TCCS - Nhiều nước trên thế giới có phong trào hợp tác xã (HTX) phát triển tốt, đem lại những lợi ích không nhỏ cho người dân, nhất là những người nghèo, yếu thế trong xã hội, trong đó có nước láng giềng Thái Lan. Có những điều khoản như thuê chủ nhiệm điều hành thì các HTX của nước ta chưa làm được như ở họ. Và nhiều kinh nghiệm khác chúng ta có thể tham khảo được ở HTX nông nghiệp Phi Mai (Pimai, Thái Lan).

I - Tổ chức hoạt động của hợp tác xã nông nghiệp Phi Mai

Nằm ở phường Nay Mương, tỉnh Nakhoratsima, HTX nông nghiệp Phi Mai có khoảng 9.000 xã viên, hoạt động đa ngành nghề với nhiều dịch vụ khác nhau, nhưng đều hướng vào phục vụ sản xuất nông nghiệp, như:

- Cung ứng cho xã viên các loại vật tư cần thiết cho sản xuất nông nghiệp, chế biến và tiêu thụ sản phẩm;

- Kinh doanh nhiều hoạt động ngành nghề: tín dụng, phân bón hữu cơ, thức ăn chăn nuôi, xăng dầu...

- Cung cấp cho xã viên các dịch vụ mang tính xã hội như: các hoạt động phúc lợi xã hội, giúp đỡ xã viên khắc phục rủi ro, thiên tai, ốm đau...

Hoạt động của HTX Phi Mai được phân thành các nhóm sau:

Nhóm hoạt động tín dụng: HTX kinh doanh 2 loại tín dụng, gồm tín dụng nội bộ tự nguyện và tín dụng theo dự án do Nhà nước triển khai. Đối với tín dụng nội bộ tự nguyện, HTX tiến hành huy động tiền nhàn rỗi trong xã viên tạo thành một ngân quỹ để cho những xã viên có nhu cầu vay đầu tư vào sản xuất nông nghiệp; quy định rõ mục đích vay là để đầu tư vào cải tạo ruộng, vườn; mua giống cây trồng, vật nuôi, công cụ sản xuất lớn, phân bón, thuốc trừ sâu, thức ăn chăn nuôi; nhận triển khai các dự án của Chính phủ về hỗ trợ phân bón, giảm nợ cho nông dân nghèo, qua đó tăng thêm cơ hội tiếp cận vốn tín dụng cho xã viên HTX.

Nhóm hoạt động dịch vụ vật tư nông nghiệp: HTX đảm nhận cung ứng cho xã viên đủ khối lượng phân bón hữu cơ, vô cơ, xăng dầu, thức ăn chăn nuôi, thuốc trừ sâu, hạt giống, con giống, máy móc theo yêu cầu của sản xuất nông nghiệp. Để thực hiện các dịch vụ này, HTX đầu tư xây dựng các nhà máy và cơ sở chế biến ngay chính sản phẩm của HTX.

Nhóm hoạt động chế biến và tiêu thụ nông sản: Bên cạnh các nhà máy nói trên, HTX còn đầu tư xây dựng trạm xay xát và đánh bóng gạo công suất 80 tấn/ngày. Sau mỗi vụ thu hoạch, HTX thu mua thóc tươi của xã viên, sơ chế và tổ chức xay xát tập trung (năm 2008 đã mua 50 ngàn tấn thóc của xã viên đưa vào xay xát và thu lãi 5 triệu bạt từ khâu bán gạo). Bên cạnh việc chế biến gạo, HTX đầu tư hình thành lò mổ và chế biến sản phẩm chăn nuôi để vừa tiêu thụ trong xã viên vừa bán ra ngoài.

Những kết quả mà HTX Phi Mai đã đạt được trong những năm qua là rõ ràng. Vậy, bí quyết nào đã giúp HTX Phi Mai phát triển như vậy?

II - Những yếu tố tạo ra thành công của HTX nông nghiệp Phi Mai

a - Tổ chức bộ máy quản lý HTX. Điều mà hầu hết các HTX Việt Nam chưa làm được, tuy rằng Luật Hợp tác xã của chúng ta đã quy định rõ, HTX tự quyết định cho mình một bộ máy thích hợp, kể cả việc thuê người điều hành. Trong khi đó, HTX Phi Mai đã có sự phân tách rõ ràng hai hệ thống: quản lý HTX và điều hành các hoạt động của HTX. Ban Quản trị có quyền và trách nhiệm:

- Ký hợp đồng thuê, bổ nhiệm, miễn nhiệm các chức danh chủ nhiệm (như vai trò một giám đốc điều hành) HTX và bộ máy giúp việc. Thuê chủ nhiệm là một việc không những Hội đồng quản trị biết tuyển dụng người có năng lực, mà còn phải có tiền để trả lương theo sự cạnh tranh của thị trường. Lương thấp thì người làm được việc ắt sẽ bỏ đi nơi khác cao hơn, lương cao thì lãng phí tiền bạc của xã viên (lương thuê chủ nhiệm HTX Phi Mai khoảng 14 - 15 triệu đồng/tháng nếu quy ra tiền Việt Nam).

- Ủy thác một số quyền cho bộ máy điều hành HTX, đồng thời yêu cầu chủ nhiệm điều hành HTX có trách nhiệm thực hiện những chỉ thị, nhiệm vụ do Ban Quản trị HTX đã giao và chịu trách nhiệm về kết quả thực hiện các hoạt động kinh doanh của HTX theo định kỳ và tại Đại hội xã viên hằng năm.

- Từng thành viên Ban Quản trị không được can thiệp với tư cách cá nhân vào các công việc thuộc về điều hành HTX, trừ khi được Ban Quản trị cho phép.

Ban Kiểm soát có quyền và trách nhiệm giám sát, kiểm tra mọi hoạt động của HTX theo đúng pháp luật và Điều lệ HTX.

b - Tổ chức bộ máy điều hành các hoạt động sản xuất và dịch vụ của HTX. Để điều hành các hoạt động sản xuất và dịch vụ mà HTX tổ chức theo nhu cầu và nguyện vọng của xã viên, HTX thuê và trả lương cho một đội ngũ chuyên nghiệp bao gồm giám đốc và hai phó giám đốc phụ trách điều hành chung các hoạt động của HTX; 31 nhân viên trực tiếp điều hành các nghiệp vụ, chuyên môn và từng hoạt động sản xuất, dịch vụ cụ thể trong HTX.

Những nhân viên nói trên không phải là xã viên HTX, không có quyền biểu quyết, quyết định các vấn đề nội bộ của HTX, nhưng vẫn chịu sự quản lý, giám sát của Ban Quản trị và Ban Kiểm soát HTX. Họ làm việc theo hợp đồng kinh tế với HTX, từ đó tạo ra sự phân biệt rõ ràng các chức năng quản lý và chức năng điều hành trong HTX.

Như vậy, trong cơ cấu tổ chức HTX Phi Mai có hai hệ thống nhân lực:

- Xã viên phổ thông: là xã viên tham gia Ban Quản trị, Ban Kiểm soát HTX với tư cách là những người chủ sở hữu HTX

- Nhân viên chuyên môn làm thuê cho HTX: là những người đảm nhận và chuyên tâm vào các công việc điều hành hoạt động của HTX, được hưởng tiền lương, tiền công theo hợp đồng đã ký với HTX.

Phương thức tổ chức HTX như trên tạo ra sự rõ ràng giữa bộ máy thực hiện chức năng quản lý HTX (thực hiện vai trò chủ sở hữu của HTX, bảo vệ lợi ích của xã viên) và bộ máy thực hiện chức năng điều hành HTX (thực hiện vai trò chuyên môn trong điều hành hoạt động, không phải chủ sở hữu HTX). Những chi phí về quản lý HTX được tách riêng do bộ máy Ban Quản trị và Ban Kiểm soát HTX thực hiện theo nguyên tắc không trả lương, mà là trả phí quản lý HTX. Những chi phí cho hoạt động của bộ máy điều hành HTX được tính thành chi phí sản xuất, dịch vụ của HTX và được cơ cấu vào giá thành từng sản phẩm và dịch vụ mà HTX tạo ra cho xã viên. Những người thực hiện điều hành các hoạt động sản xuất, dịch vụ chỉ được hưởng lương hay thu nhập theo kết quả hoạt động của họ (dưới các hình thức khoán), không tham gia các hoạt động nội bộ của HTX.

c - Lựa chọn người có năng lực vào các vị trí quản lý và tạo niềm tin đối với xã viên:

- Ban Quản trị HTX gồm những xã viên thực sự ưu tú thực hiện chức năng quản lý tốt HTX, trong đó tập trung vào việc đề ra chiến lược, quy hoạch, và tìm kiếm các cơ hội phát triển HTX.

- Thực hiện kinh doanh đa dạng để tránh thua lỗ (lấy lãi bù lỗ): Luôn khuyến khích xã viên tăng vốn góp (cổ phần đặc biệt ngoài cổ phần bắt buộc) để có đủ vốn hoạt động bằng các hình thức như: tăng lãi vốn góp, chương trình gửi tiền tiết kiệm đặc biệt...

- Cung cấp cho xã viên, khách hàng những thông tin đầy đủ và thỏa mãn nhất về hàng hóa, dịch vụ do HTX cung cấp. Tự tin với chất lượng hàng hóa, dịch vụ của HTX; không thực hiện những hành vi cạnh tranh kém lành mạnh; không cung cấp hàng hóa, dịch vụ với giá cả, chất lượng không phù hợp làm mất lòng tin của xã viên và khách hàng.

Bên cạnh việc bán sản phẩm tại cửa hàng, HTX còn có dịch vụ đưa hàng tận nhà; mua sản phẩm của xã viên cao hơn giá thị trường, cạnh tranh được với các thương lái. Ngoài ra, HTX còn tổ chức các chương trình đặc biệt như: gửi gạo chờ giá (khi giá gạo thị trường thấp) gửi lúa chờ xát (xã viên mang thóc đến được cân luôn gạo đúng phẩm cấp mang về mà không cần chờ xát); gửi tiết kiệm bằng thóc và chương trình ống tre tiết kiệm (mỗi ngày xã viên bỏ ống tre 1 bạt).

Đối với những xã viên có khó khăn về tài chính, HTX đã tổ chức cho vay vật tư nông nghiệp không tính lãi theo kế hoạch sản xuất, như cho vay hạt giống để giảm giá thành sản xuất; tìm các nguồn vốn không lãi để cho xã viên vay, tìm nguồn ngân sách tài trợ khôi phục ngành nghề...

HTX tiến hành thăm hỏi và tìm hiểu hoàn cảnh gia đình xã viên để tạo điều kiện giúp đỡ, cấp học bổng cho con em xã viên nghèo đi học, thăm xã viên và gia đình xã viên khi họ ốm đau. Trích quỹ phúc lợi giúp xã viên khi gặp thiên tai theo quy định nội bộ (trợ cấp 30% thiệt hại), tổ chức phúng viếng khi xã viên hoặc người thân của họ qua đời...

- Chính phủ có vai trò hết sức quan trọng trong việc cung cấp các dự án, hỗ trợ lãi suất vốn vay, lập quỹ phát triển HTX và giúp HTX tiêu thụ sản phẩm cùng các chính sách hỗ trợ khác, đặc biệt là hỗ trợ đào tạo nguồn nhân lực có chất lượng cao, có chuyên môn sâu để tham gia làm việc trong các HTX với tư cách là những người chuyên gia điều hành HTX. Nhờ vai trò nhà nước trong việc tạo ra đội ngũ này mà HTX có thị trường để tuyển chọn nhân viên có năng lực, từ đó triển khai thành công những dự án, kế hoạch sản xuất, kinh doanh và dịch vụ xã viên.

III - Một số gợi ý đối với phát triển HTX ở Việt Nam

Khó khăn lớn nhất của các HTX ở nước ta hiện nay là thiếu đội ngũ xã viên có kiến thức quản lý; thiếu nghiêm trọng các nhân viên có trình độ điều hành và điều hành có sáng tạo các hoạt động của HTX.

Mặc dù trong những năm qua, Nhà nước đã đầu tư khá nhiều để đào tạo đội ngũ "cán bộ HTX", nhưng chủ yếu mới tập trung vào các chức danh chủ nhiệm, phó chủ nhiệm, trưởng ban kiểm soát HTX và chất lượng đào tạo chưa cao. Chúng ta còn đang thiếu hẳn công tác đào tạo các chuyên gia điều hành (có tính chuyên nghiệp) và hơn nữa còn rất nhiều hạn chế trong đào tạo xã viên cho HTX, nếu không nói công tác này đã bị bỏ quên. Vì vậy, cần xem xét lại công tác đào tạo đội ngũ xã viên làm "cán bộ quản lý HTX" và mở thêm các chương trình đào tạo đội ngũ nhân viên điều hành hoạt động của HTX, nhất là các hoạt động của HTX nông nghiệp.

Mặc dù Luật Hợp tác xã năm 2003 đã cho phép HTX được thuê chủ nhiệm (giám đốc điều hành HTX), song các HTX không những không có kinh phí, mà còn không tìm ra người phù hợp để thuê. Do vậy, hầu hết các HTX nông nghiệp ở Việt Nam hiện nay đều duy trì một bộ máy vừa quản lý, vừa điều hành, không tách bạch được hai hoạt động trong HTX, làm cho HTX không có khả năng vận hành tốt các chức năng này. Nhất là những HTX với quy mô từ 1.000 xã viên trở lên, trình độ "xã viên làm cán bộ quản lý, điều hành HTX" còn hạn chế dẫn đến nhiều bất cập trong việc quản lý cũng như điều hành. Bộ máy này hiện đang rất lúng túng cả trong quản lý xã viên và trong điều hành các hoạt động sản xuất, kinh doanh, dịch vụ của HTX.

Chi phí quản lý và chi phí điều hành HTX bị nhập làm một, bị can thiệp hành chính từ bên ngoài theo hướng duy trì ở mức thấp (trong sự so sánh với các chức danh của bộ máy chính quyền cơ sở) nên không tương xứng với công sức, là nguyên nhân làm giảm động lực làm việc của chủ nhiệm và Ban quản trị HTX. Hậu quả tất yếu là hoạt động của HTX kém hiệu quả, trì trệ, cầm chừng, các nguồn năng lực nội sinh không được phát huy. Xã viên không tin vào HTX do HTX không đáp ứng được những đòi hỏi ngày càng cao của họ.

Tình trạng cán bộ chủ chốt HTX (chủ nhiệm, phó chủ nhiệm) chuyển sang làm công tác chính quyền đang diễn ra phổ biến ở nông thôn. Điều đó, một mặt, làm cho tâm lý không yên tâm làm việc lâu dài cho HTX ở đa số chủ nhiệm, phó chủ nhiệm HTX đã làm mất đi động lực của chính họ và ảnh hưởng rất tiêu cực tới phát triển HTX. Mặt khác, mức thù lao không đúng với sức lao động bỏ ra (nếu cố gắng làm lợi cho HTX) cộng với chi phí mua bảo hiểm xã hội chưa được tính vào tiền công, tiền lương khiến họ sao nhãng nhiệm vụ và tìm cách rời bỏ HTX.

Mỗi HTX cần định hướng cho xã viên quy hoạch các chức danh quản lý, điều hành một cách riêng biệt; quy định rõ hơn tiêu chuẩn, trình độ, năng lực đối với mỗi chức danh quản lý, điều hành HTX. Khắc phục triệt để tình trạng nguồn nhân lực không chuyên nghiệp hiện nay trong các HTX.

Trong khi chờ việc tổ chức đào tạo chuyên ngành HTX ở một số trường đại học thì các trường đào tạo cán bộ HTX của Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, Liên minh HTX Việt Nam tiếp tục cải tiến phương thức đào tạo từ công tác tuyển sinh đến giáo trình, giáo viên... và cấp chứng chỉ theo từng chuyên ngành đào tạo. Có quy chế bảo đảm cho những người đã được đào tạo chỉ làm việc trong các HTX, hạn chế tình trạng hiện nay, khi học xong những người này lại làm việc cho các loại hình kinh tế khác, Nhà nước mất tiền, xã hội lãng phí nguồn nhân lực. Thực hiện chính sách này, Nhà nước cần có chính sách hỗ trợ thu nhập thỏa đáng để những người đã được đào tạo tự nguyện làm việc lâu dài trong các HTX.

Đề nghị cấp 100% học bổng cho những sinh viên sau khi tốt nghiệp đại học về làm việc cho các HTX theo phương thức hợp đồng lâu dài có sự hỗ trợ của Nhà nước. Sớm hình thành thị trường lao động chuyên làm việc cho HTX cóchuyên môn cao để các HTX thuê, kể cả người nước ngoài tự nguyện./.