Xác định vị trí, vai trò của công đoàn trong quá trình hội nhập kinh tế quốc tế ngày nay ở Việt Nam không chỉ là vấn đề ý thức, tư tưởng mà còn là vấn đề thực tiễn bức xúc nhằm tạo điều kiện cho công đoàn phát huy năng lực của mình trong hệ thống chính trị ở Việt Nam; tích cực tham gia vào việc giải quyết các vấn đề thiết thực có liên quan đến đời sống công nhân, viên chức, lao động, thực hiện tăng trưởng kinh tế gắn liền với tiến bộ và công bằng xã hội.

1. Về vị trí của Công đoàn

Quá trình hội nhập kinh tế quốc tế đang tác động mạnh mẽ đến vị trí của tổ chức công đoàn trong đời sống kinh tế - chính trị - xã hội ở Việt Nam. Cơ chế thị trường với sức mạnh của nó đang lay chuyển chỗ đứng của tổ chức công đoàn. Do nhiều nguyên nhân, công đoàn còn lúng túng trong bước chuyển biến của nền kinh tế, còn vướng mắc về mô hình tổ chức và phương pháp hoạt động trong tình hình mới. Vì vậy, có nhiều người cảm thấy vị trí của công đoàn như đang bị lướt đi trước sự gia tăng của quá trình hội nhập và sự phát triển của các tổ chức xã hội nghề nghiệp.

Nhìn lại lịch sử, công đoàn đã ra đời từ những thập niên cuối thế kỷ XVIII, khi mà nền kinh tế thị trường tư bản chủ nghĩa, cơ chế tự do cạnh tranh đang bộc lộ rất nhiều khuyết tật. Công đoàn ra đời vì yêu cầu lợi ích của công nhân, lao động và để thống nhất lực lượng giai cấp công nhân, đấu tranh cho sự phát triển xã hội. Và ngày nay, ở hầu hết các quốc gia có nền kinh tế thị trường phát triển, có rất nhiều tổ chức xã hội - nghề nghiệp, tổ chức từ thiện hoạt động nhưng chỉ có tổ chức công đoàn mới trực tiếp tham gia giải quyết quan hệ lao động.

Ở Việt Nam, trong quá trình hội nhập kinh tế quốc tế, các doanh nghiệp liên doanh với nước ngoài, các doanh nghiệp 100% vốn nước ngoài ngày một nhiều. Đó là mảnh đất để tổ chức công đoàn hoạt động, đòi hỏi công đoàn phải đổi mới nội dung và phương pháp hoạt động cho phù hợp, phải tập hợp được nhiều đoàn viên, bám sát cơ sở để giữ vững vị trí, phát huy vai trò tích cực của mình.

Một lý do rất quan trọng để khẳng định vị trí của công đoàn là yêu cầu của quá trình hội nhập kinh tế quốc tế. Muốn bảo đảm quá trình hội nhập ở Việt Nam đi đúng hướng phải nâng cao vai trò của hệ thống chính trị Việt Nam, trong đó Công đoàn Việt Nam là thành viên của hệ thống chính trị, là cầu nối giữa quần chúng với Đảng, có mối liên hệ mật thiết với Nhà nước. Giải quyết tốt mối quan hệ giữa Đảng, Nhà nước và Công đoàn không những tạo nguồn lực thúc đẩy quá trình hội nhập có hiệu quả cao mà còn khẳng định vị trí của tổ chức công đoàn trong đời sống kinh tế, chính trị, xã hội của đất nước.

Việc giải quyết các mối quan hệ này cần được thực hiện theo hướng:

Thứ nhất: Mối quan hệ giữa Công đoàn với Đảng Cộng sản. Trong quá trình hội nhập, Đảng thông qua tổ chức công đoàn để liên hệ mật thiết với giai cấp công nhân, giúp đỡ công đoàn trong việc đại diện và bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp, thiết thân của quần chúng công nhân, lao động.

Đảng lãnh đạo Công đoàn là tất yếu khách quan, bởi Đảng Cộng sản là tổ chức chính trị cao nhất, là đội tiên phong, là lãnh tụ chính trị của giai cấp công nhân. Đảng thông qua Công đoàn để đưa chủ trương, mục tiêu hội nhập kinh tế của Đảng vào công nhân, viên chức, lao động, động viên họ tích cực tham gia vào quá trình này.

Công đoàn thực hiện sự lãnh đạo của Đảng, phát huy vai trò trường học của mình, tham gia quản lý kinh tế, quản lý nhà nước, quản lý xã hội, thuyết phục quần chúng phát huy tính chủ động, sáng tạo trong công cuộc xây dựng xã hội mới, thực hiện mục tiêu chính trị của Đảng. Trong quá trình hội nhập, nguồn nội lực có thể được phát huy và đạt hiệu quả cao khi đông đảo quần chúng nhân dân tham gia xây dựng, bảo vệ Đảng và Nhà nước. Công đoàn đại diện cho người lao động, bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp, chính đáng của người lao động, động viên người lao động tích cực tham gia xây dựng cuộc sống mới, vươn lên thành người chủ đất nước. Như vậy, sự tồn tại của Công đoàn chỉ có ý nghĩa khi bản thân tổ chức này thực sự phát huy vai trò, thực hiện tốt mục tiêu, phương hướng, nhiệm vụ của mình, góp phần thực hiện mục tiêu chính trị của Đảng. Công đoàn là tổ chức chính trị - xã hội của giai cấp công nhân, là “chiếc cầu” và “sợi dây” liên hệ nối liền Đảng với quần chúng. Phong trào công đoàn chỉ tiếp nhận sự lãnh đạo của Đảng mới trở thành phong trào tự giác đi theo con đường phát triển lành mạnh.

Thứ hai: mối quan hệ giữa Công đoàn với Nhà nước. Quan hệ giữa Công đoàn với Nhà nước là quan hệ hợp tác. Công đoàn là tổ chức thể hiện cơ sở giai cấp và cơ sở xã hội của Nhà nước. Nhà nước tạo điều kiện cho Công đoàn hoạt động. Công đoàn vận động công nhân, viên chức, lao động thực hiện chính sách, pháp luật của Nhà nước, ủng hộ Nhà nước triển khai các kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội. Không có sự ủng hộ của Công đoàn - cơ sở xã hội của Nhà nước thì chính quyền nhà nước sẽ bị lung lay. Nhà nước tôn trọng và giải quyết những kiến nghị của Công đoàn một cách hữu hiệu; tạo điều kiện pháp lý cho Công đoàn hoạt động. Công đoàn phát huy vai trò tham gia, kiểm tra, giám sát hoạt động của Nhà nước.

Vì vậy, giải quyết tốt mối quan hệ giữa Công đoàn với Nhà nước sẽ tạo cơ sở xã hội - chính trị thuận lợi cho cả hai tổ chức này hoàn thành tốt hơn vai trò của mình trong hệ thống chính trị ở Việt Nam.

Thứ ba: mối quan hệ giữa Công đoàn với Mặt trận Tổ quốc và các đoàn thể chính trị - xã hội.Công đoàn là thành viên của Mặt trận Tổ quốc, cùng các thành viên khác của Mặt trận Tổ quốc tạo nên cơ sở chính trị - xã hội vững chắc bảo đảm vai trò lãnh đạo của Đảng xây dựng Nhà nước trong sạch, vững mạnh. Công đoàn tham gia vào Mặt trận Tổ quốc với tư cách là một tổ chức độc lập, có đối tượng vận động cụ thể là công nhân, viên chức, lao động, có chức năng, nhiệm vụ, phương pháp hoạt động riêng của mình. Công đoàn góp phần to lớn vào mục tiêu hoạt động của Mặt trận Tổ quốc, khơi dậy tiềm năng, sức sáng tạo, tinh thần yêu nước, truyền thống cách mạng kiên cường của đội ngũ công nhân, viên chức, lao động, tăng thêm sức mạnh của khối đại đoàn kết toàn dân. Về cơ bản, mối quan hệ giữa Công đoàn với Mặt trận Tổ quốc là quan hệ hiệp thương, dân chủ, thống nhất hành động.

Với các đoàn thể chính trị - xã hội như Đoàn Thanh niên, Hội Phụ nữ, Hội Nông dân, Hội Cựu chiến binh, Công đoàn có quan hệ bình đẳng, phối hợp, nhằm hoàn thành mục tiêu chính trị của Đảng. Hệ thống chính trị Việt Nam là một thể thống nhất, các thành viên của nó có mối quan hệ biện chứng với nhau. Vì vậy, xây dựng tổ chức Công đoàn gắn liền với quá trình xây dựng và hoàn thiện hệ thống chính trị. Công đoàn Việt Nam phát huy tác dụng tích cực trong quá trình hội nhập dưới sự lãnh đạo của Đảng, giữ vững ổn định chính trị, phát huy dân chủ, thúc đẩy kinh tế tăng trưởng và phát triển bền vững.

2. Về vai trò của Công đoàn trong hội nhập kinh tế quốc tế

Vai trò của công đoàn Việt Nam ngày càng được mở rộng trong hội nhập kinh tế quốc tế. Nền kinh tế thị trường phát triển cả chiều rộng lẫn chiều sâu, đòi hỏi toàn Đảng, toàn dân, toàn bộ hệ thống chính trị phát huy vai trò của mình trong việc thực hiện những nhiệm vụ kinh tế - xã hội đất nước. Đối với tổ chức Công đoàn Việt Nam, vai trò ấy được thể hiện:

Thứ nhất, Công đoàn coi trọng bản vệ quyền, lợi ích hợp pháp, chính đáng của công nhân, viên chức, lao động. Các cấp công đoàn, nhất là công đoàn cơ sở, đi sâu vào đời sống công nhân, người lao động, nắm vững tâm tư, nguyện vọng của họ; kịp thời phát hiện những mâu thuẫn nảy sinh trong quan hệ giữa người sử dụng lao động và người lao động; kịp thời tham gia với giới chủ, người sử dụng lao động đưa ra những giải pháp tích cực giải quyết những mâu thuẫn này; quan tâm đến vấn đề tiền lương, tiền thưởng, bảo hiểm xã hội, an toàn, vệ sinh lao động, bảo vệ môi trường sinh thái. Trong điều kiện hiện nay, bảo vệ quyền, lợi ích chính đáng, hợp pháp của công nhân, lao động là nhiệm vụ trọng tâm của Công đoàn trong quá trình hội nhập và phát triển kinh tế.

Thứ hai, Công đoàn đẩy mạnh công tác giáo dục, nâng cao trình độ học vấn, tay nghề, kiến thức pháp luật cho người lao động. Nền kinh tế mở ở Việt Nam ngày nay có nhiều ưu điểm, nhưng cũng là “mảnh đất” làm nảy sinh những tiêu cực xã hội. Vì thế, Công đoàn cần phát huy vai trò của mình trong việc giáo dục công nhân, viên chức, lao động nâng cao lập trường giai cấp, lấy chủ nghĩa Mác -Lê-nin và tư tưởng Hồ Chí Minh làm nền tảng tư tưởng, làm kim chỉ nam cho mọi hoạt động, phát huy những giá trị cao đẹp, truyền thống văn hóa dân tộc và tiếp thu những thành tựu tiên tiến của văn minh nhân loại. Đó là những yếu tố quan trọng làm cho vai trò của Công đoàn ngày càng mở rộng và phát triển.

Trong điều kiện hội nhập kinh tế quốc tế, Công đoàn cần tuyên truyền để công nhân, viên chức, lao động nâng cao ý thức chính trị, tinh thần yêu nước, ý chí tự cường, cảnh giác trước những âm mưu “diễn biến hòa bình” của các thế lực thù địch; tích cực học tập nâng cao trình độ học vấn, tay nghề, kiến thức pháp luật để tự bảo vệ mình, tồn tại và phát triển trong kinh tế thị trường; hiểu chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn của tổ chức Công đoàn Việt Nam; thấy được lợi ích của bản thân, của doanh nghiệp khi thành lập tổ chức Công đoàn cơ sở.

Thứ ba, Công đoàn thực sự là người đại diện của công nhân, viên chức, lao động, điều hòa quan hệ lao động, thúc đẩy sự phát triển và ổn định xã hội. Công đoàn chủ động phối hợp với người sử dụng lao động thương lượng, ký kết thỏa ước lao động tập thể; tích cực giải quyết mâu thuẫn, bất đồng giữa các bên để phòng ngừa, giảm thiểu các tranh chấp lao động; xây dựng mối quan hệ phối hợp với các cơ quan nhà nước, Phòng Thương mại và Công nghiệp Việt Nam, Liên minh các hợp tác xã Việt Nam... nhằm thúc đẩy việc hoàn thành nhiệm vụ của mỗi bên, chăm lo quyền, lợi ích hợp pháp của người lao động.

Thứ tư, thay mặt công nhân, viên chức, lao động tham gia xây dựng và hoàn thiện cơ chế, chính sách, pháp luật đáp ứng yêu cầu hội nhập. Công đoàn phối hợp với các cơ quan nhà nước xây dựng hệ thống chính sách, pháp luật của Việt Nam đồng bộ, phù hợp với luật pháp quốc tế và đáp ứng yêu cầu hội nhập, tăng cường kiểm tra, giám sát việc thi hành chính sách, pháp luật, nhất là các chính sách, pháp luật liên quan đến quyền lợi, nghĩa vụ của công nhân, viên chức, lao động; thực hiện tốt cơ chế đối thoại giữa người lao động với người sử dụng lao động, chủ động tham gia giải quyết có hiệu quả các tranh chấp lao động để bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp, chính đáng của công nhân, viên chức, lao động.

Thứ năm, Công đoàn tích cực tham gia thúc đẩy việc hoàn thiện “cơ chế ba bên” trong hội nhập kinh tế quốc tế. Cơ chế ba bên là một trong những hình thức biểu hiện mối quan hệ giữa Nhà nước - Giới chủ - Người lao động (đại diện là công đoàn) nhằm thay đổi cách thức quan hệ lao động, làm hài hòa quan hệ chủ - thợ tương thích với cơ chế quản lý nhà nước.

Trong cơ chế này Chính phủ có trách nhiệm đặt ra luật pháp, quy chế. Công đoàn là tổ chức chính trị - xã hội đại diện cho người lao động, có kiến nghị, tham gia quá trình lập pháp và đặt ra giải pháp tạo sự căn cứ pháp luật ổn định cho công đoàn trong quá trình bảo vệ quyền và lợi ích của người lao động.

Công đoàn, một mặt, có nhiệm vụ tham gia với Chính phủ xây dựng kế hoạch, xác định nhiệm vụ phát triển kinh tế - xã hội; mặt khác, giám sát hoạt động của Chính phủ. Việc tham gia giám sát phải dựa trên cơ sở khoa học, điều tra phân tích tình hình việc làm và đời sống của công nhân, viên chức, lao động và tình hình kinh tế - xã hội nói chung. Công đoàn tận dụng ưu thế của tổ chức mình quan hệ chặt chẽ với người lao động, phản ánh với Nhà nước, đưa ra kiến nghị hợp lý, thúc đẩy việc soạn thảo pháp luật, hoàn thiện chính sách lao động.

Để giải quyết đúng đắn mối quan hệ ba bên, Công đoàn cùng Nhà nước và cơ quan hữu quan tiến hành thương lượng thông qua phương thức hội nghị liên tịch để tham gia với Nhà nước, từng bước xây dựng cơ chế ba bên ở tầm cao.

Trong các doanh nghiệp, việc bảo vệ quyền lao động của người lao động được thực hiện thông qua việc xây dựng chế độ bình đẳng thương lượng. Đây là nội dụng quan trọng trong ký kết thỏa ước tập thể. Các vấn đề xúc tiến việc làm, bồi dưỡng nghề nghiệp cần trở thành điều khoản quan trọng để tạo điều kiện pháp quy cho người lao động nâng cao trình độ học vấn, tay nghề của mình, đồng thời nâng cao nguồn lực của doanh nghiệp.

Hiện nay cơ chế ba bên trong lĩnh vực quan hệ lao động đang hình thành ngày một rõ trong hội nhập kinh tế quốc tế. Công đoàn chủ động trong việc xây dựng cơ chế ba bên để giải quyết đúng quan hệ lao động giữa người sử dụng lao động và người lao động theo pháp luật của Nhà nước.

Thứ sáu, Công đoàn tham gia giải quyết vấn đề đình công trong điều kiện hội nhập kinh tế quốc tế. Hội nhập kinh tế quốc tế dẫn đến sự tăng nhanh các doanh nghiệp tư nhân, các công ty cổ phần, doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài. Quan hệ lao động ngày càng trở nên đa dạng, phức tạp. Các cuộc đình công ngày một nhiều, nguyên nhân chủ yếu do người sử dụng lao động vi phạm các quy định của pháp luật lao động và các cam kết thỏa thuận với người lao động, như chậm trả lương, làm thêm giờ quá nhiều, không đảm bảo vệ sinh, an toàn lao động, sa thải hoặc đơn phương chấm dứt hợp đồng lao động trái pháp luật...

Thực tế cho thấy, các cuộc đình công đều không do công đoàn cơ sở lãnh đạo và chưa bảo đảm trình tự pháp luật. Nhiều người lao động chưa hiểu thấu đáo quyền và nghĩa vụ của mình theo pháp luật lao động, một số người lao động còn trẻ, xuất thân từ nông thôn chưa được đào tạo đồng bộ, hạn chế về năng lực, trình độ tay nghề, chưa quen với tác phong công nghiệp, làm việc thiếu nhiệt tình, chưa nắm vững các quy định pháp luật về đình công và tranh chấp lao động.

Nhà nước cần sớm ban hành pháp luật về đình công tạo điều kiện cho khu vực kinh tế ngoài quốc doanh phát triển, góp phần giải quyết việc làm cho người lao động, đồng thời có chế tài xử phạt đối với người sử dụng lao động cố tình vi phạm pháp luật lao động, cản trở việc thành lập công đoàn cơ sở và quyền công đoàn; sớm ban hành văn bản quy định, quy chế thực hiện dân chủ của người lao động tại doanh nghiệp ngoài quốc doanh. Tổng liên đoàn lao động Việt Nam phối hợp với Chính phủ ban hành các văn bản liên quan đến tổ chức, nội dung hoạt động của Công đoàn trong các doanh nghiệp ngoài quốc doanh. Việc xúc tiến thành lập tổ chức công đoàn tại doanh nghiệp ngoài quốc doanh có ý nghĩa hết sức quan trọng để công đoàn tham gia giải quyết các tranh chấp lao động và đình công đang diễn ra hiện nay. Công đoàn là người đại diện chính đáng của công nhân, lao động, thương lượng, ký kết thỏa ước lao động tập thể và coi thỏa ước lao động tập thể là cơ sở pháp lý để giải quyết quan hệ lao động. Thông qua theo dõi, quản lý việc thương lượng, ký kết thỏa ước lao động tập thể, Nhà nước có những thông tin cần thiết để kịp thời điều chỉnh chế độ, chính sách của mình cho phù hợp với điều kiện thực tế tại doanh nghiệp và tình hình phát triển của nền kinh tế.

Thông qua thương lượng, ký kết thỏa ước lao động tập thể, Công đoàn mang tiếng nói của công nhân, lao động đến người sử dụng lao động, bình đẳng thương lượng với người sử dụng lao động, giải quyết những xung đột để người sử dụng lao động và người lao động hiểu nhau hơn, hạn chế những cuộc đình công tự phát.