Xây dựng và phát triển nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc

Nhìn lại hơn 80 năm qua cùng với sự ra đời, trưởng thành và phát triển của Đảng, sự nghiệp phát triển văn hóa của dân tộc có nhiều khởi sắc. Sau Đề cương văn hóa năm 1943 - một văn kiện mở đầu có ý nghĩa như một tuyên ngôn của Đảng về văn hóa trong thời kỳ kháng chiến kiến quốc, có tác động mạnh mẽ, sâu sắc tới tâm lý quốc dân, giúp toàn Đảng, toàn dân, toàn quân ta hiểu và ý thức sâu sắc hơn về vai trò, sứ mệnh cao cả của văn hóa trong sự nghiệp đấu tranh giải phóng dân tộc, chống lại những tàn tích lạc hậu của văn hóa phong kiến và sự nô dịch của văn hóa thực dân. Đề cương văn hóa thể hiện tầm nhìn sáng suốt của Đảng trong việc nâng cao, phát huy những giá trị tốt đẹp của văn hóa dân tộc, đồng thời cũng đã vạch ra phương châm hành động của người chiến sĩ cộng sản - những người có trách nhiệm lớn lao trong việc gìn giữ, phát huy những di sản văn hóa vô giá của cha ông.

Năm mươi lăm năm sau Đề cương văn hóa, Đảng tiếp tục ban hành một nghị quyết chuyên đề về văn hóa, Nghị quyết Hội nghị Trung ương 5 khóa VIII (năm 1998) về Xây dựng và phát triển nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc, thể hiện tầm nhìn chiến lược và tư duy cách mạng của Đảng trong thời kỳ đổi mới với việc đánh giá cao vai trò, sứ mệnh cao cả của văn hóa đối với sự phát triển kinh tế - chính trị - xã hội; sự hình thành, phát triển nhân cách trí tuệ con người trong sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước.

Nghị quyết Hội nghị Trung ương 5 khóa VIII - dấu mốc quan trọng trong quá trình xây dựng và phát triển văn hóa

Nghị quyết Hội nghị Trung ương 5 khóa VIII ra đời vào những năm cuối của thế kỷ XX - thời điểm mà cả thế giới đang trải qua những biến động phức tạp với sự phát triển, bùng nổ của công nghệ thông tin; sự giao lưu, hợp tác được đẩy mạnh; xuất hiện những nguy cơ tiềm ẩn về chạy đua vũ trang, xung đột sắc tộc, sự nô dịch, đồng hóa văn hóa của một số quốc gia lớn muốn bành trướng, xâm lăng văn hóa các quốc gia, dân tộc khác. Đây cũng là thời điểm Đại hội đồng Liên hợp quốc phát động “Thập niên quốc tế phát triển văn hóa” (1987 - 1997) nhằm kêu gọi cộng đồng các quốc gia ý thức rõ về bản sắc văn hóa dân tộc mình, giữ gìn những nét độc đáo, đặc trưng của văn hóa, đồng thời không ngừng giao lưu, học hỏi, tiếp thu tinh hoa văn hóa thế giới. Các quốc gia cần có chính sách cụ thể, lâu dài, thiết thực, đưa văn hóa trở thành nguồn lực quan trọng trong quá trình phát triển, là yếu tố điều tiết, điều chỉnh hành vi ứng xử của con người trước những suy thoái về tư tưởng, đạo đức, lối sống do những tác động từ những mặt tiêu cực của hội nhập, giao lưu đem lại.

Sau hơn 10 năm thực hiện công cuộc đổi mới toàn diện đất nước, tính từ thời điểm Đại hội VI của Đảng (năm 1986), đất nước đã cơ bản thoát ra khỏi tình trạng nghèo nàn, lạc hậu; kinh tế khởi sắc, tạo đà phát triển; đời sống vật chất, tinh thần của nhân dân được nâng cao mở ra nhiều cơ hội, điều kiện phát triển. Nhưng đi kèm với sự phát triển, tiến bộ là những bất cập, hạn chế với sự xuống cấp của đạo đức xã hội, sự xuất hiện tràn lan những yếu tố của văn hóa ngoại lai, phi truyền thống, tác động tiêu cực tới đời sống xã hội, tới cách làm, cách nghĩ của một bộ phận cán bộ, nhân dân. Vì vậy việc quan tâm, chăm lo và đẩy mạnh sự nghiệp phát triển văn hóa là một yêu cầu, nhiệm vụ cấp thiết đang đặt ra trong tình hình mới.

Với nội dung phong phú, thiết thực, cụ thể, đề cập đến nhiều lĩnh vực quan trọng, cốt yếu của sự nghiệp xây dựng văn hóa, như tư tưởng, đạo đức, lối sống, văn học nghệ thuật, thông tin đại chúng…, Nghị quyết Hội nghị Trung ương 5 khóa VIII đã đưa ra cái nhìn tổng thể, khách quan, khoa học, toàn diện, bao quát về thực trạng văn hóa với những thành tựu đạt được và cả những tồn tại, hạn chế, để từ đó đề ra phương hướng, nhiệm vụ xây dựng và phát triển văn hóa; những giải pháp lớn để xây dựng và phát triển văn hóa trong tình hình hiện tại và những năm tiếp theo. Đó là quan điểm chỉ đạo mang tầm chiến lược, đề cao vai trò, sứ mệnh lớn lao của văn hóa trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc, tiến tới xây dựng thành công chủ nghĩa xã hội ở nước ta.

Nhìn ở góc độ tư duy lý luận, Nghị quyết Hội nghị Trung ương 5 khóa VIII đã kế thừa và phát huy một cách sáng tạo những quan điểm của Đảng và tư tưởng của Chủ tịch Hồ Chí Minh về văn hóa trong suốt chiều dài lịch sử kể từ khi Đảng thành lập. Đó là những quan điểm, tư tưởng: Văn hóa, nghệ thuật cũng như mọi hoạt động khác không thể đứng ngoài mà phải ở trong kinh tế và chính trị. Văn hóa có liên hệ với chính trị rất mật thiết; Phải làm thế nào cho văn hóa vào sâu trong tâm lý quốc dân… Văn hóa soi đường cho quốc dân đi; Trong công cuộc kiến thiết nước nhà có bốn vấn đề cần chú ý đến và phải được coi là quan trọng ngang nhau: Chính trị, kinh tế, xã hội, văn hóa. Nhưng văn hóa là một kiến trúc thượng tầng; Xây dựng nền văn hóa mới phải quan tâm xây dựng 5 lĩnh vực quan trọng (xây dựng tâm lý: tinh thần độc lập, tự cường; xây dựng luân lý: biết hy sinh mình, làm lợi cho quần chúng; xây dựng xã hội: mọi sự nghiệp có liên quan đến phúc lợi của nhân dân trong xã hội; xây dựng chính trị: dân quyền; xây dựng kinh tế)… Những quan điểm, tư tưởng ấy được Đảng tiếp thu và triển khai thành những quan điểm chỉ đạo, đồng thời bổ sung và phát triển cho phù hợp với điều kiện, tình hình mới.

Sau Đại hội VI của Đảng, trước những yêu cầu, nhiệm vụ của tình hình mới và những biểu hiện của sự xuống cấp về văn hóa đạo đức, lối sống; những diễn biến phức tạp của tình hình văn nghệ với những biểu hiện dao động, hoài nghi trong tư duy, suy nghĩ của một bộ phận giới văn nghệ sĩ, trí thức, Đảng đã kịp thời ban hành Nghị quyết số 05 khóa VI về Đổi mới và nâng cao trình độ lãnh đạo, quản lý văn học nghệ thuật và văn hóa phát triển lên một bước mới. Nghị quyết xác định: “Văn hóa là bộ phận trọng yếu của cách mạng tư tưởng và văn hóa là một động lực mạnh mẽ đồng thời là một mục tiêu lớn trong sự nghiệp xây dựng chủ nghĩa xã hội”(1). Đến Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ VII của Đảng (năm 1991), Đảng nhấn mạnh quan điểm: “Kết hợp hài hòa giữa phát triển kinh tế với phát triển văn hóa, xã hội; giữa tăng trưởng kinh tế với tiến bộ xã hội; giữa đời sống vật chất và đời sống tinh thần của nhân dân”(2), cùng với nhiệm vụ “Tiếp tục xây dựng và phát triển sự nghiệp văn hóa Việt Nam, bảo tồn và phát huy truyền thống văn hóa tốt đẹp của các dân tộc, tiếp thu tinh hoa văn hóa tốt đẹp của các dân tộc, tiếp thu tinh hoa văn hóa nhân loại”(3). Cùng với sự phát triển, tiến bộ của xã hội, văn hóa ngày càng khẳng định vai trò, vị trí quan trọng, quyết định đến sự phát triển bền vững, ổn định của mỗi quốc gia, dân tộc. Đó là nguồn nội lực quan trọng, một “sức mạnh mềm” trong chiến lược phát triển kinh tế - xã hội của nhiều quốc gia trên thế giới. Ở nước ta, lần đầu tiên Đảng khẳng định vai trò văn hóa là nền tảng tinh thần của xã hội, vừa là động lực, vừa là mục tiêu phát triển kinh tế - xã hội. Khẳng định đó được thể hiện trong Nghị quyết Hội nghị Trung ương 4 khóa VII (năm 1993) “Văn hóa là nền tảng tinh thần của xã hội, thể hiện tầm cao và chiều sâu về trình độ phát triển của một dân tộc, là sự kết tinh những giá trị tốt đẹp nhất trong quan hệ giữa người với người, với xã hội và với tự nhiên. Nó vừa là động lực phát triển kinh tế - xã hội, vừa là mục tiêu của chúng ta”(4).

Nghị quyết Hội nghị Trung ương 5 khóa VIII thể hiện rõ quan điểm chỉ đạo và tư duy chiến lược của Đảng trong mục tiêu xây dựng và phát triển nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc; khẳng định rõ vị thế của văn hóa là nền tảng tinh thần của xã hội, vừa là mục tiêu, vừa là động lực thúc đẩy sự phát triển kinh tế - xã hội. Như vậy, phát triển kinh tế phải đi đôi với việc nâng cao đời sống văn hóa, làm cho văn hóa phát triển, thấm sâu vào toàn bộ đời sống và hoạt động xã hội, vào từng con người, từng gia đình, từng tập thể và cộng đồng, từng địa bàn dân cư, vào mọi sinh hoạt và quan hệ của con người. Có thể nói Nghị quyết Hội nghị Trung ương 5 khóa VIII đã trở thành kim chỉ nam, là nền tảng tư tưởng mang tính định hướng chiến lược cổ vũ, động viên toàn Đảng, toàn dân thực hiện thắng lợi sự nghiệp đổi mới đất nước trên lĩnh vực văn hóa, tư tưởng, góp phần đắc lực vào quá trình phát triển của tương lai nước nhà.

Phát triển tư duy lý luận của Đảng về văn hoá sau 15 năm thực hiện Nghị quyết Hội nghị Trung ương 5 khóa VIII

Nghị quyết Hội nghị Trung ương 5 khóa VIII đã tạo ra đợt sinh hoạt lý luận chính trị sâu rộng trong toàn Đảng, các cấp, các ngành, có sức lan tỏa rộng rãi tới đời sống toàn xã hội. Cụm từ “Xây dựng và phát triển nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc” trở thành khẩu hiệu quen thuộc, như lời động viên, nhắc nhở mỗi người phải nâng cao tinh thần trách nhiệm trong việc bảo tồn, gìn giữ và phát huy những di sản văn hóa vô giá của cha ông. Đồng thời không ngừng sáng tạo, học tập, tiếp thu tinh hoa văn hóa nhân loại để làm giàu thêm vốn văn hóa dân tộc trong quá trình hội nhập, giao lưu.

Tiếp tục tinh thần Nghị quyết với việc khẳng định văn hóa là nền tảng tinh thần của xã hội, Đại hội IX của Đảng có sự mở rộng, bổ sung, gắn Nghị quyết với thực tiễn cuộc sống thông qua các phong trào cụ thể, với mục tiêu: “Mở rộng và nâng cao hiệu quả cuộc vận động “Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa”…, làm cho văn hóa thấm sâu vào từng khu dân cư, từng gia đình, từng người, hoàn thiện hệ giá trị mới của con người Việt Nam… Nâng cao tính văn hóa trong mọi hoạt động kinh tế, chính trị, xã hội và sinh hoạt của nhân dân”(5).

Trong Kết luận của Hội nghị Trung ương 10 khóa IX (năm 2004), Đảng xác định rõ ba nhiệm vụ chiến lược quan trọng phải thực hiện đồng bộ, có sự kết hợp hài hòa, nhịp nhàng giữa ba lĩnh vực trọng yếu của đời sống chính trị - kinh tế - văn hóa. Trong xu thế hội nhập quốc tế sâu rộng, kinh tế Việt Nam đã đạt được những thành quả đáng tự hào, nâng cao đời sống vật chất cho nhân dân... Nhưng bên cạnh đó, có sự sa sút về tư tưởng, đạo đức của một bộ phận cán bộ; sự lung lạc niềm tin của người dân vào Đảng khi một bộ phận không nhỏ cán bộ, đảng viên ở các cơ quan công quyền có những biểu hiện suy thoái về chính trị, năng lực chuyên môn, tư lợi cá nhân… gây tổn hại nghiêm trọng đến uy tín và sự lãnh đạo của Đảng. Trước những yêu cầu, đòi hỏi và thực trạng của công tác tư tưởng trong tình hình mới, Đảng ta xác định rõ ba nhiệm vụ then chốt phải kiên trì thực hiện: “bảo đảm sự gắn kết giữa nhiệm vụ phát triển kinh tế là trung tâm, xây dựng, chỉnh đốn Đảng là then chốt với không ngừng nâng cao văn hóa, nền tảng tinh thần của xã hội. Tạo nên sự phát triển đồng bộ trên cả ba lĩnh vực trên chính là điều kiện quyết định để bảo đảm cho sự phát triển toàn diện, bền vững của đất nước”(6). Như vậy, Đảng ta luôn đề cao vai trò, vị trí quan trọng của văn hóa là nền tảng tinh thần, giữa vai trò điều tiết, điều chỉnh hành vi xã hội sao cho phù hợp với quy luật phát triển, với văn hóa truyền thống dân tộc. Việc xác định tầm quan trọng và yêu cầu cấp thiết cần triển khai thực hiện đồng bộ cả ba yếu tố trên ba lĩnh vực kinh tế - chính trị - văn hóa cho thấy tầm nhìn xa của Đảng để giải quyết tốt những bất cập mà cuộc sống đang đặt ra, bảo đảm cho sự phát triển bền vững, lâu dài của tương lai dân tộc.

Trên tinh thần và quan điểm chỉ đạo của Đảng về thực hiện tốt nhiệm vụ xây dựng và phát triển nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc, trong các văn kiện Đại hội X, XI của Đảng, trong Cương lĩnh xây dựng đất nước thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội (bổ sung, phát triển năm 2011), Đảng tiếp tục vận dụng và triển khai cụ thể chiến lược xây dựng nền văn hóa với xu hướng gắn kết hài hòa văn hóa với phát triển, đưa vị thế của văn hóa lên một tầm cao mới như một yếu tố tiên quyết trong quá trình phát triển. Nghị quyết Đại hội X của Đảng (năm 2006) khẳng định: “Tiếp tục phát triển sâu rộng và nâng cao chất lượng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc, gắn kết chặt chẽ và đồng bộ hơn với phát triển kinh tế - xã hội, làm cho văn hóa thấm sâu vào mọi lĩnh vực của đời sống xã hội”(7). Như vậy, tư duy gắn phát triển văn hóa với phát triển kinh tế - xã hội góp phần giữ vững ổn định xã hội là một bước tiến trong quan điểm chỉ đạo của Đảng, cụ thể hóa vai trò gián tiếp của văn hóa trong việc tạo ra những sản phẩm hữu ích phục vụ tốt nhu cầu của đời sống.

Mặc dù là lĩnh vực độc lập, có những nét đặc thù và thế mạnh riêng, nhưng văn hóa không đứng biệt lập mà luôn đan xem, thâm nhập, hiện diện trong hầu hết các lĩnh vực. Tuy nhiên, trong bối cảnh hiện nay khi sự nghiệp đổi mới của đất nước có những bước phát triển đột phá, nhất là trong lĩnh vực kinh tế với những con số, chỉ tiêu vượt kế hoạch đề ra thì dường như trong lĩnh vực văn hóa - xã hội lại chưa có sự phát triển tương xứng, hài hòa. Vì thế tại Đại hội XI Đảng chủ trương: “Phát triển văn hóa, xã hội hài hòa với phát triển kinh tế, bảo đảm tiến bộ và công bằng xã hội… Tăng đầu tư của Nhà nước, đồng thời tăng cường huy động các nguồn lực xã hội cho phát triển văn hóa”(8). Bên cạnh đó, Đảng cũng lưu ý trong quá trình phát triển văn hóa “vừa kế thừa, phát huy những truyền thống văn hóa tốt đẹp của cộng đồng các dân tộc Việt Nam, vừa tiếp thu tinh hoa văn hóa nhân loại để văn hóa thực sự là nền tảng tinh thần của xã hội”(9).

Quan điểm xây dựng và phát triển nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc là quan điểm đúng đắn, tiến bộ, phù hợp với nhu cầu, đòi hỏi của thời đại và tình hình thực tiễn của đất nước. Đó là một chủ trương, chính sách lớn của Đảng, Nhà nước, thâu tóm được nội dung, tư tưởng cốt lõi của sự nghiệp xây dựng và phát triển văn hóa. Quan điểm này tiếp tục được khẳng định trong Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội (bổ sung, phát triển năm 2011): “Xây dựng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc, phát triển toàn diện, thống nhất trong đa dạng, thấm nhuần sâu sắc tinh thần nhân văn, dân chủ, tiến bộ; làm cho văn hóa gắn kết chặt chẽ và thấm sâu vào toàn bộ đời sống xã hội, trở thành nền tảng tinh thần vững chắc, sức mạnh nội sinh quan trọng của phát triển”(10).

Từ quan điểm chỉ đạo: “Nền văn hóa mà chúng ta xây dựng là nền văn hóa tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc” được thể hiện một cách cụ thể trong Nghị quyết Hội nghị Trung ương 5 khóa VIII đến nay vẫn được Đảng, Nhà nước coi là quan điểm chỉ đạo xuyên suốt mang tính chiến lược lâu dài. Bởi đó là điều kiện cơ bản để ổn định và phát triển đất nước. Dù trong bất cứ hoàn cảnh nào, sự kết hợp hài hòa, nhuần nhuyễn giữa văn hóa truyền thống và hiện đại, quá khứ và hiện tại sẽ tạo nên nguồn sức mạnh to lớn giúp chúng ta có thêm điểm tựa, niềm tin, có nguồn cổ vũ, động viên to lớn để phát triển, ứng phó tốt với những biến động trong điều kiện, hoàn cảnh mới./.

________________________

(1)Văn kiện Đảng toàn tập, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2006, t. 48, tr. 479

(2) Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ VII, Nxb. Sự  thật, Hà Nội, 1991, tr. 73

(3) Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ VII, Nxb. Sự  thật, Hà Nội, 1991, tr. 83

(4) Văn kiện Hội nghị lần thứ tư Ban Chấp hành Trung ương khóa VII, Nxb. Sự  thật, Hà Nội, 1993, tr. 45

(5) Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lấn thứ IX, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2001, tr. 207 - 208

(6) Văn kiện Hội nghị lần thứ mười Ban Chấp hành Trung ương  khóa IX , Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2004, tr. 54

(7) Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ X, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2006, tr. 106

(8) Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XI, Nxb. Chính trị quốc gia – Sự thật, Hà Nội, 2011, tr. 40

(9) Văn kiện Đại hội XI đã dẫn,  tr. 41

(10) Văn kiện Đại hội XI đã dẫn, tr. 73