Nhận thức chung về nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa 

Kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa là vấn đề hết sức mới mẻ và phức tạp cần phải được nghiên cứu, bổ sung và hoàn chỉnh dưới góc độ lý luận và thực tiễn.

Nhận thức về nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa từng bước được bổ sung, hoàn thiện qua các kỳ đại hội của Đảng. Nếu trong Văn kiện Đại hội VI của Đảng và Hội nghị Trung ương 6 khóa VI, Đảng ta chỉ mới đưa ra quan điểm “phát triển nền kinh tế hàng hóa có kế hoạch nhiều thành phần đi lên chủ nghĩa xã hội” và xem đây là một vấn đề có ý nghĩa chiến lược mang tính quy luật của một nền kinh tế có quy mô sản xuất nhỏ đi lên chủ nghĩa xã hội thì Đại hội VII Đảng đã khẳng định: “Cơ chế vận hành nền kinh tế hàng hóa nhiều thành phần theo định hướng xã hội chủ nghĩa là cơ chế thị trường có sự quản lý của Nhà nước”(1). Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội được Đại hội VII của Đảng thông qua tiếp tục khẳng định: “Phát triển nền kinh tế hàng hóa nhiều thành phần theo định hướng xã hội chủ nghĩa, vận hành theo cơ chế thị trường có sự quản lý của Nhà nước. Kinh tế quốc doanh và kinh tế tập thể ngày càng trở thành nền tảng của nền kinh tế quốc dân. Thực hiện nhiều hình thức phân phối, lấy phân phối theo kết quả lao động và hiệu quả kinh tế là chủ yếu”(2). 

Chủ trương, đường lối của Đảng về xây dựng và phát triển nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa đã được thể chế hóa trong văn bản có hiệu lực pháp lý cao nhất của quốc gia là Hiến pháp năm 1992. Nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa vừa tuân thủ các quy luật khách quan của kinh tế thị trường, mà kiên định với con đường đi lên chủ nghĩa xã hội nhằm xây dựng nước Việt Nam xã hội chủ nghĩa “dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh”(3). Điều 15, Hiến pháp năm 1992 quy định: “Nhà nước thực hiện nhất quán chính sách phát triển nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa. Cơ cấu kinh tế nhiều thành phần với các hình thức tổ chức sản xuất, kinh doanh đa dạng dựa trên chế độ sở hữu toàn dân, sở hữu tập thể, sở hữu tư nhân, trong đó sở hữu toàn dân và sở hữu tập thể là nền tảng” và “Kinh tế quốc doanh được củng cố và phát triển, nhất là trong những ngành và lĩnh vực then chốt, giữ vai trò chủ đạo trong nền kinh tế quốc dân” (Điều 19). Như vậy, với quy định này, Hiến pháp năm 1992 đã xác định 3 nguyên tắc cơ bản của chế độ kinh tế là: đa thành phần, trong đó thành phần kinh tế quốc doanh được “củng cố và phát triển” trong những lĩnh vực “then chốt” và “giữ vai trò chủ đạo”; điều tiết của cơ chế thị trường kết hợp với điều tiết của Nhà nước. 

Sau gần 10 năm thực hiện theo tinh thần Hiến pháp năm 1992, Hiến pháp năm 1992 đã được sửa đổi, bổ sung vào năm 2001, trong đó nhấn mạnh: “Nhà nước thực hiện nhất quán chính sách phát triển nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa”(4) và khẳng định: “Kinh tế nhà nước được củng cố và phát triển, nhất là trong các ngành và lĩnh vực then chốt, giữ vai trò chủ đạo, cùng với kinh tế tập thể ngày càng trở thành nền tảng vững chắc của nền kinh tế quốc dân” (Điều 19). 

Nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa có bản chất là:

Thứ nhất, đó là một nền kinh tế hàng hóa nhiều thành phần, vận hành theo cơ chế thị trường có sự quản lý của Nhà nước, dưới sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản. 

Thứ hai, là nền kinh tế vừa vận hành theo những quy luật của kinh tế thị trường, vừa được dẫn dắt, chi phối bởi các nguyên tắc và bản chất của chủ nghĩa xã hội. Theo Giáo sư, Tiến sĩ Chu Văn Cấp, “Tính định hướng xã hội chủ nghĩa của nền kinh tế thị trường không phủ nhận các quy luật kinh tế thị trường, mà là cơ sở để xác định sự khác nhau giữa kinh tế thị trường ở nước ta với các nước khác”(5).

Thứ ba, các thành phần kinh tế hoạt động theo pháp luật đều là bộ phận quan trọng của nền kinh tế, bình đẳng trước pháp luật, cùng phát triển lâu dài, hợp tác và cạnh tranh lành mạnh; trong đó, kinh tế nhà nước giữ vai trò chủ đạo. Có thể nói, một trong những nội dung quan trọng cấu thành nên bản chất và cũng là yếu tố tạo nên sự khác biệt giữa nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa với nền kinh tế thị trường tư bản chủ nghĩa là vai trò chủ đạo của kinh tế nhà nước. Vai trò chủ đạo của thành phần kinh tế nhà nước là phải nắm giữ các lĩnh vực kinh tế then chốt, trọng yếu, thông qua đó điều tiết vĩ mô nền kinh tế, thực hiện phúc lợi xã hội, tránh sự lũng đoạn của kinh tế tư bản chủ nghĩa bên trong cũng như bên ngoài(6). 

Thứ tư, là một nền kinh tế chủ động, tích cực hội nhập quốc tế, đồng thời giữ vững, tăng cường tính độc lập, tự chủ của nền kinh tế; phát triển kinh tế đi đôi với phát triển văn hóa, xã hội, thực hiện tiến bộ và công bằng xã hội ngay trong từng bước và từng chính sách phát triển,... Bảo đảm vai trò quản lý, điều tiết nền kinh tế của Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa bằng pháp luật, cơ chế, chính sách, chiến lược, quy hoạch, kế hoạch và các nguồn lực kinh tế.

Bàn luận quy định tại Điều 54 của Dự thảo sửa đổi Hiến pháp năm 1992 

So với Hiến pháp năm 1992 thì Dự thảo sửa đổi Hiến pháp lần này có sự thay đổi như sau:

Một là, Dự thảo sửa đổi Hiến pháp năm 1992 đã đưa ra khái niệm trực tiếp về nền kinh tế Việt Nam là nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa với nhiều hình thức sở hữu nhiều thành phần kinh tế. Điều này khẳng định một cách rõ ràng và nhất quán sự kiên định của Nhà nước ta theo đuổi mục tiêu và con đường xây dựng chủ nghĩa xã hội.

Hai là, Dự thảo sửa đổi Hiến pháp năm 1992 khẳng định: “Các thành phần kinh tế đều là bộ phận cấu thành quan trọng của nền kinh tế quốc dân, cùng phát triển lâu dài, hợp tác, bình đẳng và cạnh tranh theo pháp luật” và không liệt kê cụ thể các thành phần kinh tế. Sự thay đổi này, một mặt, cho thấy Nhà nước ta luôn luôn lắng nghe, ghi nhận những ý kiến của nhân dân và thực tiễn sinh động phát sinh cũng như đánh giá một cách khách quan những thành tựu và những tồn tại trong quá trình xây dựng và phát triển đất nước thời gian qua, trên cơ sở đó đã có những điều chỉnh phù hợp; mặt khác, sự thay đổi này cũng làm phong phú thêm về mặt lý luận và thực tiễn về con đường đi lên chủ nghĩa xã hội ở nước ta. 

Ba là, Dự thảo sửa đổi Hiến pháp năm 1992 mà cụ thể là tại Điều 54 đã không hiến định vai trò chủ đạo của kinh tế nhà nước. Đây là một vấn đề thu hút sự quan tâm của nhiều người, đặc biệt là các nhà nghiên cứu và hoạch định chính sách. Có ý kiến ủng hộ nhưng cũng không ít ý kiến không đồng tình. Chúng tôi cho rằng, vấn đề này có ảnh hưởng và quyết định đến con đường xây dựng và phát triển của đất nước nên cần có sự cân nhắc một cách cẩn trọng và thấu đáo để bảo đảm mang tính kế thừa, đồng thời góp phần định hướng sự phát triển của đất nước theo đúng con đường mà Đảng và nhân dân ta đã chọn là con đường xây dựng chủ nghĩa xã hội. Có lẽ một lý do dẫn đến Dự thảo sửa đổi Hiến pháp năm 1992 không hiến định vai trò chủ đạo của kinh tế nhà nước là sự hoạt động kém hiệu quả của thành phần kinh tế này trong thời gian gần đây khi một số tập đoàn kinh tế của Nhà nước làm ăn thua lỗ với những khoản nợ khổng lồ, làm thất thoát tài sản của Nhà nước. Tuy nhiên, theo chúng tôi, cần có sự nhìn nhận và đánh giá một cách khách quan, công bằng về vai trò của thành phần kinh tế nhà nước để không nhầm lẫn giữa hiện tượng và bản chất của vấn đề. Cần phải có sự phân tích một cách thấu đáo và khoa học đâu là nguyên nhân của tình trạng kinh doanh kém hiệu quả của các tập đoàn, doanh nghiệp nhà nước thời gian qua là do xuất phát từ vai trò chủ đạo của kinh tế nhà nước hay do việc quản lý, điều hành yếu kém của con người hoặc do chính cơ chế mà chúng ta tạo ra? Có một thực tế không thể phủ nhận là thời gian qua kinh tế nhà nước đóng vai trò rất quan trọng, là đòn bẩy tạo sức bật cho nền kinh tế tăng trưởng và phát triển trong khi các thành phần kinh tế khác không đủ sức làm được việc này. Với vai trò chủ đạo của kinh tế nhà nước, đất nước ta đã có những giai đoạn tăng trưởng ngoạn mục, thu nhập quốc dân và thu nhập bình quân đầu người tăng lên đáng kể, từ một nước thiếu lương thực trở thành nước xuất khẩu gạo đứng hàng nhất, nhì thế giới,...

Một số đề xuất kiến nghị với Điều 54 của Dự thảo sửa đổi Hiến pháp năm 1992

Với những phân tích trên, chúng tôi kiến nghị Dự thảo sửa đổi Hiến pháp năm 1992 cần tiếp tục hiến định vai trò chủ đạo của kinh tế nhà nước trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa. Việc tiếp tục khẳng định vai trò chủ đạo của kinh tế nhà nước là sự thể hiện tính nhất quán và xuyên suốt trong các chủ trương, đường lối của Đảng ta từ trước đến nay là kiên định với con đường đi lên chủ nghĩa xã hội. Bên cạnh đó, để các tầng lớp nhân dân hiểu rõ và nhận thức sâu sắc hơn về con đường phát triển của đất nước, Dự thảo sửa đổi Hiến pháp năm 1992 cần làm rõ bản chất và đặc trưng mới của nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa như sau: 

Thứ nhất, nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa phải là một nền kinh tế trong đó Nhà nước đóng vai trò là người quản lý, điều tiết giúp các thể chế kinh tế thị trường vận hành đồng bộ trên cơ sở bảo đảm sự công bằng và cạnh tranh lành mạnh của các thành phần kinh tế. Nhà nước quản lý nền kinh tế bằng pháp luật, chiến lược, quy hoạch, kế hoạch, chính sách,... để định hướng, điều tiết, thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội. 

Thứ hai, trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, kinh tế nhà nước đóng vai trò chủ đạo. Trong những trường hợp cần thiết và thông qua công cụ là pháp luật, Nhà nước có thể sử dụng kinh tế nhà nước để can thiệp thị trường, để bảo đảm thị trường phát triển lành mạnh và bảo vệ người tiêu dùng. 

Thứ ba, nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa là một nền kinh tế hướng tới mục tiêu “dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh”. Để đạt được mục tiêu này, Nhà nước chú trọng giải quyết các vấn đề căn bản mang tính nguyên tắc là bảo đảm lợi ích kinh tế của người lao động, người tiêu dùng, bảo đảm an sinh xã hội, thực hiện chính sách xóa đói, giảm nghèo và xem đó vừa là động lực, vừa là mục tiêu của phát triển kinh tế. Nhà nước luôn chú trọng đặt lợi ích kinh tế trong mối quan hệ biện chứng với các lợi ích chính trị, tư tưởng, văn hóa, xã hội. Một đặc trưng cơ bản, một thuộc tính quan trọng của định hướng xã hội chủ nghĩa trong kinh tế thị trường ở nước ta là phải gắn kinh tế với xã hội, thống nhất chính sách kinh tế với chính sách xã hội, tăng trưởng kinh tế đi đôi với thực hiện tiến bộ và công bằng xã hội ngay trong từng bước, từng chính sách và trong suốt quá trình phát triển.

Tóm lại, vai trò chủ đạo của kinh tế nhà nước đã trở thành bản chất, là đặc trưng cơ bản của nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa. Vì vậy, để bảo đảm tính nhất quán và kiên định với con đường xây dựng chủ nghĩa xã hội của nước ta, Dự thảo sửa đổi Hiến pháp năm 1992 cần tiếp tục hiến định vai trò chủ đạo của kinh tế nhà nước trong cơ cấu kinh tế nhiều thành phần hiện nay./.

-----------------------------------------