Một số vấn đề trong đổi mới công tác tư tưởng, lý luận

TCCS - Công tác tư tưởng, lý luận là một trong những nhiệm vụ đặc biệt quan trọng trong hệ thống tổ chức và hoạt động của chính đảng, trong quá trình tổ chức, vận động cách mạng, tiến tới giành chính quyền cũng như trong xây dựng, củng cố chính quyền và chế độ xã hội mới. Công tác tư tưởng, lý luận của đảng cộng sản cầm quyền thường bị các thế lực thù địch cũng như những thói quen, nếp nghĩ, tư tưởng xã hội cũ, lạc hậu tấn công, ngăn cản, hạn chế hiệu quả. Bởi vậy, luôn bám sát nhu cầu và sự vận động, phát triển của thực tiễn cách mạng, thường xuyên tỉnh táo, tăng cường đấu tranh trên mặt trận tư tưởng, lý luận để chống lại mọi luận điệu xuyên tạc, quan điểm phản động, thù địch cùng những biểu hiện cơ hội, xét lại là thể hiện sức sống, hiệu quả và sự không ngừng đổi mới, thích ứng của công tác tư tưởng, lý luận trong toàn bộ hoạt động của đảng cộng sản cầm quyền.

Với tính cách là một hình thức, dạng thái của ý thức xã hội và đời sống tinh thần xã hội nói chung, hệ tư tưởng - lý luận cũng như công tác tư tưởng, lý luận của đảng cộng sản phải luôn được soi xét, kiểm nghiệm dựa trên những đặc điểm, tính khuynh hướng, tính quy luật của ý thức xã hội, đời sống tinh thần xã hội. Làm như vậy là để xem tư tưởng, lý luận và công tác tư tưởng, lý luận của đảng có theo kịp hoặc bị lạc hậu, bị vượt qua bởi sự vận động, phát triển của tồn tại xã hội, của đời sống hiện thực hay không; có bị những tư tưởng, quan điểm lý luận trước đó đã trở nên cũ kỹ và những nội dung, phương thức công tác tư tưởng, lý luận không còn thích hợp níu kéo, làm cho giáo điều hóa, xơ cứng hóa hay không; có thường xuyên đổi mới và có nhiều yếu tố, nội dung mang tính chất đột phá, vượt trước nhằm dẫn dắt, định hướng cho thực tiễn xã hội vận động, phát triển theo hay không, nhất là trong công tác nghiên cứu, phát triển lý luận.

Đó cũng là quan điểm mang tính nguyên tắc chung nhất, thể hiện tư tưởng mác-xít trong giải quyết mối quan hệ giữa lý luận và thực tiễn, giữa đổi mới công tác tư tưởng, lý luận và nhu cầu thường xuyên đổi mới của thực tiễn xã hội, mà nếu như xa rời nó, công tác tư tưởng, lý luận của đảng cộng sản cầm quyền rất dễ bị chệch hướng hoặc rơi vào thế bị động, lúng túng.

Trong lãnh đạo, chỉ đạo công tác tư tưởng, lý luận ở mọi giai đoạn cách mạng, Đảng ta luôn luôn nắm vững quan điểm mang tính nguyên tắc đó. Gần đây nhất, trong Nghị quyết Hội nghị Trung ương 5, khóa X, ngày 1-8-2007, “Về công tác tư tưởng, lý luận và báo chí trước yêu cầu mới”, một trong những quan điểm chỉ đạo hàng đầu về công tác tư tưởng, lý luận được Đảng ta chỉ ra là: “Công tác tư tưởng, lý luận là một bộ phận cấu thành đặc biệt quan trọng trong toàn bộ hoạt động của Đảng; là lĩnh vực trọng yếu để xây dựng, bồi đắp nền tảng chính trị của chế độ, tuyên truyền, giáo dục, động viên và tổ chức nhân dân thực hiện các nhiệm vụ cách mạng, khẳng định và nâng cao vai trò tiên phong của Đảng về chính trị, lý luận, trí tuệ, văn hóa và đạo đức; thể hiện vai trò đi trước, mở đường trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc”(1). Đồng thời, Đảng ta nhấn mạnh: “Công tác tư tưởng của Đảng là công tác đối với con người, một nhiệm vụ khó khăn, phức tạp, đòi hỏi phải nắm vững những quy luật riêng của tư tưởng, có thái độ, phương pháp khoa học, kết hợp chặt chẽ giữa yêu cầu định hướng tư tưởng với sự tự nguyện, giữa lý trí và tình cảm,...”(2).

Trên cơ sở quan điểm mang tính nguyên tắc chung nhất như đã nêu trên, tư tưởng của Đảng ta về quan điểm chỉ đạo đối với công tác tư tưởng, lý luận trong thời kỳ đổi mới, và nhất là xuất phát từ nhu cầu đổi mới công tác tư tưởng, lý luận trong tình hình hiện nay, chúng tôi xin đề xuất một số vấn đề có tính nguyên tắc trong đổi mới công tác tư tưởng, lý luận, ở mức độ tương đối cụ thể, như sau:

Thứ nhất, đổi mới công tác tư tưởng, lý luận cần chủ động, tích cực hơn nữa trong nắm bắt, phản ánh thực tiễn đất nước, tình hình quốc tế, đặc điểm thời đại; tăng cường “nói đi đôi với làm”, “xây” đi đôi với “chống”; lấy việc giáo dục, thuyết phục và nêu gương làm trọng trong tổ chức thực hiện.

Như chúng ta đã biết, V.I. Lê-nin cho rằng, quan điểm về đời sống, về thực tiễn phải là quan điểm hàng đầu, quan điểm xuyên suốt trong toàn bộ lý luận nhận thức. Bất cứ nhà lý luận nào, nếu phủ nhận quan điểm đó, đều có thể sa vào chủ nghĩa duy tâm, giáo điều. Theo đó, công tác lý luận cũng vậy, nếu chỉ căn cứ vào những gì đã có, vào những tiền đề lý luận tưởng chừng đã hoàn thiện, mà không thường xuyên nghiên cứu, khảo sát, tổng kết thực tiễn đất nước cũng như những chuyển biến, thay đổi nhanh chóng và phức tạp của tình hình thế giới, những đặc điểm, đặc trưng của thời đại, thì cũng dễ sa vào giáo điều, sách vở và không thể đẩy sự nghiên cứu lý luận tiến thêm được bước nào. Tương tự, công tác tư tưởng cũng sẽ chỉ là sự tuyên truyền, phổ biến những điều đã có sẵn trong chỉ thị, nghị quyết, không có mối liên hệ gì với tình hình, đặc điểm của địa phương, cơ sở. Mặt khác, công tác tư tưởng, lý luận phải thường xuyên bám sát những vấn đề thiết thực, cụ thể, đang được toàn xã hội quan tâm nhận thức và giải quyết, được Đảng quan tâm lãnh đạo và Nhà nước quyết tâm tổ chức thực hiện; không nên tập trung đề cập đến những vấn đề xa vời, khó đoán biết và ít có khả năng giải quyết. Đồng thời, phải luôn linh hoạt, mềm dẻo trong việc xây dựng cơ sở, nền tảng lý luận và củng cố niềm tin trong nhân dân. Điều đó có nghĩa là phải biết tiếp thu những cái mới, tiến bộ, sẵn sàng sửa chữa những điểm yếu của mình, nhưng cũng phải đấu tranh không khoan nhượng đối với những thứ tư tưởng, lý luận cơ hội, ngụy biện, chiết trung và phản động, nhất là những tư tưởng, quan niệm sống lỗi thời, thực dụng, vị kỷ đang tồn tại khá phổ biến trong một bộ phận cán bộ, đảng viên và nhân dân.

Bên cạnh đó, công tác tư tưởng, lý luận phải chú trọng phát triển lý luận, tuyên truyền tư tưởng sao cho thật có sức thuyết phục, có đầy đủ luận chứng, có tính khoa học, lô-gíc và chặt chẽ, có tính trí tuệ cao song cũng giản dị, bình thường, dễ hiểu, dễ đi vào lòng người như chính những chân lý giản đơn của cuộc sống vậy. Bởi thế, trong tuyên truyền, giáo dục tư tưởng, không nên khiên cưỡng, ép buộc, bắt người ta phải ngồi nghe cho bằng được, phải tin những điều đã phổ biến chứ không được phép nghi ngờ. Và cũng bởi vậy, người tham gia làm công tác tuyên truyền, cổ động, nhất là những người không chuyên trách, phải gương mẫu trong công việc, trong công tác chuyên môn, nói đi đôi với làm và tốt nhất là nên theo phương châm: Nói đi đôi với làm; nói ít, làm nhiều; vừa nói, vừa làm; nói được, làm được.

Thứ hai, đổi mới công tác tư tưởng, lý luận cần kế thừa và phát huy những cơ sở, tiền đề tư tưởng, lý luận đúng đắn, cũng như những bài học kinh nghiệm đã có trong điều kiện mới.

Việc đổi mới công tác tư tưởng, lý luận được thực hiện trước bối cảnh quốc tế và trong nước có chuyển biến, thay đổi nhanh chóng và phức tạp. Bởi vậy, một mặt, phải nắm vững nguyên tắc “đổi mới mà không đổi màu”, nghĩa là phải kiên định chủ nghĩa Mác - Lê-nin, tư tưởng Hồ Chí Minh, những bài học kinh nghiệm trong công tác tư tưởng, lý luận của Đảng để ứng phó với tình hình thế giới có những chuyển biến mau lẹ và tình hình trong nước có những thay đổi nhanh chóng. ở đây, cần nhận thức sâu sắc một điều là, dù tình hình thế giới và trong nước phức tạp đến mấy, song không vì thế mà nao núng, dao động, không thể nắm bắt được. Với những cơ sở, tiền đề tư tưởng, lý luận đúng đắn trong hệ tư tưởng của Đảng và những bài học kinh nghiệm trong lịch sử của mình - những chân lý, hạt nhân, những quan điểm, nguyên lý được khái quát, đúc rút từ thực tiễn công tác tư tưởng, lý luận, kể cả từ những lúc tình hình cách mạng thế giới và trong nước sôi sục nhất, phức tạp nhất - nhất định công tác tư tưởng, lý luận có đủ sức mạnh, đủ tầm vóc và trí tuệ để lý giải và giải quyết những vấn đề mới đang đặt ra. Nhưng, mặt khác, cũng phải biết vận dụng thật sự sáng tạo và tích cực phát triển, bổ sung những cơ sở, tiền đề tư tưởng, lý luận cũng như những bài học kinh nghiệm đã có trong tình hình mới. Không nên bảo thủ, giáo điều, giữ khư khư quan niệm cho rằng, mọi tiền đề, cơ sở tư tưởng, lý luận của chúng ta đã hoàn thiện, cứ việc mang ra mà áp dụng là có thể giải quyết được mọi vấn đề. Bởi vậy, cần bám sát và xuất phát từ tình hình thế giới và trong nước, để có thể kịp thời định hướng tư tưởng, lý luận, xây dựng và củng cố niềm tin cho mọi người, đồng thời đề xuất những luận chứng mới cho hoạch định đường lối, chính sách.

Trong bất kỳ điều kiện, hoàn cảnh mới nào, Đảng cũng phải thực sự là người đại diện cho trí tuệ của dân tộc để lãnh đạo công cuộc xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Bởi thế, đổi mới công tác tư tưởng, lý luận của Đảng đặt ra một yêu cầu có tính cấp bách là, trên cơ sở kế thừa, phát huy hệ thống quan điểm, lý luận đã có, không ngừng đổi mới tư duy lý luận, xây dựng, phát triển hệ thống quan điểm, lý luận mới trong điều kiện phát triển kinh tế thị trường, phát triển kinh tế tri thức, có đủ khả năng giải quyết nhiều vấn đề quan trọng, cấp thiết do thực tiễn đặt ra, đồng thời định hướng và thích ứng kịp thời nhu cầu, nguyện vọng cũng như tư tưởng, thái độ của mọi thành viên trong xã hội.

Thứ ba, đổi mới công tác tư tưởng, lý luận nhằm góp phần hoàn thiện lý luận về xây dựng chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam và tổ chức thực hiện có hiệu quả đường lối, chủ trương của Đảng.

Trong thời kỳ đổi mới, tất cả các văn kiện của Đảng về công tác tư tưởng, lý luận đều nhấn mạnh đến việc hoàn thiện hệ thống lý luận về xây dựng chủ nghĩa xã hội ở nước ta. Bởi vì, tiếp tục và kiên trì xây dựng chủ nghĩa xã hội ở nước ta trong điều kiện phát triển kinh tế thị trường, giao lưu, hội nhập quốc tế là một công việc mới mẻ. Mới mẻ là ở chỗ, nhiều mô hình cũ về xây dựng chủ nghĩa xã hội đã sụp đổ, không còn thích ứng, trong khi phát triển kinh tế thị trường, hội nhập kinh tế quốc tế vẫn phải bảo đảm tính ưu việt, tính định hướng xã hội chủ nghĩa. Do vậy, mọi sự đổi mới, nhất là đổi mới công tác tư tưởng, lý luận, đều phải hướng đến đổi mới hệ thống lý luận về xây dựng chủ nghĩa xã hội. Trong đổi mới công tác tư tưởng, lý luận, có thể phải đổi mới tất cả các khía cạnh, các mặt, song suy cho cùng, đều phải phục vụ cho việc đổi mới lý luận về xây dựng chủ nghĩa xã hội. Tất nhiên, ở đây công tác nghiên cứu và tổng kết lý luận đóng vai trò tiên phong và quan trọng hơn cả. Nó có thể phải hướng đến giải quyết nhiều vấn đề lý luận và thực tiễn trong cùng một lúc, song không thể không ưu tiên và đặt lên hàng đầu việc nghiên cứu để hoàn thiện lý luận về xây dựng chủ nghĩa xã hội.

Việc đổi mới công tác tư tưởng, lý luận là để công tác này giữ vững được vị trí tiên phong trong việc góp phần đề ra đường lối, chủ trương, chính sách của Đảng và Nhà nước; tiên phong trong việc tuyên truyền, phổ biến và đưa nghị quyết, đường lối, chủ trương, chính sách vào cuộc sống. Đồng thời, đó còn là việc thông qua thực tế để kiểm tra xem đường lối, chủ trương và chính sách có thực sự phù hợp với thực tế không, có gì cần phải sửa đổi, bổ sung và phát triển không. Tính tiên phong của công tác tư tưởng, lý luận sẽ không chỉ góp phần rất quan trọng đối với việc bổ sung, phát triển chủ trương, đường lối của Đảng về công tác tư tưởng, lý luận, mà còn góp phần trực tiếp vào việc hoạch định chiến lược của Đảng về công tác tư tưởng, lý luận trong tình hình mới.

Thứ tư, đổi mới công tác tư tưởng, lý luận nhằm tăng cường tính khoa học, hiệu quả, thiết thực cho công tác tư tưởng, lý luận.

Việc đổi mới công tác tư tưởng, lý luận là nhằm tăng cường tính hiệu quả, thiết thực cho công tác tư tưởng, lý luận. Cách “thuyết giáo” đơn thuần, phương pháp báo cáo giản đơn của công tác tư tưởng, cũng như cách thiên về thuyết minh, giải thích kinh điển, “tầm chương, trích cú”, chạy theo, bị động trước sự vận động của thực tiễn trong nghiên cứu, giáo dục lý luận đã không còn phù hợp với thực tế. Muốn đổi mới thật sự công tác tư tưởng, lý luận, cần phải phát huy cao độ trí tuệ, tâm huyết, kinh nghiệm, khắc phục những yếu kém, bất cập, góp phần trực tiếp vào việc hoạch định chủ trương, đường lối của Đảng một cách khoa học, có đầy đủ chứng cứ, lý lẽ, có hơi thở của cuộc sống với rất nhiều trạng thái tư tưởng và những quan hệ lợi ích khác nhau, đan xen nhau.

Công tác tư tưởng, lý luận cần hướng tới khối đông đảo quần chúng, làm lay động được nhận thức và tình cảm của hàng triệu người, cổ vũ các tầng lớp nhân dân ra sức học tập, quán triệt, tin tưởng ở đường lối, chủ trương, chính sách đổi mới của Đảng và Nhà nước; từ đó, phấn khởi, nhiệt tình lao động sản xuất, đưa đất nước phát triển nhanh, bền vững. Muốn vậy, công tác tư tưởng phải coi trọng tính khoa học, tính chân lý, tính lô-gíc cũng như sự phù hợp, thích ứng trong đổi mới nội dung tuyên truyền, giáo dục; đồng thời, phải coi trọng đổi mới phương thức, phương pháp tuyên truyền, giáo dục, bởi sở thích của mọi đối tượng đều dễ thay đổi, mọi cách thể hiện theo công thức cứng nhắc đều có thể trở nên nhàm chán.

Cần bảo đảm tính khách quan, khoa học, kết hợp với tính sinh động, thuyết phục cao khi tiến hành đổi mới công tác tư tưởng, lý luận. Tính khoa học là nền tảng để việc triển khai công tác tư tưởng, lý luận đạt hiệu quả, có sức thuyết phục. Bởi vậy, một mặt, cần chống xu hướng chủ quan, đơn giản, áp đặt, mà thực chất là quan liêu và tả khuynh, muốn đem những điều chỉ một số ít người làm được, buộc tất cả mọi người phải làm, đem những điều chỉ làm được ở một số thời điểm, hoàn cảnh, buộc phải làm trong mọi lúc, mọi nơi; mặt khác, cũng cần chống xu hướng cơ hội, thỏa hiệp, hữu khuynh trước thực tế có nhiều biến động phức tạp và nguy cơ, thách thức.

Thứ năm, đổi mới công tác tư tưởng, lý luận gắn với việc giải quyết có hiệu quả những vấn đề cấp thiết, bức xúc trong đời sống xã hội.

(1), (2) Văn kiện Hội nghị lần thứ năm Ban Chấp hành Trung ương khóa X, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2007, tr 41, 42