Giáo dục, phát triển lý tưởng xã hội chủ nghĩa cho thanh niên là một trong những nhiệm vụ chính trị quan trọng của toàn Đảng, toàn dân và cả hệ thống chính trị. Đó là một quá trình lâu dài, kiên trì, bền bỉ, liên tục và cũng hết sức khó khăn.

Bên cạnh những yếu tố tích cực là chủ đạo, cũng phải nhận thấy rằng, trong một bộ phận thanh niên Việt Nam hiện nay có những biểu hiện tiêu cực, thiếu lành mạnh về phẩm chất đạo đức, về nhận thức, bản lĩnh chính trị; trình độ chuyên môn không đáp ứng yêu cầu của giai đoạn mới.

Từ thực tiễn giáo dục, phát triển lý tưởng xã hội chủ nghĩa cho thanh niên nước ta thời gian qua, có thể thấy nổi lên một số vấn đề cần nghiên cứu và có giải pháp khắc phục phù hợp.

1. Bản chất của chủ nghĩa xã hội là một lý tưởng, một ước mơ cao đẹp của con người hướng tới một chế độ xã hội bình đẳng, tự do, ấm no, hạnh phúc, dựa trên chế độ công hữu về những tư liệu sản xuất chủ yếu, có lực lượng sản xuất phát triển cao, khoa học - công nghệ hiện đại, nền văn hóa tiên tiến, con người có điều kiện phát triển toàn diện… Đồng thời, chủ nghĩa xã hội còn là một xã hội hiện thực đang trong quá trình hình thành và phát triển, gây dựng những cơ sở tiền đề để phát triển trên chính mảnh đất hiện thực của nó.

Như vậy, xã hội chủ nghĩa với bản chất vốn có của nó và xã hội xã hội chủ nghĩa hiện hữu trong quá trình xây dựng từ những bước ban đầu có khoảng cách không nhỏ. Khoảng cách đó là tất yếu và cần phải có thời gian để thu hẹp. Trong thời gian qua, chúng ta chưa làm rõ và chưa chỉ ra được vấn đề này, vì thế đã làm cho một bộ phận thanh niên, thế hệ trẻ nước ta nhầm lẫn giữa lý tưởng và hiện thực. Từ đó, dẫn đến sự hiểu lầm, hoài nghi, thậm chí phủ nhận cả một lý tưởng cao đẹp của chủ nghĩa xã hội.

Tính tất yếu của cách mạng xã hội chủ nghĩa, sự ra đời, tồn tại, phát triển của chủ nghĩa xã hội hiện thực trên thế giới, bắt đầu từ cách mạng Tháng Mười Nga 1917, đã chứng minh tính ưu việt hơn hẳn của chủ nghĩa xã hội với những xã hội trước đó. Chính vì thế, trong những năm cách mạng và nhiều năm sau đó, việc phát triển lý tưởng xã hội chủ nghĩa có nhiều điều kiện thuận lợi. Tuy nhiên, cùng với những thành tựu đạt được, những sai lầm trong mô hình và chiến lược phát triển kinh tế - xã hội không được nhận thức đầy đủ, khắc phục kịp thời, đã làm cho mô hình chủ nghĩa xã hội hiện thực rơi vào khủng hoảng, đổ vỡ, thoái trào không chỉ ở một nước. Lợi dụng sự đổ vỡ đó, chủ nghĩa đế quốc, chủ nghĩa chống cộng đã đẩy mạnh chiến lược chống phá toàn diện chủ nghĩa xã hội. Với những âm mưu và thủ đoạn trên mặt trận chính trị, tư tưởng, chúng đã thu được những kết quả nhất định, tạo ra được một “khoảng trống” về niềm tin, làm cho một bộ phận nhân dân và thế hệ trẻ hiểu sai lệch về chủ nghĩa xã hội, hoài nghi về tiến trình và con đường đi tới những ước mơ, hoài bão tốt đẹp của nhân loại.

Dưới sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản Việt Nam, nước ta đang trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội. Đây là con đường, là xu thế tất yếu của cách mạng, là nguyện vọng chính đáng của bao thế hệ người Việt Nam. Tuy nhiên, biến nguyện vọng, mơ ước thành hiện thực là cả một quá trình tranh đấu đầy gian lao vất vả.

Thực tế hơn 20 năm đổi mới cho thấy, ở nước ta hiện nay vừa có những nhân tố của chủ nghĩa xã hội vừa có những nhân tố chưa phù hợp với lý tưởng xã hội chủ nghĩa. Nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa vừa tạo điều kiện cho kinh tế nhà nước, kinh tế tập thể dần đóng vai trò chủ đạo trong nền kinh tế quốc dân, song cũng tạo ra không ít những nhân tố phi xã hội chủ nghĩa, ví dụ như sự phân hóa giàu nghèo, bất bình đẳng về thu nhập… Bên cạnh những thành tựu trong xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa, bảo đảm những quyền cơ bản của nhân dân, vẫn còn tình trạng nhũng nhiễu, cửa quyền, thiếu trách nhiệm của một bộ phận công chức, nhất là ở các cơ quan trực tiếp giải quyết công việc của dân, dân chủ trong xã hội còn bị vi phạm, kỷ cương, kỷ luật ở nhiều nơi không nghiêm. “Tình trạng suy thoái về tư tưởng chính trị, đạo đức, lối sống, bệnh cơ hội, chủ nghĩa cá nhân, tệ quan liêu, tham nhũng, lãng phí trong một bộ phận cán bộ, công chức diễn ra nghiêm trọng”…(1)

Nhận thức rõ lý tưởng, mục tiêu, hiện thực, từ đó có các giải pháp đồng bộ để đưa hiện thực tiến dần đến mục tiêu, lý tưởng, được thực hiện thông qua con đường tiếp tục đẩy mạnh sự nghiệp đổi mới, làm cho các nhân tố tích cực, tiến bộ ngày càng rõ hơn, nhiều hơn, chủ nghĩa xã hội hiện thực ở Việt Nam ngày càng thể hiện đầy đủ hơn.

2. Cách mạng xã hội chủ nghĩa là cuộc cách mạng sâu sắc, triệt để toàn diện nhất trong lịch sử nhân loại, nhưng cũng là cuộc cách mạng khó khăn, phức tạp nhất. Chủ nhân tương lai để hiện thực hóa lý tưởng xã hội chủ nghĩa không ai khác ngoài thế hệ trẻ. Cuộc cách mạng này đòi hỏi những người chủ đó phải có nhận thức, tư tưởng, tình cảm, thái độ và hành động cách mạng rất cao. Tuy nhiên, hiện nay, giữa yêu cầu rất cao này của lý tưởng xã hội chủ nghĩa với trình độ giác ngộ, tinh thần trách nhiệm, thái độ tình cảm cách mạng, lý tưởng hoài bão, ý chí vươn lên của không ít thanh niên, có một khoảng cách không nhỏ.

Sự tác động bởi mặt trái của kinh tế thị trường; sự coi nhẹ, buông lỏng giáo dục, rèn luyện thanh niên của không ít tổ chức chính trị - xã hội ở cơ sở, và một bộ phận cán bộ, đảng viên có trách nhiệm; cùng với sự thiếu ý thức tự giác học tập, tu dưỡng rèn luyện của chính một bộ phận thanh niên đã làm xuất hiện những dấu hiệu đạo đức thiếu lành mạnh, dao động, mất niềm tin vào cuộc sống, vào sự nghiệp đổi mới và con đường đi lên chủ nghĩa xã hội vốn đang đứng trước những diễn biến phức tạp. Tệ hướng ngoại, chạy theo lối sống thực dụng tầm thường, phủ nhận lịch sử, thờ ơ chính trị, thiếu trách nhiệm công dân, đánh mất vai trò lịch sử của tuổi trẻ đối với dân tộc, có những hành vi trái pháp luật, bất chấp luân thường đạo lý, rơi vào các tệ nạn xã hội… đã và đang diễn ra nhức nhối ở một bộ phận thanh niên. Những hiện tượng đó trở thành những tác nhân độc hại, làm xói mòn những giá trị đạo đức nền tảng của xã hội, xa rời với những phẩm chất, nhân cách con người mới xã hội chủ nghĩa, với yêu cầu và lý tưởng cao đẹp của chủ nghĩa xã hội. Đây là điểm yếu để các thế lực phản động và thù địch lợi dụng nhằm gieo rắc, kích động các tư tưởng bất mãn, thù hận, đối lập, chống chế độ xã hội chủ nghĩa, hòng phá hoại cả một thế hệ trẻ của nước ta.

Trước tình hình đó, vấn đề bức thiết hiện nay là phải phát triển lý tưởng cho thanh niên, có những tác động chính trị, xã hội và luật pháp mạnh mẽ, làm chuyển biến nhận thức và trách nhiệm của hệ thống chính trị - xã hội, đồng thời, có những giải pháp thiết thực, tạo điều kiện cho thanh niên phát triển toàn diện, phát huy được tính năng động, sáng tạo của tuổi trẻ, khắc phục tâm lý, lối sống, hành vi thiếu lành mạnh, thực dụng, tầm thường.

3. Đất nước ta đang bước vào thời kỳ đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa. Sự nghiệp này tạo ra muôn vàn cơ hội cho thanh niên phát triển toàn diện. Nguyên Tổng Bí thư Đỗ Mười đã nói: “Công nghiệp hóa, hiện đại hóa là cơ hội ngàn vàng cho thanh niên nước ta rèn luyện, cống hiến và nhanh chóng trưởng thành. Đó cũng là môi trường hết sức thuận lợi cho thanh niên phấn đấu làm nên sự nghiệp lớn… Thanh niên là lực lượng xung kích đi đầu trong sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa”.

Yêu cầu mới của sự nghiệp cách mạng đòi hỏi thanh niên phải không ngừng nâng cao, hoàn thiện trình độ trên mọi lĩnh vực. Trước hết là phải nâng cao trình độ nghiệp vụ, vừa nắm vững những tri thức căn bản, truyền thống vừa biết làm chủ và vận dụng thành thạo những tri thức khoa học - công nghệ hiện đại, có trình độ ngoại ngữ cao, khai thác và ứng dụng tin học giỏi, bắt kịp tiến trình hội nhập kinh tế thế giới. Cùng với việc nắm vững những tri thức khoa học xã hội, tự nhiên, cần phải coi trọng, nâng cao bản lĩnh chính trị, xây dựng và bồi đắp lý tưởng cách mạng, xây dựng và phát huy những giá trị văn hóa cao đẹp của đất nước và con người Việt Nam… Yêu cầu này phản ánh trọng trách nặng nề, nhiệm vụ nặng nề nhưng cũng hết sức vẻ vang đối với đất nước, dân tộc của thanh niên Việt Nam hiện nay.

Tính tự giác của quá trình phát triển những phẩm chất, nhân cách và lý tưởng xã hội chủ nghĩa sẽ trở thành xu hướng chủ đạo khi cả hệ thống chính trị - xã hội tham gia một cách tích cực vào quá trình giáo dục, rèn luyện và đào tạo thế hệ trẻ của dân tộc, tạo thêm cả những điều kiện vật chất, tinh thần lẫn cơ hội để thanh niên phát huy và thể hiện vai trò của mình. Chăm lo phát triển thanh niên vừa là mục tiêu, vừa là động lực đảm bảo cho sự ổn định và phát triển vững bền của đất nước, là trách nhiệm của cả hệ thống chính trị dưới sự lãnh đạo của Đảng.

Việc giải quyết những vấn đề đặt ra trong công tác đào tạo, rèn luyện thanh niên phải xuất phát từ những vấn đề cụ thể của thanh niên ở từng cơ sở, bám sát nhiệm vụ của cơ quan, đơn vị, địa phương, đồng thời nắm vững và tuân theo những tư tưởng quan điểm của Đảng và Nhà nước ta: Đối với thế hệ trẻ, phải “thường xuyên giáo dục chính trị, truyền thống, lý tưởng, đạo đức và lối sống; tạo điều kiện học tập, lao động, giải trí, phát triển thể lực, trí tuệ, góp phần xây dựng và bảo vệ Tổ quốc”.