1- Là Thủ đô có lịch sử hàng nghìn năm văn hiến, Hà Nội hiện còn lưu giữ được hệ thống di sản văn hóa vật thể và phi vật thể rất đa dạng, phong phú, đặc sắc. Hiện nay, Hà Nội là địa phương dẫn đầu cả nước với gần 6.000 di tích văn hóa, lịch sử, trong đó có 16 di tích, cụm di tích quốc gia đặc biệt, gần 1.200 di tích được xếp hạng quốc gia, đặc biệt Khu Di tích trung tâm Hoàng thành Thăng Long được Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa Liên hợp quốc (UNESCO) công nhận là Di sản văn hóa thế giới năm 2010.

Hà Nội có các khu di tích lịch sử, công trình văn hóa nổi tiếng, giàu giá trị, như Văn Miếu - Quốc Tử Giám, chùa Một Cột, chùa Trấn Quốc, chùa Quán Sứ, đền Voi Phục, đền Bạch Mã, đền Quán Thánh, Tháp Rùa - đền Ngọc Sơn, chùa Hương, chùa Tây Phương, chùa Thầy, Khu Di tích thành Cổ Loa, Khu Di tích Chủ tịch Hồ Chí Minh,… cùng hệ thống bảo tàng, nhà hát với kiến trúc độc đáo, giàu giá trị thẩm mỹ, vừa mang nét cổ kính vừa mang nét hiện đại, như Bảo tàng Lịch sử quốc gia Việt Nam, Bảo tàng Dân tộc học, Bảo tàng Hồ Chí Minh, Bảo tàng Mỹ thuật, Bảo tàng Hà Nội, Nhà hát Lớn Hà Nội... Gắn bó chặt chẽ với hệ thống di tích lịch sử là những lễ hội truyền thống với nhiều quy mô, hình thức khác nhau, góp phần tôn vinh những giá trị văn hóa đặc sắc của Thủ đô, tiêu biểu, như Hội Gióng tại Đền Sóc và đền Phù Đổng (được UNESCO công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại năm 2010), hội Cổ Loa (huyện Đông Anh), hội Chùa Hương (huyện Mỹ Đức), lễ hội Đống Đa (quận Đống Đa), hội Chùa Thầy (huyện Quốc Oai), hội chùa Tây Phương (huyện Thạch Thất), hội chùa Trăm Gian (huyện Chương Mỹ)… Hà Nội cũng có nhiều loại hình biểu diễn nghệ thuật truyền thống và sinh hoạt văn nghệ dân gian, trong đó có những loại hình được vinh danh là di sản văn hóa thế giới, như ca trù, xẩm, hát văn…, tạo nên bề dày văn hóa và những lợi thế so sánh cho Hà Nội.

Đặc biệt, khu phố cổ - “bảo tàng sống” về quá trình hình thành và phát triển của kinh thành Thăng Long - Hà Nội qua bao thăng trầm của lịch sử - là một trong những di sản văn hóa đặc sắc, hấp dẫn của Thủ đô. Nơi đây hiện còn lưu giữ được những nếp nhà với kiến trúc cổ, độc đáo, phản ánh đặc điểm địa lý và điều kiện sinh hoạt của người dân Thăng Long - Hà Nội nói riêng, người Việt nói chung từ ngàn đời nay, thể hiện đặc trưng tôn giáo và tín ngưỡng, có sự hòa trộn của các nền văn hóa đa dạng, phong phú, sự đan xen kiến trúc nhiều thời kỳ, kiến trúc phương Đông và phương Tây. Khu phố cổ không chỉ là một trung tâm kinh tế, mà còn là một trung tâm văn hóa đa dạng, giàu bản sắc văn hóa của Hà Nội, có mật độ di tích cao nhất thành phố với hàng trăm di tích lịch sử, văn hóa, như đình, chùa, miếu, đền, các di tích lịch sử, cách mạng… Yếu tố tạo nên “hồn cốt” của phố cổ Hà Nội chính là các giá trị văn hóa, giá trị đạo đức thể hiện qua các lễ hội truyền thống, phong tục, tập quán, nếp sống, cách ứng xử của người Hà Nội thanh lịch, văn minh…

Bên cạnh đó, không thể không kể tới hàng nghìn làng nghề của Thủ đô, tạo nên không gian văn hóa làng nghề đặc sắc, trong đó có nhiều làng nghề thủ công truyền thống lâu đời với những sản phẩm độc đáo, tinh xảo, như gốm Bát Tràng, lụa Vạn Phúc, tranh Hàng Trống, đồ đồng Ngũ Xã, sơn mài Hạ Thái... cùng những làng hoa, cây cảnh nổi tiếng, như Nhật Tân, Quảng Bá, Nghi Tàm, Tây Tựu, Mê Linh... ; nhiều món ăn nức tiếng, như cốm Làng Vòng, phở Hà Nội, bún chả, bún thang, bún ốc, bánh cuốn Thanh Trì, chả cá Lã Vọng, bánh tôm Hồ Tây,…

Tất cả di sản văn hóa trên chính là nguồn tài sản quý giá, cấu thành môi trường sống của con người Thủ đô, góp phần tạo nên diện mạo độc đáo không thể trộn lẫn của đất Thăng Long - Hà Nội qua bao thăng trầm của lịch sử. Đó cũng chính là tiềm năng, thế mạnh, là cơ sở, nguồn lực để Hà Nội phát triển kinh tế - xã hội, nhất là phát triển du lịch văn hóa. Tuy nhiên, các di sản văn hóa vốn không dễ tái sinh, lại dễ bị biến đổi, thậm chí biến dạng, xuống cấp trước sức ép của thời gian, của quá trình đô thị hóa ồ ạt, quy hoạch, quản lý thiếu khoa học, hợp lý. Do đó, chú trọng công tác quy hoạch, quản lý di sản văn hóa, kết hợp với bảo tồn và phát huy hiệu quả giá trị các di sản văn hóa là yêu cầu cấp thiết đặt ra đối với Thủ đô Hà Nội trong bối cảnh toàn cầu hóa và hội nhập quốc tế hiện nay. Việc quản lý di sản văn hóa đúng cách sẽ thúc đẩy sự phát triển kinh tế - xã hội, góp phần vừa giữ gìn bản sắc văn hóa truyền thống, vừa xây dựng Hà Nội trở thành Thủ đô văn minh, hiện đại.

2- Công tác quy hoạch, quản lý, bảo tồn di sản văn hóa trong quá trình phát triển đô thị của Hà Nội không phải là vấn đề mới, nhưng việc bảo đảm hài hòa giữa những giá trị văn hóa truyền thống và các yếu tố hiện đại luôn là một bài toán khó được đặt ra. Quyết định số 1259/QĐ-TTg, ngày 26-7-2011, của Thủ tướng Chính phủ phê duyệt “Quy hoạch chung phát triển Hà Nội đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2050” nhấn mạnh cần phát triển hài hòa giữa văn hóa, bảo tồn di sản, di tích lịch sử với phát triển kinh tế, xác định đó là một trong những yêu cầu cần bảo đảm để phát triển bền vững Thủ đô. Nhận thức rõ tầm quan trọng của công tác quy hoạch, quản lý, bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa, trong quá trình phát triển đô thị, Hà Nội có nhiều nỗ lực để nâng cao hiệu quả công tác quản lý, bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa và đã đạt được những kết quả đáng ghi nhận. Thành phố ban hành nhiều văn bản pháp lý và văn bản chỉ đạo điều hành liên quan tới việc bảo tồn và phát huy giá trị các di sản văn hóa, như Quy chế quản lý bảo vệ và phát huy giá trị di tích lịch sử - văn hóa và danh lam thắng cảnh trên địa bàn thành phố Hà Nội; Quyết định số 41/2016/QĐ-UBND, ngày 19-9-2016, của Ủy ban nhân dân thành phố “Ban hành quy định phân cấp quản lý nhà nước một số lĩnh vực hạ tầng, kinh tế - xã hội trên địa bàn thành phố Hà Nội”…, trong đó xác định rõ thành phố trực tiếp quản lý 10 di tích văn hóa tiêu biểu và phân cấp quản lý các di tích văn hóa còn lại cho các quận, huyện, thị xã; quy định ngân sách thành phố đầu tư cho các di tích quốc gia đặc biệt, di tích cách mạng kháng chiến và hỗ trợ một phần kinh phí đầu tư tu bổ, bảo tồn và phát huy giá trị các di tích quốc gia do cấp huyện quản lý; ngân sách cấp huyện đầu tư tu bổ, bảo tồn và phát huy giá trị các di tích còn lại trên địa bàn và đối ứng cùng ngân sách thành phố đầu tư tu bổ, bảo tồn và phát huy giá trị các di tích quốc gia do cấp huyện quản lý…

Thực hiện sự lãnh đạo, chỉ đạo của thành phố, thời gian qua, việc phân cấp đã góp phần tăng cường quyền hạn, trách nhiệm cho cơ sở, cũng như bảo đảm sự tập trung, thống nhất và nâng cao hiệu quả quản lý nhà nước về di sản văn hóa của Hà Nội. Công tác tổng kiểm kê di tích lịch sử, văn hóa trên địa bàn Hà Nội đã hoàn thành vào cuối năm 2015. Hằng năm, thành phố tiếp tục hoàn thiện hồ sơ pháp lý cho các di tích thông qua việc tổ chức lập hồ sơ xếp hạng cho trên 50 di tích/ năm. Bên cạnh đó, Hà Nội cũng chú trọng công tác tu bổ, tôn tạo các di sản văn hóa (từ năm 2012 đến năm 2017, có khoảng 200 lượt di tích văn hóa trên địa bàn thành phố được tu bổ, sửa chữa); các dự án trùng tu, tôn tạo không gian kiến trúc, quy hoạch đô thị và các vùng lân cận, bảo vệ và phát huy giá trị các di sản văn hóa cũng được triển khai thời gian qua, như quy hoạch bảo tồn, tôn tạo Hoàng thành Thăng Long - Hà Nội, thành Cổ Loa, làng cổ Đường Lâm... Hà Nội cũng là một trong những địa phương dẫn đầu cả nước về đầu tư kinh phí cho hoạt động nghiên cứu và sưu tầm các di sản văn hóa cũng như công tác bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa. Nguồn kinh phí đầu tư cho công tác tu bổ, tôn tạo và phát huy giá trị di sản văn hóa được tăng cường từ ngân sách nhà nước, nguồn thu từ các hoạt động sử dụng và phát huy giá trị di sản văn hóa và nguồn xã hội hóa, trong đó, theo thống kê, nguồn xã hội hóa có thể đạt 60% - 70% tổng số kinh phí cho hoạt động bảo tồn, tôn tạo các di sản văn hóa.

Đặc biệt, Hà Nội đã giải quyết cơ bản hài hòa, hợp lý giữa công tác quy hoạch, quản lý, bảo tồn di sản văn hóa và phát triển kinh tế - xã hội trong không gian đô thị với việc áp dụng một số mô hình hiệu quả, tham khảo ý kiến tư vấn của các nhà khoa học, lắng nghe ý kiến dư luận nhiều chiều. Tiêu biểu như việc xây dựng dự án bảo tồn tại chỗ Hoàng thành Thăng Long như một “bảo tàng ngoài trời” để vừa phục vụ công tác nghiên cứu, hoạt động du lịch, vừa giữ gìn và phát huy giá trị di sản; vấn đề bảo tồn đàn Xã Tắc; giải quyết các nút giao thông trên đường Văn Cao, Đào Tấn, Cầu Giấy, Đội Cấn với việc thực hiện đầy đủ, chi tiết hoạt động tư liệu hóa các hố khai quật khảo cổ, đưa toàn bộ tài liệu, hiện vật về lưu trữ, bảo quản tại bảo tàng để phục vụ công tác nghiên cứu, trưng bày phát huy giá trị di tích lịch sử, văn hóa… Bên cạnh đó, Hà Nội cũng chú ý công tác giải quyết những vi phạm trong quản lý, bảo tồn các di sản văn hóa. Một số quận nội thành làm tốt công tác giải phóng mặt bằng, di chuyển được nhiều hộ dân ra khỏi khu vực bảo vệ di tích, như tại đình Kim Ngân, đền Quan Đế, Bích Câu đạo quán, chùa Hòe Nhai, đền Đông Hạ, đền Hai Bà Trưng... Không ít vụ việc xâm phạm di sản văn hóa đã được phát hiện và giải quyết kịp thời.

Thời gian qua, công tác tuyên truyền, giáo dục, phổ biến pháp luật về di sản văn hóa ngày càng được Hà Nội chú trọng với nhiều hình thức phong phú, đa dạng, như thông qua việc tuyên truyền trên các phương tiện truyền thông đại chúng, thông qua tổ chức các hội thảo, các sản phẩm và dịch vụ văn hóa (sách, báo, du lịch văn hóa, các lễ hội truyền thống đặc sắc, tổ chức các sự kiện văn hóa, biểu diễn, trưng bày giới thiệu về lịch sử di sản văn hóa đô thị, các bộ phim,…). Qua đó, góp phần nâng cao nhận thức của nhân dân về vai trò quan trọng của công tác quản lý, bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa trong quá trình phát triển kinh tế - xã hội của thành phố, cũng như trong việc nâng cao đời sống tinh thần cho nhân dân, xây dựng Hà Nội trở thành đô thị văn minh, hiện đại, giàu bản sắc văn hóa và đóng góp tích cực vào việc quảng bá giá trị di sản văn hóa của Hà Nội đến với công chúng trong và ngoài nước.

3- Tuy nhiên, bên cạnh những kết quả đã đạt được, hiện nay, công tác quản lý, bảo tồn và phát huy di sản văn hóa của Hà Nội vẫn còn một số hạn chế. Không ít các cấp, ngành và người dân vẫn chưa nhận thức đầy đủ về tầm quan trọng của công tác quy hoạch, quản lý, bảo tồn và phát huy giá trị của các di sản văn hóa; về vị trí của mối quan hệ giữa bảo tồn và phát triển… Thực tế cho thấy, một số địa phương của Hà Nội chưa có sự điều tiết hài hòa giữa bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa với quá trình phát triển kinh tế - xã hội, còn tình trạng coi trọng tăng trưởng kinh tế, dẫn đến nhiều vấn đề bất cập nảy sinh, phá vỡ các kiến trúc truyền thống đô thị. Ở một số nơi, việc cơi nới, xây dựng các khách sạn, nhà hàng, cửa hiệu đã làm thay đổi hiện trạng của nhiều khu phố cổ gắn với các đô thị xuyên suốt nhiều thế kỷ. Cùng với quá trình đô thị hóa, nhiều làng đã trở thành phố phường, hoạt động xây dựng tràn lan, thiếu quy hoạch đã làm cho cảnh quan thay đổi, nhiều không gian sinh hoạt cộng đồng truyền thống bị thu hẹp, các lễ hội bị mai một dần.

Ngoài ra, tốc độ đô thị hóa quá nhanh, dân số gia tăng, sự kết nối giữa kiến trúc đô thị và giao thông đô thị chưa đồng bộ cũng tác động tiêu cực đến các di tích lịch sử, các danh lam thắng cảnh của Hà Nội. Việc kiểm tra, giám sát hoạt động tu bổ, tôn tạo di tích ở một số địa phương trên địa bàn thành phố chưa thường xuyên, kịp thời, đã dẫn tới tình trạng vi phạm, xâm hại di tích ở một số nơi chưa được phát hiện, ngăn chặn kịp thời. Công tác quản lý di tích trên một số địa bàn còn buông lỏng, khiến việc xâm phạm, lấn chiếm di tích còn diễn ra. Dù Hà Nội đã có nhiều nỗ lực trong xã hội hóa công tác bảo tồn di sản văn hóa, song do số lượng di tích lịch sử, văn hóa của thành phố lớn, nhiều di tích xuống cấp nên nguồn kinh phí cho tu bổ di tích chưa đáp ứng yêu cầu thực tiễn. Nguồn nhân lực quản lý di tích các cấp còn mỏng, thiếu kinh nghiệm. Đội ngũ chuyên gia và công nhân kỹ thuật có trình độ và tay nghề cao còn thiếu và yếu. Chất lượng trong tu bổ các di tích lịch sử, văn hóa chưa cao. Thành phố chưa có kế hoạch với quy mô tổng thể, lâu dài mang tính liên kết bền vững cũng như còn thiếu cơ chế phối hợp liên ngành để tạo ra sức mạnh tổng hợp, hỗ trợ cho công tác quy hoạch và quản lý di sản văn hóa.

Để thực hiện được mục tiêu xây dựng Hà Nội thành đô thị văn minh, phát triển bền vững, có sự gắn kết hài hòa giữa bảo tồn và phát huy di sản văn hóa với phát triển kinh tế - xã hội, thời gian tới, Hà Nội cần thực hiện đồng bộ một số giải pháp:

Thứ nhất, đẩy mạnh các hoạt động tuyên truyền nhằm nâng cao ý thức của người dân về quyền và nghĩa vụ đối với các di sản văn hóa thông qua nhiều hình thức (như tăng cường không gian công cộng để tổ chức các sinh hoạt cộng đồng nhằm truyền tải ý nghĩa và giá trị của di sản văn hóa đến với các tầng lớp nhân dân…). Phát huy vai trò của nhân dân trong việc bảo vệ di sản văn hóa. Xây dựng cơ chế hợp tác, chung tay giữa cộng đồng, doanh nghiệp và chính quyền trong quản lý, bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa, trong đó cần chú ý đến lợi ích của cộng đồng, giải quyết hài hòa các mối quan hệ giữa trách nhiệm và lợi ích của cộng đồng cư dân trong toàn bộ các hoạt động bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa.

Thứ hai, hoàn thiện hệ thống văn bản quy phạm pháp luật về hoạt động quản lý, bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa Thủ đô phù hợp với tình tình thực tế. Rà soát, đánh giá việc thực hiện Quy hoạch phát triển du lịch thành phố Hà Nội đến năm 2020, định hướng đến năm 2030, trong đó chú ý nội dung về bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa trong quá trình phát triển du lịch của Hà Nội. Thực hiện phân cấp quản lý di sản văn hóa để nâng cao trách nhiệm của các cấp chính quyền, nâng cao hiệu quả quản lý nhà nước về bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa. Củng cố, hoàn thiện bộ máy quản lý di tích, xây dựng mô hình khung cho các ban quản lý. Xây dựng cơ chế phối hợp liên ngành để tăng hiệu quả quản lý di sản văn hóa. Chú trọng hơn nữa yếu tố bảo tồn di sản văn hóa trong công tác quy hoạch đô thị của Hà Nội, tiếp cận vấn đề một cách tổng thể, liên ngành để đề xuất các giải pháp thích hợp, tạo dựng cảnh quan phù hợp, góp phần làm tăng giá trị và tạo điểm nhấn cho các địa phương có di sản văn hóa.

Thứ ba, đẩy mạnh công tác bảo tồn, tôn tạo và phát huy giá trị văn hóa của các di tích lịch sử, các công trình văn hóa; bảo tồn, phát triển làng nghề truyền thống. Triển khai chi tiết quy hoạch bảo tồn không gian di sản văn hóa (không gian văn hóa, môi trường xã hội và cảnh quan tạo nên giá trị tổng hòa và đặc trưng của di sản). Tăng cường đầu tư nguồn vốn (nguồn vốn của Nhà nước, nguồn vốn xã hội hóa) và nguồn nhân lực cho công tác bảo tồn các di tích lịch sử - văn hóa để bảo đảm giữ gìn bản sắc kiến trúc cổ trong quá trình trùng tu, tôn tạo. Đầu tư xây dựng một số công trình văn hóa, không gian kiến trúc cảnh quan kết hợp hài hòa bản sắc dân tộc và hiện đại, tạo cảnh quan đô thị đặc sắc, đặc trưng cho Thủ đô và cả nước. Đặc biệt, cần gắn kết hoạt động bảo tồn di sản văn hóa đô thị với hoạt động du lịch, góp phần thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội bền vững. Có chiến lược, kế hoạch dài hạn để tuyên truyền, quảng bá du lịch gắn với bảo tồn, phát huy giá trị các di sản văn hóa với quy mô lớn hơn, chất lượng, hiệu quả cao hơn. Nghiên cứu mô hình quản lý di sản văn hóa đang hoạt động, đánh giá đúng các mặt tích cực và hạn chế để đưa ra một số mô hình tiêu biểu và phù hợp với từng địa bàn cụ thể của Thủ đô.

Thứ tư, nâng cao chất lượng nguồn nhân lực làm công tác quản lý, bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa trên địa bàn Thủ đô. Xây dựng chính sách đào tạo, bồi dưỡng cho nhân lực hiện đang đảm nhiệm công việc này, nhằm nâng cao trình độ về chuyên môn, cập nhật tiếp thu kiến thức mới áp dụng vào việc quản lý di sản văn hóa trong bối cảnh toàn cầu hóa và hội nhập quốc tế. Chú trọng xây dựng đội ngũ thợ lành nghề tham gia các hoạt động bảo quản, tu bổ, tôn tạo di tích lịch sử, văn hóa. Định kỳ tổ chức tập huấn, cập nhật kiến thức pháp luật liên quan cho cán bộ cơ sở, các ban quản lý di tích cũng như những người trực tiếp tham gia trông coi, bảo vệ di tích. Tăng cường kiểm tra hiện trạng các di sản văn hóa trên địa bàn Thủ đô, kiện toàn ban quản lý di tích, gắn trách nhiệm của tổ chức, cá nhân khi xảy ra sai phạm.

Thứ năm, đẩy mạnh ứng dụng khoa học - công nghệ trong quản lý, bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa của Hà Nội. Thông qua sự gắn kết giữa công nghệ số với phát triển du lịch thông minh để đưa các nội dung quảng bá giá trị di sản lên các nền tảng công nghệ, qua đó lan tỏa và phát huy giá trị di sản văn hóa trong bối cảnh thích ứng an toàn, linh hoạt với đại dịch COVID-19, đưa di sản đến gần hơn với công chúng. Xây dựng ngân hàng dữ liệu khoa học về các di sản văn hóa trên địa bàn Thủ đô (gồm hồ sơ khoa học về di sản; bản vẽ kỹ thuật; ảnh chụp (đen trắng và màu), băng, đĩa ghi hình; các văn bản pháp lý có liên quan; các quy hoạch, kế hoạch, dự án tu bổ, tôn tạo di sản văn hóa); qua đó, tích hợp các nguồn thông tin có liên quan tới di sản văn hóa và hoạt động bảo tồn di sản văn hóa của Hà Nội, thúc đẩy hoạt động có ý nghĩa này ngày càng hiệu quả, góp phần quan trọng trong việc nâng cao đời sống tinh thần của nhân dân Thủ đô, xây dựng Hà Nội trở thành đô thị văn minh, hiện đại, giàu bản sắc văn hóa./.