nhấn mạnh yêu cầu đào tạo nghề cho lao động nông thôn trong quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa và hội nhập quốc tế, Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XI của Đảng (năm 2011) đã xác định nhiệm vụ: “phát triển nhanh nguồn nhân lực, nhất là nguồn nhân lực chất lượng cao,...” trong chiến lược phát triển kinh tế - xã hội giai đoạn 2011- 2020(1), nhằm bảo đảm hàng năm đào tạo khoảng 1 triệu lao động nông thôn, đưa tỷ lệ lao động được đào tạo nghề lên khoảng 55% tổng lao động xã hội vào năm 2020. Có chính sách thu hút những người được đào tạo về làm việc ở nông thôn, nhất là miền núi và vùng sâu, vùng xa. Phát triển mạng lưới dạy nghề theo hướng dân chủ hóa, chuẩn hóa, hiện đại hóa nhằm từng bước nâng cao chất lượng dạy nghề với phương châm hiệu quả, bền vững.

Hiện nay, vấn đề đặt ra là làm thế nào nâng cao chất lượng đào tạo nghề cho lao động nông thôn, nhằm góp phần thực hiện khâu đột phá trong phát triển nguồn nhân lực mà Nghị quyết của Đảng đã xác định.

Công tác hướng nghiệp và đào tạo nghề cho lao động nông thôn gắn với quy hoạch xây dựng nông thôn mới và tái cơ cấu ngành nông nghiệp. Yêu cầu nhân lực thực tế ở từng địa phương là căn cứ để phát triển cơ sở đào tạo nghề với chương trình, nội dung đào tạo, đội ngũ giáo viên, cơ sở vật chất - kỹ thuật phù hợp. Từng bước nâng cao chất lượng và hiệu quả đào tạo, đáp ứng nhu cầu sản xuất, kinh doanh, phát triển của mỗi vùng, mỗi địa phương.

Việc nâng cao chất lượng đào tạo nghề cho lao động ở nông thôn hiện nay càng có ý nghĩa trong bối cảnh cơ cấu lại nền kinh tế, cơ cấu lại sản xuất nông nghiệp trong quá trình hội nhập. Một mặt, cơ cấu lại nền kinh tế, trong đó có ngành nông nghiệp và kinh tế ở nông thôn, là chuyển mạnh sang phát triển các ngành nghề mới, dựa trên nền tảng công nghệ ngày càng hiện đại. Với định hướng phát triển nông nghiệp xuất khẩu nên cần chú trọng đào tạo cho lao động những ngành, nghề chế biến nông sản phẩm xuất khẩu, nhằm đáp ứng được yêu cầu lao động của các doanh nghiệp, kể cả các doanh nghiệp hoạt động ở nông thôn. Mặt khác, cơ cấu lại nền kinh tế là giảm thiểu các ngành, nghề và sản phẩm có hàm lượng lao động cao. Từ đó, làm gia tăng sự dôi dư đội ngũ lao động giản đơn.

Như vậy, cả hai phương diện trên đều đòi hỏi phải tăng cường đào tạo và đào tạo lại nghề trong xã hội, trước tiên là cho lao động ở nông thôn cả về số lượng và chất lượng theo các giải pháp sau:

- Tiếp tục đào tạo nghề theo các chương trình khuyến nông, khuyến lâm, khuyến ngư

Đây là hình thức đào tạo đã khá ổn định ở nông thôn. Cần tiếp tục mở rộng đối tượng tham gia và nâng cao chất lượng đào tạo. Trong đó, rất cần thu hút những người tham gia đào tạo vào mạng lưới tiêu thụ sản phẩm. Bởi chỉ bảo đảm được “đầu ra” người học mới thực hành nghề được đào tạo. Và nhờ đó những người làm công ăn lương ở nông thôn có thể phát triển được kinh tế gia đình, giảm cường độ và mức độ làm thuê.

- Xây dựng và triển khai chương trình đào tạo nghề cho lực lượng lao động trẻ ở nông thôn

Mục tiêu đặt ra là vừa đáp ứng yêu cầu hiện tại, vừa chuẩn bị nguồn nhân lực chất lượng cao cho những năm tiếp theo. Trước mắt, cần đào tạo các nghề có thời gian đào tạo không dài cho lực lượng lao động này trên các lĩnh vực như nông - ngư nghiệp, các nghề tiểu thủ công nghiệp và dịch vụ ở nông thôn: sửa chữa cơ khí, điện, điện tử,... Về lâu dài, cần có chiến lược đào tạo công nhân kỹ thuật lành nghề phục vụ trong các lĩnh vực nuôi trồng, chế biến thuỷ sản, nông nghiệp, thú y, may công nghiệp và gia dụng,...

- Đa dạng hóa các loại hình đào tạo nghề cho lao động ở nông thôn

Hiện nay, việc đào tạo nghề cho lao động ở nông thôn còn nặng về lý thuyết, chưa có nội dung, phương pháp đào tạo phù hợp và thường không gắn kết với các mô hình sản xuất - kinh doanh trên địa bàn. Vì vậy, để nâng cao chất lượng đào tạo nghề cho lao động nông thôn cần gắn đào tạo với các mô hình sản xuất - kinh doanh điển hình hay các dự án tại địa phương.

Dạy nghề cho lao động nông thôn theo hướng này có thể được thực hiện dưới nhiều hình thức khác nhau, như dạy tại các cơ sở dạy nghề; dạy nghề theo đơn đặt hàng của các tập đoàn, tổng công ty; dạy nghề lưu động; dạy nghề tại các doanh nghiệp và các cơ sở sản xuất, kinh doanh, dịch vụ; dạy nghề gắn với các vùng chuyên canh, làng nghề;… Phương thức đào tạo cũng cần đa dạng hóa, phù hợp với từng nhóm đối tượng và điều kiện của từng xã, huyện…, như đào tạo tập trung tại các cơ sở dạy nghề đối với những nông dân chuyển đổi nghề nghiệp; đào tạo nghề lưu động cho nông dân tại các làng, bản, thôn, xóm…

- Thúc đẩy đào tạo nghề cho lao động nông thôn theo phương châm xã hội hóa với vai trò chủ đạo và giám sát của Nhà nước và xác định rõ trách nhiệm của chính quyền địa phương

Rõ ràng chỉ riêng Nhà nước thì rất khó bảo đảm được sự đa dạng của các hình thức dạy nghề cho lao động nông thôn. Do đó, phải có sự kết hợp các hình thức xã hội hóa, như “Nhà nước và nhân dân cùng làm”, “Nhà nước và các doanh nghiệp thuộc các thành phần kinh tế cùng làm”, “Nhà nước và tổ chức xã hội cùng làm”… Từ đó, sẽ hình thành những mô hình dạy nghề cụ thể, phù hợp.

Trong quá trình thúc đẩy công tác dạy nghề theo phương châm xã hội hóa, hiệu lực và hiệu quả quản lý của Nhà nước chỉ được phát huy khi các cơ sở đào tạo được thụ hưởng quyền tự chủ. Có như vậy mới phát huy hết sức mạnh của các doanh nghiệp và người học nghề.

Để hoạt động dạy nghề cho lao động nông thôn đạt hiệu quả, các ngành chức năng ở địa phương (cấp tỉnh) cần phối hợp với các doanh nghiệp tại mỗi vùng, mỗi địa phương; hoặc tốt nhất là thúc đẩy chính quyền các địa phương chủ động phối hợp với các ngành chức năng của tỉnh và các doanh nghiệp đóng tại các xã, huyện, thị trấn, tổ chức đào tạo nghề cho lao động nông thôn gắn với khuyến nông, khuyến công, khuyến ngư,… Sự phối hợp này càng chặt chẽ, nhịp nhàng thì công tác đào tạo nghề cho lao động nông thôn càng đáp ứng tốt hơn yêu cầu phát triển tại địa phương và nhu cầu của người học nghề. Có thể có các hình thức phối hợp sau:

+ Cơ quan nhà nước (Sở Lao động, Thương binh và Xã hội tỉnh) phối hợp với các doanh nghiệp khu vực kinh tế nhà nước tổ chức dạy nghề tại các cơ sở đào tạo của các tập đoàn kinh tế, các tổng công ty; phối hợp với các doanh nghiệp thuộc các thành phần kinh tế tổ chức dạy nghề tại các cơ sở của doanh nghiệp; phối hợp với các tổ chức chính trị - xã hội hay xã hội - nghề nghiệp (nông dân, công đoàn, thanh niên, phụ nữ…) tổ chức dạy nghề có tính đại trà tại các địa phương;...

+ Liên kết cơ sở đào tạo, cơ sở cung ứng lao động và cơ sở tuyển dụng lao động để đào tạo nghề. Đây là giải pháp có tính xã hội hóa, nhằm hướng vào những lao động và doanh nghiệp ở nông thôn có nhu cầu đào tạo nghề cho mình và cho những người khác. Sự liên kết giữa họ với các trường dạy nghề sẽ thúc đẩy hình thành mạng lưới các điểm đào tạo nghề theo hướng chính quy và bảo đảm “đầu ra” của công tác đào tạo. Một mặt, tiến hành liên kết “ba nhà” - cơ sở đào tạo, cơ sở cung ứng lao động và cơ sở tuyển dụng lao động trong việc đào tạo nghề mới hoặc đào tạo lại đối với những ng¬ười đã qua đào tạo, nhằm thoả mãn nhu cầu nguồn lao động có chất lư¬ợng cao của các cơ sở tuyển dụng. Thông qua đó, bảo đảm công tác đào tạo gắn với tuyển dụng, với yêu cầu lao động thực tế tại các doanh nghiệp. Mặt khác, cần khuyến khích hoặc có chính sách, ví dụ miễn hoặc giảm thuế, để các doanh nghiệp, các làng nghề dành ngân sách cho việc đào tạo, bồi d¬ưỡng lao động trẻ có năng lực tại chỗ thay vì tuyển dụng từ bên ngoài vừa tốn kém vừa không ổn định.

- Hỗ trợ đào tạo nghề theo chiến lược xuất khẩu, kể cả hỗ trợ đào tạo nghề để tham gia xuất khẩu lao động

Nền nông nghiệp nói riêng và nền kinh tế nước ta nói chung đã và sẽ tiếp tục hướng về xuất khẩu. Do đó, đào tạo nghề theo chiến lược xuất khẩu là một phương hướng thực hành nghề rất quan trọng cho lao động nông thôn, nhất là đối với các hộ nông dân thuộc diện thu hồi đất. Ngay trong lĩnh vực xuất khẩu lao động, Thủ tướng Chính phủ cũng đã ký Quyết định số 71/2009/QĐ-TTg, ngày 29-4-2009 phê duyệt “Đề án hỗ trợ các huyện nghèo đẩy mạnh xuất khẩu lao động góp phần giảm nghèo bền vững giai đoạn 2009-2020”, trong đó có những chính sách: hỗ trợ người lao động học bổ túc văn hóa, học nghề, ngoại ngữ, bồi dưỡng kiến thức cần thiết để tham gia xuất khẩu lao động; cho người lao động vay tín dụng ưu đãi với lãi suất bằng 50% lãi suất cho vay hiện hành của Ngân hàng Chính sách xã hội; các cơ sở dạy nghề cho xuất khẩu lao động cũng được vay vốn tín dụng ưu đãi để đầu tư tăng quy mô đào tạo. Đối với các lĩnh vực xuất khẩu khác cũng cần thiết có chính sách hỗ trợ đào tạo nghề như vậy.

- Kết hợp “truyền nghề” với đào tạo chính quy

Truyền nghề là hình thức đào tạo dân gian vẫn rất phổ biến tại các làng nghề. Nên có chính sách hỗ trợ cho các nghệ nhân, những người thợ lành nghề, nhất là tại các làng nghề, mở các lớp đào tạo theo kiểu truyền nghề; hoặc liên kết với các trường dạy nghề để đào tạo theo kiểu bán chính quy.

- Hỗ trợ cho vay vốn để học nghề, nhất là đối với các hộ nông dân nghèo

Chi phí cho việc học nghề, hoặc chuyển đổi nghề là một vấn đề lớn đối với người nghèo. Vì vậy, cần có chính sách giảm chi phí học nghề, ví dụ bằng cách hỗ trợ cho vay vốn để đào tạo nghề cho hộ nông dân nghèo. Bên cạnh đó cần có chính sách ưu đãi để người dân sau khi đi học nghề có thể có việc làm phù hợp ở địa phương, hoặc việc làm tại các doanh nghiệp ở khu vực nông thôn.

- Thể chế hóa trách nhiệm của người lao động

Khi thể chế hóa (bằng luật pháp của Nhà nước) việc người lao động nông thôn có quyền thụ hưởng học nghề thì đương nhiên cũng phải thể chế hóa trách nhiệm của họ trong việc hành nghề theo hướng “một nghề cho chín, hơn chín mười nghề”. Chính quyền địa phương, trước tiên phải thông tin đầy đủ và chính xác cho người học nghề về chính sách hỗ trợ và lợi ích của việc học nghề để họ chủ động và tích cực học nghề. Quan trọng hơn, các ngành chức năng địa phương cần phải tạo được các mô hình đào tạo gắn với việc làm lâu dài, ổn định ở mức cao nhất có thể, để người lao động ở nông thôn hành nghề theo nghề đã được học. Thông qua đó, họ từng bước nâng cao trách nhiệm và tự tạo việc làm cho mình và cho cộng đồng để hành nghề một cách hợp pháp; tức là phải hành nghề theo nghề đã được cấp chứng chỉ của Nhà nước./.

------------------------------------------------------------

Chú thích:

(1) Đảng Cộng sản Việt Nam, Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XI, Nxb. CTQG, HN, tr.106.