Hai mươi mốt năm đồng hành phát triển cùng ASEAN

Việc Việt Nam gia nhập ASEAN đã chấm dứt giai đoạn căng thẳng, bất ổn và ngờ vực; tạo dựng môi trường hòa bình, an ninh, ổn định và mở ra thời kỳ phát triển mới của khu vực. Ngay từ lúc đó, tầm quan trọng và ý nghĩa lịch sử to lớn của sự kiện Việt Nam gia nhập ASEAN đã được chính các nhà lãnh đạo ASEAN khẳng định. Trong bài phát biểu chúc mừng tại lễ kết nạp Việt Nam, Bộ trưởng Ngoại giao In-đô-nê-xi-a ông A. A-la-tát cho rằng: “Chúng ta vừa chứng kiến một sự kiện trọng đại trong biên niên sử của ASEAN. Việc kết nạp Việt Nam vào gia đình ASEAN có ý nghĩa to lớn... Việt Nam sẽ là một thành viên quý giá của ASEAN. Nền văn hóa và lịch sử của Việt Nam sẽ làm phong phú thêm di sản chung của chúng ta. Dân số 72 triệu người của Việt Nam sẽ tạo ra động lực để tăng cường vai trò và ảnh hưởng quốc tế của ASEAN”.

Đây cũng là dấu mốc quan trọng của quá trình hội nhập khu vực và quốc tế của Việt Nam trong tiến trình đổi mới toàn diện từ Đại hội lần thứ VI của Đảng (tháng 12-1986) với chủ trương “mong muốn và sẵn sàng cùng các nước trong khu vực thương lượng để giải quyết các vấn đề ở Đông Nam Á, thiết lập quan hệ cùng tồn tại hòa bình, xây dựng Đông Nam Á thành khu vực hòa bình, ổn định và hợp tác”(1). Quá trình phát triển chính sách đối ngoại của Việt Nam với ASEAN trong 21 năm qua là quá trình điều chỉnh với những bước đi tiệm tiến, phù hợp với sự đổi mới trong nhận thức, tư duy hoạch định chính sách trong thời kỳ Đổi mới, gắn với chiến lược đối ngoại, hội nhập quốc tế của Việt Nam, phù hợp với xu thế khu vực hóa ngày càng gia tăng, góp phần bảo đảm môi trường hòa bình, ổn định để xây dựng và phát triển đất nước.

Qua 21 năm là thành viên của ASEAN, từ những bước đi bỡ ngỡ ban đầu, Việt Nam đã ngày càng trưởng thành, chủ động tham gia và đóng góp tích cực vào các hoạt động chung của ASEAN với tinh thần trách nhiệm cao, hướng tới mục tiêu xây dựng một ASEAN đoàn kết, thống nhất và liên kết chặt chẽ, có vai trò và vị thế quốc tế ngày càng cao. Mặc dù còn gặp nhiều khó khăn, thách thức, ASEAN đã đem lại cho Việt Nam nhiều thành quả quan trọng, có ý nghĩa chiến lược đối với mục tiêu của chính sách đối ngoại Việt Nam: đó là an ninh, phát triển và vị thế; với ba nhóm đối tượng quan trọng nhất là các nước láng giềng, khu vực và nước lớn. Trong sự đan cài lợi ích đó, cùng với sự lớn mạnh sau hơn 40 năm phát triển, Cộng đồng ASEAN đã trở thành Cộng đồng được ghi nhận. Đây là cơ hội cũng như thách thức để Việt Nam điều chỉnh chính sách đối ngoại với ASEAN nhằm phát huy thế và lực mới của Cộng đồng ASEAN, phù hợp với chủ trương hội nhập của Việt Nam.

Chủ động, tích cực, có trách nhiệm trong chiến lược 10 năm xây dựng Cộng đồng ASEAN

Đại hội lần thứ XII của Đảng (tháng 01-2016) một lần nữa khẳng định, ASEAN là một trong những trọng tâm của chính sách đối ngoại của Việt Nam với phương châm “chủ động, tích cực và có trách nhiệm cùng các nước ASEAN xây dựng Cộng đồng vững mạnh”, nhằm phục vụ mục tiêu “giữ vững môi trường hòa bình, ổn định, tranh thủ tối đa các nguồn lực bên ngoài để phát triển đất nước, nâng cao đời sống nhân dân;… nâng cao vị thế, uy tín của đất nước và góp phần vào sự nghiệp hòa bình, độc lập dân tộc, dân chủ và tiến bộ xã hội trên thế giới” (2).

Xây dựng Cộng đồng ASEAN vững mạnh tiếp tục là một trong những ưu tiên chính sách đối ngoại trong giai đoạn hiện nay. Ngân hàng Đầu tư Goldman Sachs dự báo, nền kinh tế Việt Nam sẽ vươn lên vị trí thứ 17 thế giới vào năm 2025, từ vị trí thứ 55 hiện nay với GDP đạt 450 tỷ USD (3). Phát huy thế và lực đất nước sau 30 năm Đổi mới, Việt Nam đang là một trong những nước hội nhập mạnh mẽ trong ASEAN. Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế (OECD) đánh giá, trong số 5 nền kinh tế hàng đầu ASEAN (gồm In-đô-nê-xi-a, Ma-lai-xi-a, Phi-líp-pin, Thái Lan và Việt Nam), Việt Nam dẫn đầu về tăng trưởng GDP trong năm 2016 với mức tăng 6,3%. Việt Nam cũng đang dẫn đầu trong ASEAN về thị trường đầu tư, quan hệ đối tác và các quan hệ đối tác chiến lược, đối tác toàn diện.

Là một nước có diện tích và dân số khá lớn trong ASEAN, Việt Nam cần định vị vai trò trong ASEAN với tầm nhìn trong 30 - 50 năm tới. Theo đó, Việt Nam tiếp tục đổi mới tư duy đối ngoại với ASEAN, nhìn nhận các vấn đề trên tầm Cộng đồng, trong không gian ASEAN. Tích cực tăng cường nội lực quốc gia, phát huy vai trò và uy tín về sự ổn định chính trị, an ninh, từng bước vươn lên chủ động đóng vai trò quan trọng vào sự phát triển chung của ASEAN thông qua việc có trách nhiệm lớn hơn đối với các vấn đề chung của khu vực mà Việt Nam có thế mạnh; tăng cường hình ảnh, vị thế của Việt Nam trong ASEAN và trên thế giới. Chiến lược của Việt Nam với ASEAN trong giai đoạn mới cần đặt cao ưu tiên tăng cường vị thế đất nước trong khu vực theo phương châm “chủ động dẫn dắt, tích cực thúc đẩy, có trách nhiệm đi đầu trong những lĩnh vực có thế mạnh”, với một số đề xuất cụ thể trên các khía cạnh định hướng, mục tiêu và biện pháp như sau:

Về định hướng, chiến lược của Việt Nam trong giai đoạn 2016 - 2025 là duy trì môi trường hòa bình, ổn định phục vụ sự nghiệp phát triển và bảo vệ Tổ quốc. Trong tình hình khu vực, quốc tế hiện nay, một Cộng đồng ASEAN vững mạnh, đoàn kết và liên kết chặt chẽ là nhân tố quan trọng trong việc xây dựng môi trường hòa bình, ổn định, hợp tác ở khu vực và là lợi ích chiến lược của Việt Nam cả về an ninh, phát triển và vị thế. Việc xây dựng thành công Cộng đồng ASEAN cũng là một nhu cầu thiết yếu để phát huy thế mạnh của Việt Nam trong quan hệ quốc tế. ASEAN chính là lợi ích sống còn và điểm tựa chắc chắn để Việt Nam kiên trì, mạnh mẽ triển khai chính sách độc lập, tự chủ, đa dạng hóa, đa phương hóa; cân bằng trong quan hệ với các nước lớn.

Các định hướng đối ngoại của Đại hội lần thứ XII của Đảng cần được triển khai đồng bộ, trong đó có các định hướng lớn về hội nhập ASEAN trong Chiến lược tổng thể hội nhập quốc tế đến năm 2020, tầm nhìn năm 2030. Bên cạnh đó, đẩy mạnh thực hiện các đề án, kế hoạch trong khuôn khổ ASEAN để triển khai Nghị quyết số 22/NQ-TW, ngày 10-4-2013 của Bộ Chính trị về hội nhập quốc tế. Việt Nam cũng cần khẩn trương hoàn thiện, nâng cao năng lực các thể chế hội nhập, trong đó ưu tiên cao cho việc xây dựng lực lượng, nâng cao trình độ mọi mặt, bảo đảm thực hiện hiệu quả chính sách đối ngoại của Việt Nam với ASEAN trong giai đoạn mới (4).

Việt Nam cần chuyển mạnh từ tư duy “gia nhập và tham gia” sang “chủ động tham gia đóng góp xây dựng và định hình luật chơi chung”, tăng cường cách tiếp cận đa ngành, chú trọng nội hàm phát triển bền vững trong việc thực hiện Tầm nhìn Cộng đồng ASEAN 2025. Đẩy mạnh đề xuất sáng kiến, ý tưởng xây dựng và củng cố vững mạnh Cộng đồng ASEAN, tích cực đưa ra các sáng kiến và cân nhắc tham gia, đồng khởi xướng các cơ chế hợp tác mới.

Về mục tiêu, sau 30 năm, Việt Nam đã tiến dần từng bước, từ chỗ tiếp cận, trở thành thành viên chính thức đến vị trí chủ động, tích cực, có trách nhiệm, bắt đầu đẩy mạnh tham gia việc định hình luật chơi trong ASEAN. Để bảo vệ tốt lợi ích quốc gia dân tộc đến năm 2025, Việt Nam cần tăng cường vai trò, tầm quan trọng và vị thế trong ASEAN, cụ thể là: (i) Bảo vệ an ninh quốc gia, trong đó, giữ vững môi trường hòa bình, ổn định; bảo vệ độc lập, chủ quyền và toàn vẹn lãnh thổ của Tổ quốc; bảo vệ chế độ xã hội chủ nghĩa; (ii) Tăng cường phát triển kinh tế và hội nhập vào chuỗi giá trị trong cơ cấu kinh tế khu vực và toàn cầu; (iii) Tạo thuận lợi cho hội nhập khu vực và quốc tế, nâng cao vai trò, vị thế của Việt Nam. Ba nhiệm vụ này mang tính biện chứng, tác động qua lại và liên quan mật thiết đến nhau. Do vậy, Việt Nam cần tích cực thúc đẩy ASEAN có các chương trình, mục tiêu phù hợp với lợi ích của Việt Nam.

Một là, để bảo vệ vững chắc an ninh quốc gia, Việt Nam cần tạo được sự đan xen, gắn kết lợi ích lâu dài và bền vững trong ASEAN và với các nước thành viên ASEAN, qua các khuôn khổ, cơ chế, diễn đàn hợp tác do ASEAN giữ vai trò chủ đạo và các quan hệ đối tác chiến lược với các nước thành viên chủ chốt trong ASEAN (nhóm IMPTS) (5), thúc đẩy đưa khuôn khổ quan hệ đã xác lập đi vào thực chất, tạo dựng lòng tin và hình thành các cơ chế hợp tác có hiệu quả. Việt Nam cũng cần thúc đẩy ASEAN ngăn ngừa, đẩy lùi các nguy cơ, bất đồng trong khối, nhất là các vấn đề có thể tác động nghiêm trọng tới an ninh và phát triển của đất nước, như vấn đề Biển Đông, nguồn nước sông Mê Kông.

Đẩy mạnh hội nhập quốc tế trong lĩnh vực quốc phòng, an ninh theo hướng tham gia các hoạt động hợp tác ở mức độ cao hơn, phù hợp với tư duy mới về bảo vệ Tổ quốc; đẩy mạnh các hoạt động hợp tác song phương về quốc phòng, an ninh với các nước láng giềng, các nước ASEAN, từng bước đưa hợp tác đi vào chiều sâu, hiệu quả. Song song với đó là chủ động và tích cực tham gia các cơ chế đa phương về quốc phòng, an ninh trong các khuôn khổ, cơ chế do ASEAN làm chủ đạo.

Hai là, nhằm phát triển kinh tế và hội nhập vào chuỗi giá trị khu vực và toàn cầu, Việt Nam cần chủ động, tích cực thực hiện đầy đủ các cam kết trong Cộng đồng ASEAN; tận dụng các cam kết nội khối, tối đa hóa sự đan xen, kết nối của Việt Nam trong Cộng đồng Kinh tế ASEAN (AEC), xác lập vị trí cao hơn trong chuỗi sản xuất, cung ứng trong ASEAN, khu vực và toàn cầu, tăng cường khả năng ứng phó của nền kinh tế trước những tác động từ bên ngoài. Việt Nam cũng cần chủ động đóng vai trò cầu nối giữa AEC và các khu vực kinh tế khác để mở rộng thị trường, tái phân bổ, nâng cao hiệu quả sử dụng các nguồn lực, sức cạnh tranh của nền kinh tế cũng như của các doanh nghiệp Việt Nam.

Ba là, để phát huy vai trò của ASEAN trong việc nâng cao vai trò, vị thế của Việt Nam trong khu vực và quốc tế, Việt Nam cần chủ động, tích cực, có trách nhiệm trong nỗ lực xây dựng Cộng đồng ASEAN, hiện thực hóa các mục tiêu trong các kế hoạch triển khai trên ba trụ cột Cộng đồng, tăng cường đoàn kết, gia tăng liên kết nội khối. Việt Nam cần tích cực phát huy vai trò trong các cơ chế, diễn đàn do ASEAN giữ vai trò trung tâm, củng cố quan hệ hợp tác với các bên đối thoại ASEAN, thúc đẩy xu thế hòa bình, hợp tác và phát triển trong khu vực.

Việt Nam cũng cần từng bước đưa bản sắc Việt Nam đến với Cộng đồng, học hỏi và tiếp thu tinh hoa của các dân tộc anh em trong gia đình ASEAN. Chủ động tăng cường, mở rộng các mối quan hệ, liên kết trên các tầng nấc mới như liên kết vùng, liên kết địa phương; mở rộng mạng lưới cơ quan đại diện ngoại giao tại các nước thành viên để làm đầu mối thúc đẩy liên kết, cũng như để đáp ứng nhu cầu bảo hộ công dân khi có sự gia tăng của dòng người lao động, vốn, hàng hóa,... trong Cộng đồng ASEAN.

Góp phần phát huy thế và lực mới của Cộng đồng ASEAN từ nay đến năm 2025

Về biện pháp, Việt Nam cần đổi mới chính sách với ASEAN theo hướng tăng cường nội lực, nâng cao nội hàm, chất lượng hội nhập, nỗ lực đề xuất sáng kiến, phù hợp lợi ích của Việt Nam và lợi ích chung của ASEAN nhằm nâng cao vị thế, hình ảnh quốc gia trong ASEAN và thông qua ASEAN, thể hiện vai trò lớn hơn trên trường quốc tế. Trong 10 năm tới, Việt Nam hướng tới đi đầu trong các lĩnh vực có thế mạnh, phù hợp với lợi ích chung của ASEAN, góp phần phát huy thế và lực mới của Cộng đồng ASEAN, như:

Xây dựng Cộng đồng ASEAN vững mạnh, tăng cường vai trò trung tâm của ASEAN trong khu vực châu Á - Thái Bình Dương.

Việt Nam phối hợp cùng các thành viên tích cực đóng góp vận dụng nhiều biện pháp, hình thức để thúc đẩy đoàn kết, thống nhất trong ASEAN nhằm phát huy tốt vai trò của ASEAN trong các khuôn khổ hợp tác đa phương. Khuyến khích và hỗ trợ các nước thành viên giải quyết khác biệt theo tinh thần đoàn kết, hữu nghị và lợi ích chung của ASEAN. Thúc đẩy xây dựng những chuẩn mực chung, đề cao ý thức trách nhiệm của mỗi nước thành viên trong củng cố và duy trì đoàn kết, thống nhất của Cộng đồng. Tăng cường phối hợp trong nội bộ ASEAN để có tiếng nói chung trong quan hệ với các đối tác, nhất là về những vấn đề phức tạp.

Chủ động đề xuất các giải pháp, sáng kiến nhằm bổ sung, hoàn thiện mô hình Cộng đồng ASEAN đến năm 2025 theo hướng củng cố, tăng cường nền tảng pháp lý, hoạt động theo luật, có chế tài để hỗ trợ thúc đẩy đồng thuận chung và chuẩn mực ứng xử của ASEAN trong việc thể hiện trách nhiệm với khu vực, thúc đẩy các nước thành viên ASEAN nâng cao trách nhiệm.

Bên cạnh đó, thúc đẩy nỗ lực đầu tư nguồn lực thu hẹp khoảng cách phát triển giữa các nước thành viên, triển khai hiệu quả Kết nối ASEAN. Lập các nhóm Tầm nhìn ASEAN đóng vai trò tư vấn chính sách hội nhập khu vực cho chính phủ các nước thành viên ASEAN. Phổ biến, nâng cao kiến thức, trình độ về bản sắc văn hóa, ý thức cộng đồng cho cán bộ, lãnh đạo các cấp của các nước thành viên ASEAN. Việt Nam cũng cần thể hiện sự mềm dẻo, linh hoạt trong việc xây dựng lợi ích, giá trị chung của Cộng đồng ASEAN.

Vai trò và vị thế quan trọng của ASEAN cũng chính là nhân tố giúp bảo đảm hòa bình, ổn định trong khu vực và chủ quyền các quốc gia thành viên. Chính vì vậy, Việt Nam tiếp tục cùng các nước ASEAN đẩy mạnh và làm sâu sắc hơn hợp tác ASEAN với các đối tác thông qua các cơ chế, tiến trình của ASEAN như ASEAN+1, ASEAN+3, EAS, ARF…, củng cố vai trò của các cơ chế này trong cấu trúc an ninh khu vực. Thúc đẩy ASEAN xác định các lĩnh vực ưu tiên, xây dựng chương trình nghị sự và chiến lược hợp tác khu vực về quốc phòng, an ninh, ngoại giao quốc phòng trong khu vực phù hợp với từng khuôn khổ, tiến trình và đối tác. Thúc đẩy ASEAN linh hoạt điều chỉnh nội hàm, mức độ và thời điểm hợp tác để duy trì cân bằng ảnh hưởng của các nước lớn.

Tăng cường vai trò của Việt Nam trong ASEAN.

Để nắm bắt thời cơ, vận hội mới, Việt Nam xây dựng tư duy mới về vai trò quốc gia trên nền tảng Cộng đồng, không gian ASEAN để phát huy thế và lực mới của đất nước. Trong lĩnh vực kinh tế, thay đổi cách tư duy, xây dựng chiến lược sản phẩm không những chỉ cho thị trường nội địa với hơn 90 triệu dân của Việt Nam mà cần xác định thị trường mục tiêu là 625 triệu dân của Cộng đồng ASEAN. Tương tự, cần có tư duy mới, rộng hơn về sự ủng hộ, hỗ trợ của Cộng đồng trong các lĩnh vực phù hợp, như an ninh, chính trị, văn hóa, xã hội.

Đẩy mạnh kết nối và tăng cường vai trò của Việt Nam cả ở cấp độ khu vực và tiểu khu vực để đáp ứng với các tác động địa - chính trị ở cấp độ khu vực châu Á - Thái Bình Dương, Đông Á và tiểu khu vực, như Mê Kông, CLMV, CLV...; đẩy mạnh và làm sâu sắc hơn quan hệ đối tác chiến lược với các đối tác quan trọng của ASEAN. Trong đó, thúc đẩy xây dựng các nhóm nòng cốt, tập hợp lực lượng theo các vấn đề khác nhau để làm động lực cho ASEAN nâng cao vai trò của cả khối; thúc đẩy tiếng nói chung trên các vấn đề có thể tồn tại khác biệt. Việt Nam cần tăng cường vai trò liên kết, làm cầu nối giữa nhóm nước phát triển và nhóm nước kém phát triển hơn trong ASEAN; giữa ASEAN và các đối tác chiến lược của Việt Nam; giữa ASEAN và các khu vực mà Việt Nam có liên kết thương mại tự do; giữa các nhóm nước trong ASEAN, các tam, tứ giác phát triển như CLMV, CLV…

Ngoài ra, là nước thành viên có nhiều đóng góp cho việc thúc đẩy quan hệ đối ngoại của ASEAN và có quan hệ song phương tốt đẹp với nhiều đối tác lớn của ASEAN, Việt Nam có điều kiện thuận lợi để phát huy lợi thế này và đóng vai trò kết nối giữa ASEAN và các đối tác của Việt Nam. Trong quan hệ với các nước lớn, nhất là Mỹ và Trung Quốc, Việt Nam có thể góp phần thông qua quan hệ đối tác toàn diện với Mỹ và đối tác hợp tác chiến lược toàn diện với Trung Quốc để hỗ trợ ASEAN tăng cường quan hệ có lợi và cân bằng. Đồng thời, khai thác tối đa vai trò của ASEAN để thúc đẩy mặt đối tác, để đẩy lùi và hóa giải mặt đối tượng; phát huy các cơ hội phát triển kinh tế, củng cố an ninh, quốc phòng; hợp tác bình đẳng, cùng có lợi, duy trì môi trường hòa bình và hữu nghị.

Để tăng cường phát triển kinh tế và hội nhập vào chuỗi giá trị toàn cầu, Việt Nam có chiến lược định vị quốc gia trong bối cảnh trật tự kinh tế khu vực đang thay đổi nhanh chóng với sự đan xen của các hình thức hợp tác kinh tế khác nhau, như AEC, Hiệp định đối tác xuyên Thái Bình Dương (TPP), Hiệp định Đối tác Kinh tế Toàn diện Khu vực (RCEP) và các hiệp đinh tự do thương mại để có vị trí có lợi nhất trong chuỗi sản xuất khu vực và trong việc kết nối ASEAN với các khu vực khác. Việt Nam cũng có thể tận dụng lợi thế quan hệ hợp tác của Việt Nam làm cầu nối cho Cộng đồng ASEAN với các khu vực, đối tác của Việt Nam trong các lĩnh vực như đầu tư, mở rộng hợp tác an ninh biển, quan hệ quốc phòng, làm tăng khả năng đề kháng của ASEAN và Việt Nam trước xu hướng cạnh tranh của các nước lớn đang gia tăng.

*

*       *

Sau 21 năm tham gia ASEAN, với đường lối đối ngoại đúng đắn, cách làm và bước đi phù hợp, Việt Nam đã trở thành một thành viên chủ động, tích cực, có trách nhiệm. Vị trí, vai trò quan trọng của Việt Nam trong ASEAN đã tạo ra cho đất nước nhiều cơ hội thuận lợi để xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Dù còn nhiều thách thức và khó khăn trong bối cảnh tình hình quốc tế có nhiều biến động, Việt Nam sẽ tiếp tục nỗ lực cùng các nước thành viên xây dựng một Cộng đồng ASEAN vững mạnh, có quan hệ chặt chẽ với các đối tác bên ngoài, có vai trò ngày càng quan trọng trong các cơ chế hợp tác khu vực; phục vụ cho sự nghiệp xây dựng và phát triển đất nước./.

--------------------------

(1) Đảng Cộng sản Việt Nam (1987), Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ VI, Nxb. Sự thật, Hà Nội, 1987, tr. 108

(2) Đảng Cộng sản Việt Nam (2016), Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XII, Văn phòng Trung ương Đảng, Hà Nội, 2016, tr. 153

(3) Báo Việt Nam Plus, Kinh tế Việt Nam sẽ vươn lên vị trí 17 thế giới vào năm 2025, http://www.vietnamplus.vn/kinh-te-viet-nam-se-vuon-len-vi-tri-17-the-gioi-vao-nam-2025/348254.vnp, ngày 9-10-2015

(4) Ngành Ngoại giao cần kiên trì đường lối độc lập tự chủ, đa dạng hóa, đa phương hóa, http://www.tapchicongsan.org.vn/Home/Tieu-diem/ 2015/34900/ Nganh-ngoai-giao-can-kien-tri-duong-loi-doi-ngoai-doc-lap.aspx, ngày 27-08-2015

(5) Gồm các nước đối tác chiến lược của Việt Nam trong ASEAN là In-đô-nê-xi-a, Ma-lai-xi-a, Phi-líp-pin, Thái Lan và Xin-ga-po