Phát huy vai trò của chính quyền cấp xã, đáp ứng yêu cầu phát triển tỉnh Ninh Bình trong kỷ nguyên mới

Vai trò của chính quyền cấp xã - “Tuyến đầu” trong mô hình hành chính mới

Ngày 5-6-2025, Ủy ban Thường vụ Quốc hội thông qua về nguyên tắc các nghị quyết về sắp xếp đơn vị hành chính cấp xã năm 2025. Trước đó, trình bày tờ trình của Chính phủ về việc sắp xếp đơn vị hành chính cấp xã năm 2025, Bộ trưởng Bộ Nội vụ Phạm Thị Thanh Trà cho biết trong tổng số 10.035 đơn vị hành chính cấp xã của cả nước hiện nay có 9.907 đơn vị (7.571 xã, 1.719 phường và 617 thị trấn) thực hiện sắp xếp. 128 đơn vị hành chính cấp xã (123 xã, 5 phường) giữ nguyên do đã đạt cả 2 tiêu chuẩn về diện tích tự nhiên và quy mô dân số hoặc có yếu tố đặc thù.

Theo Bộ trưởng Bộ Nội vụ, các tỉnh, thành phố đã xây dựng 3.193 phương án sắp xếp 9.907 đơn vị hành chính cấp xã để hình thành 3.193 đơn vị mới, gồm 2.498 xã, 682 phường và 13 đặc khu), giảm 6.714 đơn vị. Trong số này, có 3.036 đơn vị hành chính cấp xã sau sắp xếp bảo đảm định hướng tiêu chuẩn, còn 157 đơn vị chưa đạt định hướng tiêu chuẩn nhưng không thể sắp xếp thêm với các đơn vị hành chính cấp xã liền kề. Như vậy, sau sắp xếp, cả nước còn tổng số 3.321 đơn vị hành chính cấp xã (2.621 xã, 687 phường và 13 đặc khu), giảm 6.714 đơn vị (giảm 66,91%).

Trên cơ sở Đề án số 339/ĐA-CP, ngày 9-5-2025, của Chính phủ, “Về sắp xếp đơn vị hành chính cấp xã của tỉnh Ninh Bình (mới) năm 2025”, Ủy ban Thường vụ Quốc hội ban hành Nghị quyết số 1674/NQ-UBTVQH15 “Về việc sắp xếp các đơn vị hành chính cấp xã của tỉnh Ninh Bình năm 2025”. Theo đó, tỉnh Ninh Bình có 129 đơn vị hành chính cấp xã, gồm 97 xã và 32 phường sau khi sắp xếp đơn vị hành chính.

Theo Quyết định số 759-QĐ/TTg, ngày 14-4-2025, của Thủ tướng Chính phủ, Phê duyệt “Đề án sắp xếp, tổ chức lại đơn vị hành chính các cấp và xây dựng mô hình tổ chức chính quyền địa phương 2 cấp”, toàn bộ nhiệm vụ và quyền hạn của chính quyền cấp huyện hiện nay được chuyển giao cho chính quyền cấp xã thực hiện. Việc phân cấp, phân quyền được căn cứ vào quy mô, điều kiện cụ thể của từng địa phương và năng lực quản lý của chính quyền xã, theo hướng tăng cường ủy quyền từ Trung ương và cấp tỉnh.

Chính quyền địa phương cấp xã thực hiện 7 nhóm nhiệm vụ, quyền hạn cơ bản sau: 1- Tổ chức thi hành Hiến pháp, pháp luật và các văn bản của cấp trên tại địa bàn; 2- Quyết định về tài chính, ngân sách cấp xã (trừ những nội dung thuộc thẩm quyền cấp tỉnh); ban hành văn bản quy phạm pháp luật; tiếp nhận hỗ trợ tài chính từ Trung ương và tỉnh để phục vụ hoạt động công ích; 3- Thực hiện nhiệm vụ phát triển kinh tế - xã hội, nông nghiệp, cộng đồng; hỗ trợ doanh nghiệp nhỏ; thúc đẩy du lịch, dịch vụ; 4- Quản lý tài sản, hạ tầng công cộng; cơ sở giáo dục, y tế, an sinh xã hội; bảo tồn văn hóa, quản lý hoạt động thể thao, giải trí; 5- Cung ứng dịch vụ công thiết yếu như nước sạch, xử lý chất thải, vệ sinh môi trường, phòng cháy chữa cháy; 6- Giải quyết thủ tục hành chính, cung ứng dịch vụ công trực tiếp đến người dân; 7- Thực hiện các nhiệm vụ, quyền hạn được chính quyền cấp tỉnh phân cấp hoặc ủy quyền.

Ngoài các nhiệm vụ chung, chính quyền phường (thuộc đô thị) và chính quyền đặc khu (vùng hải đảo) còn được giao thêm một số quyền hạn riêng, phù hợp với đặc thù đô thị và hải đảo.

Trong tiến trình xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam và đẩy mạnh cải cách hành chính, một trong những bước đi có tính đột phá là tổ chức lại hệ thống các cấp hành chính theo hướng tinh gọn, hiệu lực, hiệu quả. Trong đó, việc không tổ chức cấp huyện trong mô hình tổ chức bộ máy hành chính được xác định là giải pháp cải cách mạnh mẽ. Thay đổi này kéo theo sự điều chỉnh căn bản về vị thế của chính quyền cấp xã - từ vai trò thừa hành, phụ thuộc cấp huyện, nay trở thành cấp hành chính trực thuộc tỉnh và là tuyến đầu trực tiếp trong quản lý nhà nước tại cơ sở, cùng với đó là quy mô dân số và địa giới hành chính của cấp xã ngày càng mở rộng.

Việc sáp nhập 3 tỉnh Nam Định, Hà Nam và Ninh Bình thành tỉnh Ninh Bình mới đã tạo nên một đơn vị hành chính cấp tỉnh có quy mô lớn cả về dân số lẫn không gian địa lý. Với hơn 4,4 triệu dân, địa bàn mới hình thành sẽ trải dài từ vùng đồng bằng sông Hồng trù phú đến trung du bán sơn địa, vùng ven biển và cả những khu vực di sản nổi tiếng, như Tràng An, chùa Bái Đính hay cố đô Hoa Lư.

Sự đa dạng về địa hình, điều kiện tự nhiên và đặc điểm dân cư đồng nghĩa với việc phát triển không đồng đều. Trong khi một số khu vực đang đô thị hóa nhanh chóng như phường Hoa Lư, phường Phủ Lý hay phường Nam Định, thì nhiều xã thuộc vùng nông thôn, miền núi, ven biển vẫn còn gặp khó khăn về hạ tầng, dịch vụ công và thu nhập. Trong bối cảnh đó, chính quyền cấp xã ở tỉnh Ninh Bình đang đứng trước yêu cầu “nâng tầm” toàn diện, cả về năng lực tổ chức, chất lượng cán bộ lẫn khả năng phục vụ nhân dân.

Trước đây, mô hình tổ chức theo tuyến dọc ba cấp hành chính (tỉnh - huyện - xã) dẫn đến sự chồng chéo về chức năng, làm giảm tính phản hồi chính sách từ thực tiễn. Việc chuyển giao trực tiếp chính quyền cấp xã về dưới sự quản lý của cấp tỉnh tạo nên sự tái cấu trúc cơ bản cả về tổ chức và chức năng, giúp rút ngắn chuỗi điều hành, nâng cao hiệu quả thực thi chính sách và phục vụ nhân dân.

Theo mô hình mới, chính quyền cấp xã không còn chỉ là nơi tiếp nhận và thực hiện chỉ đạo hành chính, mà trở thành đầu mối kết nối giữa chính quyền cấp tỉnh và người dân, giữ vai trò chủ động trong thi hành pháp luật, tổ chức đời sống cộng đồng, cung cấp dịch vụ công và phản ánh kịp thời nhu cầu thực tiễn lên cấp hoạch định chính sách. Đây là sự chuyển biến mang tính chất lượng trong vị thế chính trị - hành chính của cấp xã.

Sự thay đổi về cơ chế hành chính đòi hỏi chính quyền cấp xã đảm nhiệm khối lượng công việc ngày càng lớn, thuộc nhiều lĩnh vực trước đây do cấp huyện quản lý, như: quản lý đất đai, xây dựng, giáo dục, y tế cơ sở, môi trường, tài chính - ngân sách, an sinh xã hội. Điều này không chỉ yêu cầu phân quyền về mặt hình thức, mà còn đòi hỏi quá trình tái cơ cấu toàn diện bộ máy hành chính cấp xã, bao gồm: 1- Tổ chức lại bộ phận chuyên môn trong ủy ban nhân dân cấp xã theo hướng chuyên sâu và phù hợp với chức năng mới; 2- Nâng cao chất lượng đội ngũ cán bộ, công chức xã về trình độ, tư duy và năng lực điều hành; 3- Đầu tư phát triển hạ tầng công nghệ thông tin và hệ thống cơ sở dữ liệu kết nối với cấp tỉnh để phục vụ quản lý điều hành hiệu quả.

Trong bối cảnh mới, chính quyền cấp xã đang từng bước chuyển mình từ “nơi cung cấp dịch vụ hành chính” sang “đơn vị hoạch định vi mô và thực thi chính sách cộng đồng” - nơi các quyết sách cấp tỉnh được cụ thể hóa bằng chương trình hành động phù hợp với điều kiện và đặc điểm địa phương. Cùng với đó, chính quyền xã cần phát huy vai trò chủ động trong phát hiện vấn đề, đề xuất giải pháp, điều phối nguồn lực phát triển - từ ngân sách nhà nước đến nguồn lực cộng đồng và hợp tác công - tư.

Với đặc điểm là cấp chính quyền gần dân nhất, nơi phát sinh và tiếp cận nhanh nhất các vấn đề xã hội, việc trao quyền cần đi đôi với thiết lập hành lang pháp lý rõ ràng, cơ chế phối hợp hiệu quả với cấp tỉnh và hệ thống giám sát chặt chẽ. Đây là điều kiện để bảo đảm tính dân chủ, minh bạch và hiệu quả trong thực thi công vụ, góp phần hiện thực hóa mục tiêu xây dựng nền hành chính phục vụ và kiến tạo phát triển từ cơ sở.

Định hướng và giải pháp phát huy vai trò của chính quyền cấp xã ở tỉnh Ninh Bình trong kỷ nguyên phát triển mới của đất nước

Việc sáp nhập ba tỉnh Nam Định, Hà Nam và Ninh Bình để hình thành một đơn vị hành chính cấp tỉnh mới mở ra kỳ vọng về một không gian phát triển rộng lớn, hiệu quả quản trị được nâng cao và bộ máy hành chính tinh gọn. Tuy nhiên, đối với cấp xã, nơi trực tiếp thực thi chủ trương, chính sách và phục vụ người dân, quá trình này cũng đặt ra nhiều thách thức không nhỏ.

Sự chênh lệch giữa các phường đô thị với các xã khu vực nông thôn và miền núi là thực tế tồn tại nhiều năm qua ở Ninh Bình. Sau sáp nhập, khi cấp xã phải tiếp nhận thêm phần việc vốn do cấp huyện đảm nhiệm trước đây, yêu cầu về trình độ chuyên môn, kỹ năng quản lý và năng lực hành chính đối với đội ngũ cán bộ xã sẽ tăng mạnh. Tuy nhiên, không phải xã nào cũng có đủ điều kiện nhân lực để đáp ứng.

Nhiều trụ sở ủy ban nhân dân xã hiện nay chưa được đầu tư đúng mức, hệ thống công nghệ thông tin còn lạc hậu, máy móc thiếu đồng bộ, thậm chí một số xã miền núi vẫn còn sử dụng hệ thống văn phòng truyền thống, chưa đủ điều kiện để triển khai các dịch vụ công trực tuyến hay tiếp nhận hồ sơ số hóa. Điều này sẽ trở thành điểm nghẽn lớn trong mô hình chính quyền địa phương hai cấp.

Áp lực cải cách hành chính và yêu cầu phục vụ người dân ngày càng cao. Trong không gian hành chính mới, khối lượng công việc tại cấp xã không chỉ tăng lên về số lượng, mà còn phức tạp hơn về tính chất. Người dân kỳ vọng được phục vụ nhanh hơn, minh bạch hơn, hiệu quả hơn, đặc biệt khi khoảng cách địa lý với cấp tỉnh trở nên xa hơn. Nếu không có cơ chế hỗ trợ và phân quyền hợp lý, nhiều xã sẽ rơi vào tình trạng quá tải.

Khó khăn trong việc gắn kết cộng đồng dân cư trong một không gian hành chính rộng lớn. Việc sáp nhập ba tỉnh đồng nghĩa với việc kết nối các vùng có đặc trưng văn hóa, lối sống, tập quán khác nhau. Chính quyền cấp xã, với vai trò gần dân nhất, sẽ đóng vai trò then chốt trong việc tạo dựng sự đồng thuận, giữ gìn bản sắc địa phương và thúc đẩy tinh thần đoàn kết trong cộng đồng mới.

Do đó, để phát huy vai trò của chính quyền cấp xã ở tỉnh Ninh Bình trong kỷ nguyên phát triển mới - một thời kỳ gắn với chuyển đổi số, đô thị hóa nhanh, hội nhập quốc tế sâu rộng và yêu cầu quản trị quốc gia hiện đại, hiệu quả, cần thực hiện các giải pháp mang tính chiến lược và toàn diện; cụ thể là:

Thứ nhất, nâng cao năng lực quản trị và điều hành ở cấp cơ sở. Yếu tố quyết định đầu tiên là năng lực thể chế và con người. Chính quyền cấp xã cần được chuyên nghiệp hóa thông qua việc chuẩn hóa đội ngũ cán bộ cả về trình độ chuyên môn, năng lực quản lý liên ngành, khả năng ứng dụng công nghệ số và tư duy đổi mới. Việc đào tạo không chỉ dừng ở kỹ năng hành chính, mà còn cần trang bị tư duy phản biện, năng lực hoạch định vi mô và điều phối cộng đồng.

Cùng với đó, một định hướng quan trọng là cần thiết lập cơ chế phân quyền - phân cấp rõ ràng, minh bạch và hiệu quả, giúp chính quyền xã không chỉ “được giao việc”, mà còn “được quyết định”, từ đó phát huy tính chủ động, sáng tạo trong xử lý các vấn đề địa phương. Quản trị hiện đại đòi hỏi một hệ thống hành chính có trách nhiệm giải trình cao, công khai - minh bạch và lấy kết quả phục vụ nhân dân làm thước đo hiệu quả.

Thứ hai, đẩy mạnh chuyển đổi số và cải cách hành chính ở cấp xã. Trong kỷ nguyên phát triển mới - kỷ nguyên vươn mình của dân tộc, chính quyền cấp xã không thể đứng ngoài quá trình chuyển đổi số quốc gia. Do đó, cần xây dựng mô hình “chính quyền số cấp xã” như một trụ cột trong hạ tầng hành chính hiện đại, gắn với các nền tảng dữ liệu lớn phục vụ công tác quản lý dân cư, đất đai, y tế, giáo dục, tài nguyên - môi trường,…

Cải cách thủ tục hành chính cần được tiếp tục đẩy mạnh theo hướng đơn giản hóa, chuẩn hóa và số hóa toàn diện, nhằm tạo ra môi trường phục vụ thân thiện, nhanh gọn, chuyên nghiệp, giảm chi phí thời gian và chi phí hành chính cho người dân và doanh nghiệp. Ứng dụng công nghệ không chỉ là công cụ, mà còn phải trở thành phương thức quản lý chính của chính quyền xã hiện đại.

Thứ ba, thúc đẩy dân chủ cơ sở và tăng cường huy động nguồn lực cộng đồng. Một chính quyền gần dân không thể hiệu quả nếu thiếu cơ chế thực hiện dân chủ thực chất. Do đó, yêu cầu cấp thiết là cần thiết lập các kênh phản biện, giám sát và tham vấn chính sách một cách thường xuyên và thực chất thông qua Mặt trận Tổ quốc Việt Nam, các tổ chức chính trị - xã hội, tổ chức cộng đồng và nền tảng số. Việc huy động ý kiến người dân phải trở thành một phần bắt buộc trong quá trình xây dựng, điều chỉnh chính sách ở cấp xã.

Bên cạnh đó, chính quyền cấp xã phải phát huy vai trò huy động và điều phối các nguồn lực phát triển, từ ngân sách nhà nước đến nguồn lực xã hội hóa, hợp tác công - tư, và nguồn lực phi chính thức trong cộng đồng. Đây chính là cơ sở để hình thành chính quyền kiến tạo ở cấp cơ sở, có khả năng dẫn dắt sự thay đổi và thúc đẩy phát triển địa phương.

Thứ tư, thúc đẩy liên kết vùng và hợp tác đa chiều. Cấp xã không thể phát triển một cách biệt lập; vì vậy, việc tăng cường liên kết vùng, liên xã, liên tỉnh trong việc xây dựng các chương trình phát triển chung, quản lý tài nguyên, phòng, chống thiên tai và bảo vệ môi trường sẽ giúp tối ưu hóa nguồn lực, đồng thời bảo đảm sự nhất quán trong điều hành chính sách ở các cấp.

Đồng thời, cần mở rộng hợp tác với khu vực tư nhân, các tổ chức xã hội và quốc tế, nhằm tranh thủ công nghệ, vốn và kinh nghiệm quản trị trong quá trình hiện đại hóa bộ máy cấp xã. Chính quyền xã cần được trao quyền và cơ chế linh hoạt để thiết lập các mô hình hợp tác đa chiều phục vụ phát triển bền vững.

Thứ năm, đổi mới tư duy phát triển theo hướng bền vững, toàn diện và bao trùm. Trong bối cảnh biến đổi khí hậu và bất bình đẳng xã hội gia tăng, chính quyền cấp xã phải được đặt vào vị trí trung tâm trong việc lồng ghép các mục tiêu phát triển bền vững (SDGs) vào quản lý nhà nước tại địa phương. Điều này bao gồm việc ưu tiên phát triển kinh tế xanh, kinh tế tuần hoàn, tiết kiệm tài nguyên và bảo tồn văn hóa truyền thống, hướng tới một mô hình phát triển hài hòa giữa con người - kinh tế - môi trường.

Phát triển địa phương không thể chỉ là tăng trưởng số lượng, mà cần gắn với chất lượng sống, công bằng xã hội và sự bền vững về môi sinh. Do đó, cấp xã cần có đủ năng lực và quyền lực để bảo đảm các nguyên tắc này được thực thi nghiêm túc trong mọi quyết sách quản lý.

Trong tiến trình xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa và cải cách nền hành chính theo hướng tinh, gọn, mạnh, hiệu năng, hiệu lực, hiệu quả, chính quyền cấp xã đang và sẽ tiếp tục giữ vai trò trụ cột trong quản trị nhà nước từ cơ sở. Việc phát huy vai trò của cấp xã không đơn thuần là mở rộng nhiệm vụ hay tăng cường trách nhiệm, mà phải được nhìn nhận như một chuyển hóa mang tính chiến lược về vị thế, chức năng và phương thức vận hành của thiết chế hành chính cấp thấp nhất nhưng gần dân nhất. Chỉ khi nào chính quyền cấp xã được trao quyền một cách thực chất, được đầu tư tương xứng và được dẫn dắt bởi tư duy kiến tạo, thì nơi đó mới trở thành nền tảng vững chắc cho một nền hành chính hiệu quả, một xã hội dân chủ, và một quốc gia phát triển hiện đại, bao trùm và bền vững./.