Sự phát triển hợp tác xã ở nước ta thời gian qua

Kinh tế tập thể mà nòng cốt là hợp tác xã (HTX) là một thành phần quan trọng trong nền kinh tế, không chỉ đóng góp vào tăng trưởng kinh tế mà còn góp phần quan trọng trong phát triển văn hóa, bảo đảm an ninh chính trị, trật tự an toàn xã hội. Hợp tác xã ở Việt Nam đã hình thành và phát triển từ rất sớm. Trong giai đoạn 1955 - 1975 và đến trước đổi mới năm 1986, HTX được xác định là một trong hai hình thức kinh tế chính thức ở Việt Nam (bên cạnh doanh nghiệp nhà nước). Năm 1955 cả nước có 45 HTX, đến năm 1986 con số này tăng lên 73.470, trong đó có 17.022 HTX nông nghiệp, 32.034 HTX công nghiệp, tiểu thủ công nghiệp và 24.414 HTX khác. Trung bình trong giai đoạn này mỗi năm có thêm 2.369 HTX. Quá trình phát triển HTX trong giai đoạn này đã có những đóng góp to lớn vào sự nghiệp giải phóng dân tộc, vào sự nghiệp xây dựng và bảo vệ đất nước.

Bước vào thời kỳ đổi mới, từ năm 1986 đến cuối những năm 90 của thế kỷ XX, do nhiều nguyên nhân chủ quan và khách quan khác nhau, nhưng chủ yếu là do chuyển đổi cơ chế quản lý, thay đổi cơ cấu tổ chức quản lý của hệ thống HTX, những yếu kém, khuyết tật và bất cập của mô hình cũ trong điều kiện mới,... nên HTX đã lâm vào một cuộc khủng hoảng sâu sắc, nhiều HTX tan rã. Giai đoạn 1987 - 1996 với số lượng HTX giảm bình quân hằng năm là 5.486. Đến tháng 12-1996, cả nước còn 17.462 HTX các loại, trong đó chủ yếu là hoạt động yếu kém, chỉ tồn tại dưới hình thức.

Trong giai đoạn 1996 - 2003, với sự ra đời của Luật Hợp tác xã năm 1996 đã tạo ra động lực và sức sống mới cho HTX phát triển. Đây là cơ sở pháp lý đầu tiên cho quá trình đổi mới mạnh mẽ tư duy về bản chất, phương thức quản lý, tổ chức và hoạt động của HTX trong điều kiện kinh tế thị trường. Nhiều HTX kiểu cũ đã chuyển đổi và bắt đầu hồi phục, phát triển với các nguyên tắc tự nguyện, tự chủ, tự chịu trách nhiệm và cùng có lợi nên được đông đảo xã viên đồng tình, ủng hộ. Sau gần 6 năm thực hiện Luật, đến ngày 31-6-2003 số lượng HTX của cả nước là 14.207, trong đó có gần 5.800 HTX thành lập mới và khoảng 8.400 là các HTX chuyển đổi từ mô hình cũ sang. Nhiều HTX kiểu cũ làm ăn kém hiệu quả đã được giải thể theo Luật, vì vậy số lượng HTX trong giai đoạn này có xu hướng giảm xuống, nhưng hoạt động hiệu quả và thực chất hơn. Có thể nói việc chuyển đổi sang mô hình HTX kiểu mới và xử lý các HTX kiểu cũ yếu kém là một thành công, phản ánh kết quả tích cực trong đổi mới tư duy và hành động củng cố phát triển khu vực kinh tế này.

Giai đoạn từ 2003 đến nay đánh dấu sự phục hồi và phát triển của HTX cả về chất lượng và số lượng. Năm 2003 cả nước có 14.207 HTX, đến tháng 7-2017 có 19.884 HTX, 53 liên hiệp HTX hoạt động đa dạng trên các lĩnh vực của nền kinh tế. Bình quân mỗi năm cả nước có 408 HTX tăng thêm. Sự tăng lên về mặt số lượng HTX ở giai đoạn này là kết quả của việc chuyển đổi mô hình HTX thành lập trước năm 2003 và thành lập mới trong thời gian vừa qua.

Biểu đồ 1: Số lượng HTX của Việt Nam giai đoạn 1996 - 2017

Nguồn: Tổng hợp từ số liệu của Liên minh Hợp tác xã Việt Nam và Bộ Kế hoạch và Đầu tư.

Các HTX tham gia ngày càng sâu rộng vào nhiều lĩnh vực kinh tế, như nông nghiệp, thủy sản, công nghiệp, xây dựng, vận tải, thương mại, dịch vụ, tín dụng nhân dân, dịch vụ điện, y tế,... Đáng chú ý là đã xuất hiện một số mô hình HTX trong các ngành, nghề mới, như HTX vệ sinh môi trường; HTX kinh doanh, khai thác và quản lý chợ. Một số HTX mới được thành lập gắn với việc đáp ứng nhu cầu kinh tế, đời sống của các giới, các nhóm đối tượng khác nhau, như HTX của phụ nữ, HTX của thanh niên hay HTX của những người tàn tật, hoặc HTX của các cựu chiến binh... Xuất hiện các mô hình HTX, liên hiệp HTX kiểu mới cung ứng nông sản an toàn, góp phần xây dựng chuỗi giá trị sản phẩm hàng hóa, bao tiêu được một số sản phẩm cho các HTX và hộ thành viên thông qua chuỗi siêu thị. Sự hiện diện của các HTX trong nhiều lĩnh vực khác nhau đã khẳng định phát triển HTX là một hình thức tổ chức kinh tế tất yếu trong điều kiện kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở nước ta hiện nay.

Các hình thức hợp nhất, liên kết giữa các HTX phát triển mạnh trong giai đoạn từ 2003 đến nay. Hiện cả nước có 53 liên hiệp HTX, trong đó có 18 liên hiệp HTX nông nghiệp, 2 liên hiệp HTX thủy sản, 8 liên hiệp HTX giao thông vận tải, 4 liên hiệp HTX công nghiệp, 5 liên hiệp HTX xây dựng, 13 liên hiệp HTX thương mại, dịch vụ. Các liên hiệp thu hút sự tham gia của gần 1.500 HTX đơn vị thành viên. Sự liên kết và phát triển của hệ thống các liên hiệp HTX ngành, nghề với quy mô lớn hơn, mang lại hiệu quả tích cực, đặc biệt là các liên hiệp HTX gắn với phát triển chuỗi giá trị sản phẩm bền vững hoạt động có hiệu quả, do đó đã nâng cao hiệu quả hoạt động, thu nhập của các thành viên và khẳng định được vai trò HTX đối với sự phát triển kinh tế bền vững của đất nước.

Hiện nay, các HTX và liên hiệp HTX của cả nước đã thu hút trên 6,2 triệu xã viên tham gia và tạo việc làm cho gần 2 triệu người lao động. Doanh thu bình quân của một HTX năm 2016 đạt 3 tỷ đồng, tăng gần 500 triệu đồng so với thời điểm năm 2012. Thu nhập bình quân của một lao động thường xuyên trong HTX tăng 10 triệu đồng, lên mức 31 triệu đồng/người/năm. Các HTX, liên hiệp HTX đã đóng góp quan trọng thúc đẩy phát triển kinh tế và giải quyết những vấn đề xã hội, nhất là ở vùng nông thôn. Theo thống kê, tốc độ tăng trưởng của khu vực HTX trong những năm gần đây bình quân đạt gần 3,5%; tỷ lệ đóng góp vào GDP của Việt Nam khoảng 5%. Ngoài ra, các HTX và liên hiệp HTX của cả nước đã góp phần xóa đói, giảm nghèo, ổn định xã hội, đề cao tinh thần tương thân, tương ái, vì cộng đồng, thúc đẩy dân chủ hóa, bảo đảm an sinh xã hội, ổn định chính trị ở cơ sở; là yếu tố có ý nghĩa quyết định cho việc thành công trong công cuộc xây dựng nông thôn mới.

Những vấn đề đặt ra đối với phát triển hợp tác xã ở nước ta hiện nay

Một là, trong những năm gần đây, HTX có xu hướng hồi phục nhưng phát triển chưa tương xứng với tiềm năng, số lượng HTX thành lập mới còn ít, phân bổ chưa đồng đều giữa các lĩnh vực và các vùng, miền; quy mô HTX nhỏ, số lượng xã viên chưa nhiều, thiếu vốn sản xuất, kinh doanh, trình độ quản trị yếu, cơ sở vật chất nghèo nàn, trình độ công nghệ lạc hậu, tính chủ động, sáng tạo của các HTX còn thấp; đóng góp vào tăng trưởng kinh tế chung của cả nước (GDP) thấp và đang có xu hướng giảm dần trong những năm gầy đây.

Hai là, nhận thức về kinh tế hợp tác và HTX của một số cán bộ, đảng viên và người dân có nơi, có thời điểm còn chưa đầy đủ, chưa có sự thống nhất, vẫn còn có tư tưởng mặc cảm đối với các HTX kiểu cũ nên chưa thấy hết vị trí, vai trò quan trọng của HTX trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở nước ta; thậm chí hiểu chưa đúng bản chất, nguyên tắc hoạt động của HTX; chưa phân biệt được sự khác nhau giữa mô hình HTX kiểu mới với mô hình HTX kiểu cũ, giữa HTX với doanh nghiệp. Một số cấp ủy đảng, chính quyền cấp xã can thiệp quá sâu vào hoạt động của các HTX nông nghiệp toàn xã, vi phạm nguyên tắc tự chủ, tự chịu trách nhiệm của kinh tế tập thể. Bản thân những thành viên tham gia HTX cũng chưa nhận thức hết các mặt trách nhiệm xây dựng và đóng góp để HTX không ngừng lớn mạnh về kinh tế, trên cơ sở đó mới đem lại lợi ích lớn hơn cho chính mình.

Ba là, hành lang pháp lý còn bó hẹp, cơ chế chính sách phát triển HTX chưa đồng bộ, thiếu hấp dẫn. Việc ban hành văn bản chỉ đạo thực hiện tổ chức lại HTX theo Luật Hợp tác xã năm 2012 cũng rất khác nhau. Sau khi Luật Hợp tác xã năm 2012 có hiệu lực đến nay, các văn bản dưới Luật chậm được ban hành, thiếu đồng bộ; một số nội dung chưa được hướng dẫn gây khó khăn cho HTX trong quá trình chuyển đổi, nhất là về thủ tục đăng ký thành lập. Các nút thắt đối với sự phát triển HTX là đất đai, tiếp cận nguồn vốn tín dụng, áp dụng tiến bộ khoa học kỹ thuật và đặc biệt là thị trường chưa có phương án giải quyết phù hợp. Các chính sách hỗ trợ tuy nhiều nhưng lại áp dụng chung cho tất cả các mô hình HTX nên gặp khó khăn trong việc triển khai thực hiện, ảnh hưởng trực tiếp đến hoạt động sản xuất, kinh doanh của HTX.

Bốn là, quản lý nhà nước về HTX thiếu thống nhất và còn nhiều yếu kém. Bộ máy tham mưu quản lý nhà nước từ Trung ương đến địa phương chưa được kiện toàn đúng mức và thống nhất trong việc nghiên cứu xây dựng, triển khai nghị quyết, pháp luật và chính sách của Nhà nước cũng như thực hiện công tác quản lý nhà nước đối với HTX. Cán bộ quản lý nhà nước về HTX còn thiếu và yếu về chuyên môn, đa số cán bộ làm kiêm nhiệm chưa được đào tạo bồi dưỡng về chuyên môn và nghiệp vụ, chưa thực hiện đầy đủ và tốt các nội dung quản lý nhà nước về kinh tế tập thể và HTX đã được pháp luật quy định. Công tác kiểm tra, giám sát và xử lý các vi phạm pháp luật trong phát triển kinh tế tập thể chưa được thực hiện thường xuyên, kịp thời, thiếu chế tài xử lý các trường hợp vi phạm. Điều này dẫn tới công tác quản lý nhà nước về HTX đôi khi bị buông lỏng, chưa đáp ứng yêu cầu công tác quản lý nhà nước đối với phát triển HTX.

Năm là, sự liên kết, hợp tác của các HTX chưa chặt chẽ, hiệu quả thấp, vai trò của liên hiệp HTX chưa được phát huy. Hoạt động của các HTX còn thiếu gắn bó với nhau, chưa có sự liên kết hệ thống chặt chẽ cả về mặt kinh tế, xã hội và tổ chức. Các hoạt động liên doanh, liên kết trong sản xuất, kinh doanh giữa các HTX với nhau còn ít, nội dung còn nghèo nàn. Các liên hiệp HTX nhìn chung có quy mô chưa lớn, hiệu quả chưa cao và hỗ trợ đối với các HTX thành viên còn ít.

Sáu là, chất lượng nguồn nhân lực của các HTX còn thấp, chưa đáp ứng được nhiệm vụ sản xuất, kinh doanh trong điều kiện kinh tế thị trường hiện nay. Đa số cán bộ quản lý HTX có trình độ quản lý và chuyên môn hạn chế, chưa được đào tạo, bồi dưỡng trước khi đảm nhiệm các vị trí quản lý HTX. Tư duy sản xuất, kinh doanh chưa theo kịp với sự phát triển của cơ chế thị trường, thiếu tính nhạy bén và năng động trong tổ chức điều hành. Điều này khiến việc đổi mới tổ chức sản xuất tại nhiều HTX hết sức khó khăn, đặc biệt là trong bối cảnh áp lực cạnh tranh ngày càng lớn trong nền kinh tế thị trường.

Bảy là, việc chuyển đổi mô hình HTX theo luật định còn lúng túng bởi quá trình này làm thay đổi căn bản về quan hệ sở hữu, quan hệ quản lý, quan hệ phân phối và mức vốn góp tối đa đối với các thành viên khi tham gia HTX kiểu mới. Chính vì vậy, việc chuyển đổi, đăng ký lại HTX theo quy định của Luật Hợp tác xã năm 2012 diễn ra khá chậm. Nhiều HTX mặc dù đã chuyển đổi theo Luật nhưng chưa có sự thay đổi về phương thức hoạt động, tư duy hoạt động còn nặng về hành chính, bao cấp, hiệu quả hoạt động kém.

Một số kiến nghị và đề xuất

Phát triển HTX là một yêu cầu tất yếu trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở nước ta hiện nay, góp phần bảo đảm sự phát triển ổn định của đất nước, xóa đói, giảm nghèo, ổn định xã hội. Để “tiếp tục đổi mới nội dung và phương thức hoạt động của hợp tác xã” theo tinh thần Nghị quyết Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XII của Đảng, trong thời gian tới, theo chúng tôi, cần tập trung thực hiện tốt một số giải pháp chủ yếu sau:

Thứ nhất, nâng cao nhận thức về bản chất, vị trí, vai trò của HTX trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và hội nhập quốc tế. Tiếp tục đổi mới và đa dạng hóa công tác tuyên truyền một cách thiết thực, hiệu quả, phù hợp với từng đối tượng nhằm nâng cao nhận thức cho cán bộ, đảng viên và người dân về phát triển kinh tế tập thể, HTX, HTX kiểu mới. Tăng cường công tác nghiên cứu, làm rõ hơn cơ sở lý luận và thực tiễn về phát triển HTX trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và hội nhập quốc tế. Bên cạnh việc tuyên truyền về chủ trương, đường lối của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước về phát triển HTX, cần tăng cường giới thiệu các mô hình HTX kiểu mới, kinh nghiệm của phong trào HTX trong khu vực và trên thế giới.

Thứ hai, hoàn thiện cơ chế, chính sách hỗ trợ phát triển HTX. Rà soát, sửa đổi, bổ sung, hoàn thiện và tổ chức thực hiện tốt các chính sách hỗ trợ phát triển HTX, đặc biệt là chính sách về cán bộ, đào tạo nguồn nhân lực, đất đai, tài chính - tín dụng, khoa học - công nghệ và thị trường. Có chính sách hỗ trợ, ưu đãi đối với các HTX, liên hiệp HTX hoạt động trong lĩnh vực nông nghiệp, nông thôn và đối tượng thành viên là những nông dân nghèo ở vùng sâu, vùng xa, vùng biên giới, hải đảo.

Thứ ba, tăng cường công tác quản lý nhà nước đối với HTX từ Trung ương đến địa phương. Kiện toàn, nâng cao năng lực, hiệu quả hoạt động của hệ thống bộ máy quản lý nhà nước đối với HTX theo luật định, bảo đảm tính hiệu lực, hiệu quả, tập trung và thống nhất từ Trung ương đến địa phương. Xác định rõ chức năng, nhiệm vụ, trách nhiệm, quyền hạn và cơ chế phối hợp của các bộ, ban, ngành, đoàn thể Trung ương và địa phương trong phát triển HTX. Tăng cường công tác thanh tra, kiểm tra, giám sát và xử lý kịp thời các vi phạm pháp luật về HTX.

Thứ tư, thực hiện tốt chính sách hỗ trợ, ưu đãi phát triển HTX. Tập trung hỗ trợ tài chính từ các nguồn, lồng ghép với chính sách thực hiện Chương trình Mục tiêu quốc gia xây dựng nông thôn mới để hình thành một số mô hình điểm ở các tỉnh nông nghiệp đối với hai loại hình HTX là HTX dịch vụ công ở nông thôn và HTX sản xuất nông nghiệp. Ưu tiên các giải pháp thiết thực hỗ trợ các HTX về khoa học - công nghệ, vốn, nguồn nhân lực, thị trường... để triển khai theo “mô hình thí điểm”; giao trách nhiệm chỉ đạo cho người đứng đầu cấp huyện; tận dụng các cơ hội cũng như có các giải pháp hạn chế các mặt tiêu cực trong quá trình hội nhập quốc tế.

Thứ năm, xây dựng và nhân rộng các mô hình HTX kiểu mới, dựa trên nhu cầu hợp tác tự nguyện của các thành viên, vì lợi ích của thành viên, HTX và cộng đồng. Chú trọng xây dựng các HTX kiểu mới trong nông nghiệp ở các vùng có các sản phẩm có lợi thế cạnh tranh. Xây dựng mô hình HTX chuyên ngành, phát triển đa dạng các loại hình HTX ở các địa phương với các điều kiện tự nhiên, kinh tế, xã hội và văn hóa khác nhau nhằm phát huy thế mạnh tiềm năng kinh tế của địa phương. Xây dựng các mô hình HTX, liên hiệp HTX sản xuất, tiêu thụ sản phẩm theo chuỗi giá trị nhằm mục tiêu tạo việc làm và nâng cao thu nhập cho các thành viên. Trên cơ sở đó tổng kết, tuyên truyền phổ biến và nhân rộng nhiều loại hình HTX kiểu mới.

Thứ sáu, tổ chức, củng cố lại hoạt động của các HTX theo đúng bản chất HTX, Luật Hợp tác xã năm 2012 và các văn bản hướng dẫn; phát huy vai trò làm chủ của thành viên; vận động thành viên HTX góp vốn và nâng mức vốn góp; vận động HTX thu hút thêm thành viên, hợp nhất, sáp nhập HTX cùng ngành, nghề và địa bàn hoạt động để tăng tiềm lực tài chính và quy mô hoạt động của HTX. Kiên quyết giải thể các HTX hoạt động kém hiệu quả, hoạt động mang tính hình thức. Kiện toàn hệ thống mạng lưới Quỹ hỗ trợ phát triển HTX của Liên minh Hợp tác xã đến các cấp.

Thứ bảy, tăng cường năng lực tổ chức, điều hành hoạt động kinh doanh của ban quản trị và người quản lý HTX. Đồng thời, quan tâm đến việc thường xuyên nâng cao trình độ tay nghề cho thành viên giúp họ nắm được kiến thức, quy trình làm ra những sản phẩm mới theo nhu cầu của thị trường. Kích thích cạnh tranh trong cơ chế thị trường để các HTX tự vươn lên, có đóng góp tác động tích cực đối với phát triển của kinh tế hộ thành viên.

Thứ tám, phát huy sức mạnh của cả hệ thống chính trị trong phát triển HTX. Tăng cường sự lãnh đạo của các cấp ủy đảng, sự phối hợp chặt chẽ, có trách nhiệm của các bộ, ngành, các địa phương, Liên minh Hợp tác xã Việt Nam, Mặt trận Tổ quốc Việt Nam, các tổ chức chính trị - xã hội... Củng cố, đổi mới tổ chức hoạt động của Liên minh Hợp tác xã Việt Nam, bảo đảm thực hiện tốt chức năng là tổ chức đại diện của HTX và thực hiện các nhiệm vụ theo luật định./.