Bảo vệ di sản văn hóa trước biến đổi khí hậu: kinh nghiệm từ Hy Lạp và một vài gợi mở cho Việt Nam*

Mối đe dọa đối với di sản văn hóa đến từ biến đổi khí hậu

Hy Lạp có đường bờ biển dài, khoảng 16.300 km, trong đó khoảng 1.000 km là những khu vực rất dễ bị ảnh hưởng tiêu cực do biến đổi khí hậu. Những tác động tiêu cực này có liên quan tới mực nước biển trung bình của Hy Lạp ước tính sẽ dâng lên 0,2 - 2 m vào năm 2100⁽²⁾. Bên cạnh đó, nhiệt độ trung bình hằng năm của Hy Lạp đã tăng lên kể từ những năm 1960, và trong hai thập kỷ qua, tốc độ ấm lên của nước này đã tăng tốc và vượt qua mức trung bình của thế giới. Các hiện tượng thời tiết cực đoan do biến đổi khí hậu đã gây ra những đe dọa phức tạp cho di sản văn hóa ở Hy Lạp:

Thứ nhất, hiện tượng mực nước biển dâng cao

Các di tích ven biển như thành phố cổ Epidaurus hay khu vực quanh Athens có nguy cơ bị xói lở bờ biển, ngập mặn, làm tổn hại nghiêm trọng đến các công trình đá và hệ thống dẫn nước cổ. Hơn một nửa số di tích lịch sử nằm dọc theo bờ biển Türkiye và Hy Lạp có nguy cơ rất cao bị chìm vào cuối thế kỷ này khi mực nước biển dâng cao. Theo ước tính có thể hơn 1/3 các di tích ven biển Aegea (bao gồm Hy Lạp và Thổ Nhĩ Kỳ) đang bị đe dọa bởi mực nước biển dâng⁽³⁾.

Thứ hai, nhiệt độ tăng cao và nguy cơ từ cháy rừng 

Theo dữ liệu từ ba địa điểm (Di chỉ Khảo cổ và Bảo tàng Delphi, Bảo tàng Khảo cổ Thessaloniki, Nhà thờ Panagia Acheiropoietos từ thế kỷ thứ 5) ở Hy Lạp: Dữ liệu về nhiệt độ và độ ẩm tại các bảo tàng, di chỉ khảo cổ và nhà thờ được thu thập từ các cảm biến đặc biệt. Nhiệt độ tăng kết hợp với độ ẩm cao sẽ tiếp diễn trong những năm tới có thể ảnh hưởng đáng kể đến thành phần hóa học của một số vật liệu được sử dụng trong các di tích di sản văn hóa tại Hy Lạp⁽⁴⁾. Do đó, điều này có thể dẫn đến sự phân hủy nhanh hơn hoặc phân hủy một số vật liệu, hoặc sự phát triển của nấm mốc.

Đối với các di tích nằm ngoài trời ​​sẽ phải đối mặt với thách thức lớn nhất đó là nhiệt độ tăng cao. Với các di tích, đặc biệt là các di tích không có hệ thống điều hòa, như nhà thờ Acheiropoietos, các chi tiết gỗ trên trần nhà cùng những bức tranh có tuổi đời 800 năm dễ bị hư hại hơn. Mặt khác, hiện tượng thời tiết cực đoan khiến các điểm di tích phải đóng cửa khi nhiệt độ cao, làm giảm trải nghiệm du khách. Ví dụ: Acropolis đã phải đóng cửa vào buổi chiều trong những đợt nắng nóng vào tháng 7-2024 (khi nhiệt độ lên đến 38^oC)⁽⁵⁾, tháng 7-2025 (khi nhiệt độ dự kiến là 41^oC và cảnh báo cháy rừng ở cấp độ 4)⁽⁶⁾. Bên cạnh đó, nguy cơ cháy rừng luôn là mối đe dọa đối với di sản văn hóa. Theo thống kê năm 2024, chỉ trong 6 tháng đầu năm, Chính phủ Hy Lạp thông báo nước này đã phải ứng phó với hơn 1.200 vụ cháy rừng, gấp đôi so với cùng kỳ năm 2023⁽⁷⁾.

Thứ ba, lũ lụt, mưa lớn bất thường gây thiệt hại lớn đến các di tích

Mưa lớn bất thường gây xói mòn, làm hư hại nền móng của các di tích nằm trong khu vực thấp hoặc ven sông, ven biển. Hiện tượng thời tiết khắc nghiệt xảy ra trong những năm gần đây, cũng như ô nhiễm không khí và mưa axit, đã gây ra các vấn đề về kết cấu ở các bức tường và đền thờ của Acropolis, một trong những di tích khảo cổ được bảo tồn tốt nhất ở Hy Lạp. Đối với di tích khảo cổ trên đảo Delos, đã có những thiệt hại nghiêm trọng đối với các bức tường, đặc biệt là những bức tường dễ vỡ làm bằng đá vôi, làm hư hại các mối nối và nước thấm vào nền móng của các tòa nhà⁽⁸⁾. Mặt khác, biến đổi khí hậu, như lũ lụt, hạn hán ảnh hưởng tiêu cực đến sinh kế, đời sống xã hội của người dân vùng có di sản⁽⁹⁾.

Những nỗ lực ứng phó và thích ứng của Hy Lạp

Xây dựng chiến lược quốc gia

Chính phủ Hy Lạp đã đưa ra Chiến lược quốc gia về thích ứng với biến đổi khí hậu (NAS - National Strategy for Adaptation to Climate Change) với các mục tiêu chung, nguyên tắc chỉ đạo và công cụ thực hiện phù hợp với các chỉ thị của EU và kinh nghiệm quốc tế. NAS cung cấp các hướng dẫn và quy trình cho các hành động thích ứng tiềm năng cho tất cả các lĩnh vực môi trường và kinh tế xã hội có khả năng bị ảnh hưởng đáng kể bởi biến đổi khí hậu ở Hy Lạp, bao gồm cả di sản văn hóa như một chính sách ngành riêng biệt (theo Luật 4414/2016)⁽¹⁰⁾.

Bên cạnh đó, năm 2019, Bộ Văn hóa Hy Lạp cũng đã thành lập Ủy ban liên ngành gồm các chuyên gia có trách nhiệm xây dựng kế hoạch hành động quốc gia nhằm giải quyết tác động của biến đổi khí hậu đối với các di tích khảo cổ và di tích lịch sử của đất nước. Mục đích xây dựng Ủy ban liên ngành để nghiên cứu tác động của biến đổi khí hậu đối với di sản văn hóa và xây dựng các đề xuất và hành động trong khuôn khổ Kế hoạch hành động quốc gia⁽¹¹⁾.

Đối với lĩnh vực văn hóa, chiến lược của Ủy ban liên ngành được xách định gồm: chuẩn đoán, giám sát, phòng ngừa và bảo tồn. Trước tiên là lập bản đồ và xác định các yếu tố văn hóa đang bị đe dọa; đánh giá mức độ dễ bị tổn thương và các loại rủi ro khác nhau; tiếp đến là xác định, phân tích và đánh giá đặc điểm của từng loại và bên cạnh đó là phát triển phương pháp luận, công nghệ, quy trình, thực hành và quy trình chẩn đoán, phòng ngừa và điều trị; cuối cùng là giám sát và theo dõi liên tục, chuyên sâu và thích ứng đối với vốn văn hóa dựa trên việc lập bản đồ và đánh giá trước đó. Ưu tiên các di tích và di tích đang bị đe dọa, triển khai các biện pháp can thiệp phù hợp để phòng ngừa và xử lý rủi ro.

Thúc đẩy giáo dục và nhận thức

Chìa khóa thành công của NAS là nâng cao khả năng thích ứng với biến đổi khí hậu để ngăn chặn tác động tiêu cực đến kinh tế - xã hội Hy Lạp. Xây dựng năng lực thích ứng là một khái niệm đa chiều bao gồm năng lực mềm (giáo dục và đào tạo) và năng lực cứng (các biện pháp bảo tồn kỹ thuật). Nhìn chung, giáo dục là động lực chính để nâng cao nhận thức về khí hậu và khả năng thích ứng, đặc biệt là những người trẻ tuổi. Thực tế cho thấy, từ cấp tiểu học, trung học, rồi đến đại học, các chương trình giáo dục về di sản và bảo vệ di sản trước biến đổi khí hậu đã được lồng ghép vào trong các chương trình học tập thông qua các trò chơi⁽¹²⁾, qua STEM, hay qua các dự án giáo dục cho sinh viên⁽¹³⁾…

Tại Hy Lạp, thuật ngữ "Giáo dục Môi trường" (sau đây gọi tắt là EE) đã được sử dụng từ năm 1976. Từ năm 1990, khi EE được công nhận là một phần của chương trình giảng dạy trung học cho đến ngày nay, một khuôn khổ thể chế rộng lớn đã đặt nền móng không chỉ ở cấp trường mà còn ở cấp địa phương và trung ương⁽¹⁴⁾. Chính phủ Hy Lạp đã đưa Chương trình giảng dạy “Môi trường và Giáo dục vì sự phát triển bền vững” vào hệ thống trường học của Hy Lạp, Chương trình giảng dạy "Môi trường và Giáo dục vì sự Phát triển Bền vững" cho bậc mẫu giáo, lớp 1 đến lớp 6 tiểu học... ⁽¹⁵⁾. Với quyết định này cho thấy tầm quan trọng của nhận thức và các nguyên tắc giá trị liên quan đến môi trường trong tất cả các môn học của chương trình giảng dạy hiện tại.

Số hóa di sản văn hóa

Hy Lạp là quốc gia có những nỗ lực trong những thập kỷ gần đây để thúc đẩy số hóa và bảo tồn kỹ thuật số các tài sản di sản văn hóa. Kể từ năm 2016, chủ trương số hóa được Bộ Văn hóa Hy Lạp quan tâm đưa vào trong chính sách, kế hoạch thực hiện và chính thức khẳng định "tiềm năng to lớn nằm trong sự liên kết của di sản với các công nghệ kỹ thuật số và nhu cầu tiếp theo về việc sử dụng hiệu quả công nghệ sau này trong việc bảo vệ, quản lý, thúc đẩy và phổ biến vốn văn hóa"⁽¹⁶⁾. Bộ Văn hóa Hy Lạp kết hợp với công ty viễn thông Cosmote đã cho ra mắt ứng dụng Chronos vào năm 2023⁽¹⁷⁾. Ứng dụng Chronos được đặt theo tên vị thần thời gian của Hy Lạp, nhằm thu hút du khách tìm hiểu thêm về một địa điểm khảo cổ nổi tiếng nhất của thế giới nói chung và Hy Lạp nói chung. Ứng dụng này được sử dụng tại cụm di tích là đền Parthenon và một số phần của Bảo tàng Acropolis được xây dựng dưới chân tảng đá. Việc sử dụng ứng dụng Chronos giúp du khách không phải đi bộ lên dốc đông đúc và chờ đợi để được tận mắt chứng kiến di tích mang tính biểu tượng này, thay vào đó chỉ là một cú chạm với ứng dụng, họ có thể chiêm ngưỡng di sản và chia sẻ kiến thức lịch sử. Nhờ công nghệ số, du khách có thể nhìn lại diện mạo trước đây của di tích từ thế kỷ thứ 5 trước Công nguyên một cách nguyên vẹn bằng cách chụm và phóng to hình ảnh khắp địa điểm di tích cổ đại này.

Nhờ sự kết hợp giữa di sản văn hóa Hy Lạp và công nghệ hiện đại mang đến cơ hội độc đáo để bảo tồn, học hỏi và chia sẻ sự phong phú của lịch sử và nghệ thuật Hy Lạp. Bằng cách nắm bắt những đổi mới này, chúng ta có thể đảm bảo và tạo cơ hội cho các thế hệ tương lai kết nối với di sản của Hy Lạp cổ đại, vượt qua ranh giới địa lý và thời gian để mở rộng hiểu biết của mọi người trên toàn thế giới về di sản cổ đại này. Với những nỗ lực hợp tác của các bảo tàng, tổ chức văn hóa và những người tiên phong về công nghệ, chúng ta có thể tôn vinh và nâng cao văn hóa Hy Lạp trên trường quốc tế.

Một vài gợi mở cho Việt Nam

Việt Nam là nước có đường bờ biển dài hơn 3.000km, nằm trong vùng khí hậu nhiệt đới gió mùa,... nên Việt Nam là một trong những quốc gia chịu ảnh hưởng nặng nề bởi biến đổi khí hậu, đe dọa trực tiếp đến sự tồn tại và tính toàn vẹn của kho tàng di sản văn hóa. Đây cũng là môt thách thức lớn đối với quá trình phát triển bền vững đất nước. Trong những năm qua, tình trạng mưa lớn, ngập lụt, xói mòn đất, xâm nhập mặn, hạn hán kéo dài,… là những tác nhân khiến cho di sản dễ bị hư hại hơn bao giờ hết.

Thích ứng với biến đổi khí hậu cũng đã được luật hóa trong Luật Bảo vệ môi trường năm 2020. Đây là cơ sở pháp lý để Việt Nam xây dựng, ban hành và triển khai thực hiện Chiến lược quốc gia về biến đổi khí hậu giai đoạn đến năm 2050, Hệ thống giám sát và đánh giá hoạt động thích ứng với biến đổi khí hậu cấp quốc gia, Kế hoạch quốc gia thích ứng với biến đổi khí hậu giai đoạn 2021 - 2030 và tầm nhìn đến năm 2050 (cập nhật, năm 2024).

Trong thời gian tới, để thực hiện có hiệu quả công tác bảo tồn, phát huy giá trị các di sản văn hóa trước thách thức của biến đổi khí hậu, Việt Nam cần thực hiện đồng bộ các giải pháp cơ bản sau:

Thứ nhất, xây dựng cơ sở dữ liệu toàn diện

Việt Nam là quốc gia với hơn 40.000 di tích và khoảng gần 70.000 di sản văn hóa phi vật thể trên cả nước được kiểm kê, trong đó có 8 di sản văn hóa và thiên nhiên thế giới, 16 di sản văn hóa phi vật thể được UNESCO ghi danh và 10 di sản tư liệu được Chương trình Ký ức Thế giới của UNESCO ghi danh; 138 di tích quốc gia đặc biệt được Thủ tướng Chính phủ xếp hạng, 3.653 di tích quốc gia, 620 di sản văn hóa phi vật thể được đưa vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia; có 294 hiện vật, nhóm hiện vật được Thủ tướng Chính phủ công nhận là Bảo vật quốc gia; 202 bảo tàng, gồm 126 bảo tàng công lập và 76 bảo tàng ngoài công lập, lưu giữ và trưng bày trên 4 triệu tài liệu hiện vật, trong đó có nhiều sưu tập, hiện vật đặc biệt quý hiếm….⁽¹⁸⁾. Có thể nói Việt Nam chứa đựng một kho tàng di sản văn hóa phong phú và đồ sộ. Tuy nhiên, cơ sở dữ liệu toàn diện về di sản văn hóa ở Việt Nam lại chưa được xây dựng. Đây là yêu cầu cấp bách không chỉ để quản lý, bảo tồn mà còn để ứng phó hiệu quả với những thách thức hiện đại, đặc biệt là biến đổi khí hậu và phát triển bền vững.

Thứ hai, thúc đẩy hợp tác, phối hợp liên ngành trong quản lý di sản cần mạnh mẽ và chính thức hơn

Hiện nay, việc thích ứng với biến đổi khí hậu đối với di sản văn hóa không chỉ bó hẹp ở chủ trương của ngành văn hóa nói chung. Với một lĩnh vực đa ngành, liên ngành như di sản văn hóa, bao gồm bảo tồn, du lịch, giáo dục, … cần sự phối hợp liên ngành chặt chẽ, mạnh mẽ và chính thức hơn, đặc biệt giữa các bộ như Bộ Văn hóa Thể thao và Du lịch, Bộ Khoa học và Công nghệ, Bộ Tài nguyên và Môi trường, Bộ Xây dựng và có sự phối kết hợp tại các địa phương thông qua các sở, ngành ở địa phương.

Thứ ba, nâng cao nhận thức và đầu tư vào việc đào tạo đội ngũ chuyên gia về bảo tồn di sản văn hóa và ứng phó với biến đổi khí hậu

Để bảo tồn hiệu quả các di sản văn hóa trước tác động của biến đổi khí hậu, việc nâng cao nhận thức và đào tạo đội ngũ chuyên gia địa phương là yêu cầu bức thiết và cần có kế hoạch đào tạo toàn diện. Đội ngũ chuyên gia cần được trang bị kiến thức chuyên môn không chỉ về kỹ thuật bảo tồn (vật liệu, kiến trúc), mà còn cả những kiến thức về khoa học khí hậu, thủy văn và công nghệ. Bên cạnh đó, cần cũng cần thiết lập một cơ chế tài chính linh hoạt để thu hút nguồn vốn tư nhân và quốc tế cho những dự án nghiên cứu, bảo đảm những đãi ngộ thỏa đáng để có thể thu hút đội ngũ chuyên gia chất lượng cao, từ đó biến những thách thức của biến đổi khí hậu thành cơ hội cho di sản thích ứng và phát triển. Bên cạnh đó, việc nâng cao nhận thức cộng đồng về vai trò của bảo tồn di sản trước tác động của biến đổi khí hậu cũng góp một phần quan trọng giúp bảo vệ di sản một cách toàn diện và lâu dài.

Thứ tư, ứng dụng công nghệ sô vào bảo tồn di sản văn hóa

Áp dụng công nghệ số vào bảo tồn di sản văn hóa là một xu hướng tất yếu hiện nay. Công nghệ không chỉ giúp số hóa, lưu trữ cơ sở dữ liệu về di sản văn hóa mà còn cung cấp các giải pháp tiên tiến, hiện đại để giám sát, lập bản dồ rủi ro, dự báo khoa học với các di sản dễ bị tổn thương, đưa ra những cảnh báo sớm  và ứng phó với các mối đe dọa từ biến đổi khí hậu. Công nghệ còn hỗ trợ khai thác di sản văn hóa một cách bền vững thông qua du lịch thực thế ảo (VR hay AR), điều này góp phần giảm đi áp lực từ du khách lên các di tích vật lý, đồng thời phổ biến giá trị văn hóa đến công chúng toàn cầu một cách hiệu quả và nhanh.

Biến đổi khí hậu và những tác động của nó lên di sản văn hóa đã, đang và sẽ gây ra những thách thức, đe dọa đến sự bền vững, tính toàn vẹn của di sản văn hóa. Việc bảo tồn các di sản văn hóa trước tác động của biến đổi khí hậu là nhiệm vụ cấp thiết không chỉ đối với Hy Lạp, Việt Nam mà đối với cả thế giới. Việc xây dựng kế hoạch hành động ứng phó với biến đổi khí hậu trong lĩnh vực di sản văn hóa cần có chiến lược dài hạn, sự phối hợp chặt chẽ giữa các cơ quan quản lý, cộng đồng và các chuyên gia. Bên cạnh đó, việc mở trộng hợp tác quốc tế để học hỏi kinh nghiệm, hợp tác về nhân lực, thu hút nguồn tài chính, tiếp cận được công nghệ tiên tiến và chia sẻ kinh nghiệm là điều cần thiết trong bối cảnh hiện nay./.

---------------------

* Bài viết là sản phẩm của đề tài nghiên cứu khoa học: Bảo tồn di sản văn hóa trước biến đổi khí hậu: kinh nghiệm của châu Âu và gợi mở cho Việt Nam, NCCA/NV/2025-07.

(1) Fadeke Banjo (2024), 7 Heritage Sites We Are Losing to Conflict and Climate Change, tải tại: https://www.globalcitizen.org/en/content/hertiage-sites-conflict-climate-change/
(2) Ministry of Environment & Energy (2016), National Climate Change Adaptation Strategy (Excerpts), trang 7-8.
(3) Rebecca Ann Hughes (2024), Over a third of Türkiye and Greece’s heritage sites threatened by rising sea levels, study finds, https://www.euronews.com/green/2024/08/26/over-a-third-of-turkiye-and-greeces-heritage-sites-threatened-by-rising-sea-levels-study-f?utm_source=chatgpt.com.
(4) Sofia Christou (2024), Η κλιματική κρίση απειλεί τα ελληνικά μνημεία (The climate crisis threatens Greek monuments), https://www.kathimerini.com.cy/gr/politismos/i-klimatiki-krisi-apeilei-ta-ellinika-mnimeia.
(5) Reuters (2024), Greece shuts Acropolis for part of day as heatwave continues, https://www.reuters.com/world/europe/greece-shuts-acropolis-part-day-heatwave-continues-2024-07-17/?utm_source=chatgpt.com.
(6) Maia Davies (2025), Acropolis closes as heatwave grips Greece, https://www.bbc.com/news/articles/cy8g41ljjjno.
(7) Hà Anh (2024), “Thiên đường du lịch” Hy Lạp và nỗi ám ảnh mang tên “biến đổi khí hậu”, https://congluan.vn/thien-duong-du-lich-hy-lap-va-noi-am-anh-mang-ten-bien-doi-khi-hau-post303023.html.
(8) Tasos Kokkinidis (2022), Greek Cultural Monuments Threatened by Climate Change, https://greekreporter.com/2022/07/08/ancient-cultural-monuments-threatened-climate-change-greece/?utm_source=chatgpt.com
(9) Sakis Ioannidis (2019), Safeguarding Greece’s antiquities from climate change, https://www.ekathimerini.com/culture/244979/safeguarding-greece-s-antiquities-from-climate-change/?utm_source=chatgpt.com
(10) Elena Kountouri, Constantina Benissi and Sofia Spyropoulou (2022), Integrating Climate Change into Protection Policies in Greece, https://intarch.ac.uk/journal/issue60/8/full-text.html.
(11) Συνέντευξη της Υπουργού Πολιτισμού και Αθλητισμού Λίνας Μενδώνη, με θέμα τις πρωτοβουλίες του ΥΠΠΟΑ για την προστασία των μνημείων από την κλιματική αλλαγή, ενόψει της Ημέρας Περιβάλλοντος , στις 5 Ιουνίου (Phỏng vấn Bộ trưởng Bộ Văn hóa và Thể thao, Lina Mendoni, về các sáng kiến ​​của Bộ Văn hóa và Thể thao nhằm bảo vệ các di tích khỏi biến đổi khí hậu, hướng tới Ngày Môi trường, vào ngày 5 tháng 6), https://culture.gov.gr/el/Information/SitePages/view.aspx?nID=3816.
(12) Kassidy Utheim (2019), Educating Greek Students about Climate Change through Serious Games,
(13) Dự án trao quyền cho sinh viên hành động vì khí hậu tại thành phố Egaleo, Attica, Hy Lạp (2025), Improving climate awareness among Greek students, https://climate-adapt.eea.europa.eu/en/mission/solutions/mission-stories/improving-climate-awareness-among-greek-students-story73
(14) Moschopoulou, A. & Karakatsani, D. A. (2020), Environmental Education and Sustainability in the Greek curriculum: citizenship education and active citizenship, https://www.cicea.eu/pdfs/2019conf/05_moschopoulou-karakatsani_environmental-education-and-citizenship.pdf.
(15) Hara Moshou và Hara Drinia (2023), Climate Change Education and Preparedness of Future Teachers—A Review: The Case of Greece, https://www.mdpi.com/2071-1050/15/2/1177.
(16) Elena Korka (2016), "The digital dimension of cultural heritage. New opportunities for digital access to cultural goods", Digital Archaelogical Heritage, Europe Archaeologise Consilium Occasional, Paper No. 12, 95–100, https://www.europae-archaeologiae-consilium.org/_files/ugd/881a59_cab194398d07400aa14f60bf7297c69f.pdf.
(17) Europe News (2023), "A new augmented reality app shows the Acropolis as ancient Greeks knew it", https://www.euronews.com/culture/2023/10/12/a-new-augmented-reality-app-shows-the-acropolis-as-ancient-greeks-knew-it.
(18) Hoàng Đạo Cương (2024), Dấu ấn Di sản văn hóa năm 2024, nhiệm vụ, giải pháp năm 2025, https://bvhttdl.gov.vn/dau-an-di-san-van-hoa-nam-2024-nhiem-vu-giai-phap-nam-2025-20241226140127504.htm