1- Lợi ích nhóm đang là một chủ đề có tính thời sự hiện nay và nhận được sự quan tâm của nhiều tầng lớp xã hội và dư luận của cả nước. Về bản chất, lợi ích nhóm là sự phản ánh lợi ích chung của nhiều chủ thể nhu cầu đang tìm kiếm những phương tiện, điều kiện thực hiện những lợi ích riêng nhất định. Tuy nhiên, trong quá trình tìm kiếm phương tiện, điều kiện đó đã xuất hiện nhóm lợi ích tích cực và nhóm lợi ích tiêu cực. Trong bài viết này, chúng tôi đề cập, nhấn mạnh đến nhóm lợi ích theo chiều hướng tiêu cực (“lợi ích nhóm”), bởi nó đang ảnh hưởng nghiêm trọng tới sự nghiệp đổi mới và xây dựng chủ nghĩa xã hội ở nước ta.

Lợi ích nhóm tiêu cực hiện nay là lợi ích của một cộng đồng có tổ chức hoặc tự phát của những người có cùng chung một số mục đích, cùng chung lợi ích; tìm mọi cách tác động đến cơ quan, người có quyền theo hướng có lợi cho nhóm của mình. Mục đích riêng mà họ đạt được thường xâm hại tới lợi ích chung của toàn xã hội. Nó biểu hiện dưới các hình thức, như “chạy” dự án, “chạy” vốn, “chạy” chức quyền và thậm chí “chạy” cả chính sách; tính cục bộ, địa phương...(1) Nguy hại hơn, “lợi ích nhóm” đã có những biểu hiện vi phạm lợi ích của xã hội, làm tha hóa cán bộ, gây mất lòng tin của nhân dân, làm tăng nguy cơ chệch hướng xã hội chủ nghĩa. Theo một số nghiên cứu đã chỉ ra, những năm gần đây, lợi ích nhóm càng ngày càng gia tăng và phát triển sâu rộng, quy mô lớn hơn nhiều, ảnh hưởng nghiêm trọng đến công tác xây dựng Đảng, nhất là công tác cán bộ. Hội nghị Trung ương 3 khóa XI cũng khẳng định ba cản trở lớn nhất của tái cơ cấu nền kinh tế là lợi ích nhóm, tư duy nhiệm kỳ, tính cục bộ. Đặc biệt, trong Văn kiện Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ XII (năm 2016), vấn đề phòng, chống lợi ích nhóm tiêu cực nhằm xây dựng Đảng trong sạch, vững mạnh cũng đã được đặt ra, trong đó, Đảng ta coi phát huy vai trò của người đứng đầu trong đấu tranh phòng, chống lợi ích nhóm như là một giải pháp trọng tâm hiện nay.

2- Trong những năm gần đây, khái niệm người đứng đầu đã được đề cập trong một số văn bản của Đảng. Theo Hướng dẫn số 09-HD/UBKTTW, ngày 06-6-2013 của Ủy ban Kiểm tra Trung ương về thực hiện một số điều của Quy định số 181-QĐ/TW, ngày 30-3-2013 của Bộ Chính trị, người đứng đầu là người chịu trách nhiệm cao nhất trong các tổ chức (cấp ủy, tổ chức đảng, cơ quan, đơn vị) trong lãnh đạo, chỉ đạo, tổ chức thực hiện nhiệm vụ của các tổ chức đó theo chức trách, nhiệm vụ, quyền hạn được giao. Đối với các tổ chức hoạt động theo cơ chế tập thể, biểu quyết theo đa số (Ủy ban, Hội đồng quản trị, Hội đồng quản lý…) thì Chủ tịch được coi như là người đứng đầu, Phó Chủ tịch (chuyên trách hoặc không chuyên trách) được coi như là cấp phó của người đứng đầu. Cấp phó của người đứng đầu là người được phân công giúp người đứng đầu phụ trách lãnh đạo, chỉ đạo, quản lý, tổ chức thực hiện chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn của tổ chức (cấp ủy, tổ chức đảng, cơ quan, đơn vị) phải chịu trách nhiệm như người đứng đầu về chức trách, nhiệm vụ được giao.

Có thể nói, người đứng đầu có vai trò rất to lớn trong đấu tranh phòng, chống lợi ích nhóm tiêu cực. Bởi người đứng đầu là người nắm nhiều quyền và chi phối nhiều lợi ích nhất mà các nhóm lợi ích luôn quan tâm và lôi kéo. Ý thức trách nhiệm của người lãnh đạo, quản lý, đặc biệt là của người đứng đầu, giữ cương vị chủ chốt trong các cơ quan lãnh đạo của Đảng và Nhà nước tác động rất lớn đến sự tồn tại và phát triển của lợi ích nhóm. Bởi họ là người chịu trách nhiệm chính trong việc đề ra chủ trương, nghị quyết, chính sách, các quyết định quan trọng đối với sự phát triển của tập thể, địa phương, đơn vị. Người đứng đầu có ý thức, trách nhiệm sẽ có hành động đấu tranh không khoan nhượng để ngăn chặn sự phát triển của lợi ích nhóm tiêu cực một cách mạnh dạn, kiên quyết.

Tuy nhiên, trên thực tế hiện nay, có một thực trạng đáng quan ngại là “nguyên tắc tập thể lãnh đạo, cá nhân phụ trách” ở nhiều nơi rơi vào hình thức do không xác định rõ cơ chế trách nhiệm, mối quan hệ giữa tập thể và cá nhân; khi sai sót, khuyết điểm không ai chịu trách nhiệm. Vì vậy, vừa có hiện tượng dựa dẫm vào tập thể, không rõ trách nhiệm cá nhân, vừa không khuyến khích người đứng đầu có nhiệt tình, tâm huyết, dám nghĩ, dám làm; tạo kẽ hở cho cách làm việc tắc trách, trì trệ, hoặc lạm dụng quyền lực một cách tinh vi để mưu cầu lợi ích cá nhân”(2). Cùng với đó là sự suy thoái về phẩm chất, đạo đức của một bộ phận không nhỏ cán bộ, đảng viên. Đây là một thực tế đáng chú ý và có xu hướng gia tăng, ảnh hưởng nghiêm trọng đến uy tín của Đảng và Nhà nước ta. Nhiều lợi ích nhóm bất hợp pháp lại núp bóng cơ quan công quyền, núp bóng pháp luật, hoặc mượn danh các tổ chức nhà nước, các tổ chức và nhóm hợp pháp khác để ẩn nấp, giấu mình, ngấm ngầm thực hiện lợi ích riêng, gây tổn thất lớn cho xã hội, trở thành lực lượng phá hoại ghê gớm, gây hậu quả khó khắc phục.

3- Xuất phát từ nguy cơ của “lợi ích nhóm” đến sự nghiệp xây dựng đất nước, từ vai trò, vị trí chủ chốt quan trọng của “người đứng đầu”, yêu cầu đặt ra là phải có những giải pháp đồng bộ trong công tác phòng, chống “lợi ích nhóm”. Đại hội XII của Đảng nhấn mạnh đến vai trò, trách nhiệm của người đứng đầu là một trong những “điểm nhấn”, thể hiện quyết tâm chính trị rất lớn của Đảng, nhằm tạo ra những bước đột phá trong cuộc đấu tranh này. Chỉ khi xây dựng được đội ngũ người đứng đầu có đạo đức trong sáng, có năng lực chuyên môn, tận tâm, tận lực với công việc; đồng thời có xử lý nghiêm người đứng đầu khi để đơn vị, cơ quan xảy ra “lợi ích nhóm” thì Đảng và Nhà nước mới có được niềm tin của người dân, tạo sức mạnh trong cuộc đấu tranh phòng chống “lợi ích nhóm” hiện nay.

Vì vậy, để phát huy vai trò và nêu cao trách nhiệm của người đứng đầu trong công tác phòng, chống lợi ích nhóm tiêu cực, cần có những giải pháp sau đây:

Thứ nhất, đề cao hơn nữa trách nhiệm và vai trò nêu gương của người đứng đầu trong rèn luyện phẩm chất đạo đức, coi đây là một giải pháp quan trọng trong công tác phòng, chống lợi ích nhóm tiêu cực hiện nay.

Văn kiện Đại hội XII của Đảng khi bàn về nhiệm vụ tăng cường rèn luyện phẩm chất đạo đức cách mạng, chống chủ nghĩa cá nhân, cơ hội, thực dụng, Đảng ta chỉ rõ, không chỉ xây dựng Đảng trong sạch, vững mạnh về chính trị, tư tưởng, tổ chức mà còn về đạo đức(3), nhất là đối với người đứng đầu. Đại hội XII khẳng định “Xây dựng và thực hiện tốt các quy định để phát huy vai trò gương mẫu trong rèn luyện phẩm chất đạo đức, lối sống, phong cách, tác phong, lề lối công tác của cán bộ, đảng viên, nhất là cán bộ lãnh đạo các cấp, người đứng đầu các cơ quan, đơn vị”(4).

Đạo đức của cán bộ, đảng viên, trong đó đặc biệt của người đứng đầu có vai trò then chốt, quyết định sự thành công hay thất bại của mọi chủ trương, đường lối cũng như gây dựng, tăng cường niềm tin của dân đối với Đảng, tạo sức mạnh và sự ổn định, phát triển của Đảng. Trong đấu tranh phòng, chống lợi ích nhóm, người đứng đầu phải thực hiện việc nêu gương, sẵn sàng nhận và chịu trách nhiệm khi tổ chức, cơ quan, đơn vị do mình phụ trách xảy ra lợi ích nhóm tiêu cực. Nêu gương và thực hành triệt để đạo đức “cần, kiệm, liêm chính”; kiên quyết đấu tranh chống các hành vi vụ lợi dưới mọi hình thức; không để cho người thân hay cán bộ dưới quyền lợi dụng quyền hạn và ảnh hưởng của mình để trục lợi. Đồng thời, nêu cao cảnh giác, để không bị lôi kéo vào “bẫy” của những nhóm lợi ích tiêu cực cũng như sẵn sàng cắt đứt mắt xích liên kết trong các nhóm lợi ích khi nó có những hoạt động tiêu cực…

Muốn có những cán bộ như vậy, yêu cầu đặt ra là lựa chọn những người có bản lĩnh chính trị vững vàng, phẩm chất đạo đức tốt, năng động, dám nghĩ, dám làm, dám chịu trách nhiệm giữ các vị trí lãnh đạo, đặc biệt là người đứng đầu. Để lựa chọn được những người đứng đầu trong các tổ chức, đơn vị, cơ quan với những yêu cầu nêu trên, Đảng ta chỉ rõ phải: “Tiếp tục đẩy mạnh việc học tập và làm theo tư tưởng, đạo đức, phong cách Hồ Chí Minh…” và “Đổi mới bầu cử trong Đảng, phương thức tuyển chọn, bổ nhiệm cán bộ”(5). Việc bổ sung cụm từ phong cách Hồ Chí Minh trong Văn kiện cũng hàm ý yêu cầu đội ngũ cán bộ, đảng viên, nhất là người đứng đầu không chỉ học tập, làm theo tư tưởng, đạo đức mà quan trọng hơn là phải bổ sung cho mình phong cách làm việc của người cán bộ đáp ứng yêu cầu thời kỳ đổi mới.

Thứ hai, đổi mới, nâng cao hiệu lực, hiệu qủa công tác kiểm tra, giám sát người đứng đầu trong công tác xây dựng Đảng nói chung, công tác phòng, chống lợi ích nhóm tiêu cực nói riêng.

Nghị quyết Hội nghị Trung ương 4 khóa XI của Đảng chỉ rõ: “cán bộ, đảng viên, nhân dân và dư luận xã hội quan tâm nhiều nhất, bức xúc nhất là tình trạng tham nhũng, bè phái, cục bộ, lợi ích nhóm… ở một bộ phận đảng viên có chức, có quyền, cả trong một số cán bộ cao cấp của Đảng, Nhà nước, đương chức, hoặc thôi chức”(6). Trong khi đó, trong Đảng cũng như trong xã hội thiếu một cơ chế giám sát, kiểm soát, nhất là giám sát người đứng đầu một cách đầy đủ, công khai, minh bạch và có hiệu quả để ngăn chặn lợi ích nhóm tiêu cực; giám sát nội bộ thì hầu như không có hiệu quả do có sự ràng buộc lẫn nhau; giám sát từ bên ngoài nhưng trong cùng hệ thống hiệu quả không cao. Bên cạnh đó, giám sát của nhân dân thì chưa thật sự phát huy tác dụng. Hoạt động giám sát của các cơ quan có thẩm quyền như Quốc hội, Hội đồng nhân dân các cấp cũng còn mang tính hình thức. Nếu điều này không được khắc phục sẽ dẫn đến suy giảm, thậm chí mất niềm tin của nhân dân vào Đảng, ảnh hưởng đến sự tồn vong của chế độ xã hội chủ nghĩa. Để đấu tranh chống lại những biểu hiện tiêu cực trên, trong đó có lợi ích nhóm tiêu cực, cần phát huy dân chủ, phát huy vai trò giám sát của nhân dân cùng với những đại diện của mình là Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và các tổ chức chính trị - xã hội khác.

Văn kiện Đại hội XII của Đảng đã nêu ra giải pháp đổi mới, nâng cao hiệu lực, hiệu quả công tác kiểm tra, giám sát, kỷ luật đảng, một mặt, “nâng cao nhận thức của các cấp ủy, tổ chức đảng, cán bộ, đảng viên, trước hết là người đứng đầu cấp ủy, tổ chức đảng về công tác kiểm tra, giám sát…”(7); mặt khác “chú trọng kiểm tra, giám sát người đứng đầu cấp ủy, tổ chức đảng, tổ chức nhà nước, Mặt trận Tổ quốc, các tổ chức chính trị - xã hội…”(8). Một trong những phương thức giám sát người đứng đầu hiệu quả chính là phát huy dân chủ, tăng hiệu quả giám sát của nhân dân thông qua Mặt trận Tổ quốc và các tổ chức chính trị - xã hội khác. Việc thực hiện Quy chế giám sát cán bộ, công chức, đảng viên ở khu dân cư được ban hành năm 2006 được đánh giá là có hiệu quả. Vì vậy, Văn kiện Đại hội XII của Đảng đưa ra giải pháp thực hiện tốt Quy định về giám sát đảng viên là cán bộ thuộc diện Bộ Chính trị, Ban Bí thư quản lý chính là một bước tiến nữa trong việc giám sát các cán bộ, đảng viên cấp cao của Đảng và Nhà nước. Bên cạnh đó, cần phát huy dân chủ thực sự trong Đảng, thực hiện nghiêm túc Quy chế chất vấn trong Đảng, nhất là chất vấn tại các kỳ họp Ban Chấp hành Trung ương và Ban Chấp hành Đảng bộ các cấp gắn với việc thực hiện nguyên tắc, chế độ tự phê bình và phê bình trong sinh hoạt cấp ủy, chi bộ, trong cơ quan, tổ chức, đơn vị, đoàn thể chính trị - xã hội nơi người đứng đầu là thành viên.

Thứ ba, cần có những quy định pháp luật cụ thể đối với người đứng đầu trong công tác đấu tranh chống lợi ích nhóm tiêu cực cũng như chế tài xử phạt nghiêm minh đối với người đứng đầu nếu để xảy ra các hành vi vi phạm tại tổ chức, đơn vị, cơ quan...

Đây là một giải pháp hết sức quan trọng và cần thiết trong đấu tranh phòng, chống lợi ích nhóm tiêu cực. Trên thực tế, chưa có việc xử phạt nào liên quan đến lợi ích nhóm tiêu cực ở nước ta. Lý do khách quan là vì vấn đề này cũng mới được đặt ra gần đây, chưa có sự thống nhất nhận thức về khái niệm lợi ích nhóm tiêu cực để từ đó nhận diện các hành vi liên quan đến vấn đề này. Do đó, cũng chưa có hệ thống các luật cụ thể quy định việc xử phạt đối với những người vi phạm nói chung và với người đứng đầu nói riêng liên quan đến lợi ích nhóm tiêu cực. Tuy nhiên, có thể thấy “bóng dáng” của lợi ích nhóm tiêu cực trong nhiều vụ đại án tham nhũng gần đây. Bởi tham nhũng và lợi ích nhóm tiêu cực có liên quan đến nhau. Bản chất của tham nhũng là sự tư lợi cá nhân. Trong khi đó, lợi ích nhóm cũng là một “biến thể của chủ nghĩa cá nhân phát triển đến mức độ cao khiến tham nhũng phát triển sâu rộng, tính chất ngày càng phức tạp”(9). Người ta coi lợi ích nhóm là một dạng tham nhũng đặc biệt. Chính lợi ích nhóm làm sâu sắc thêm vấn đề tham nhũng ở Việt Nam, và ngược lại tham nhũng chính là nguyên nhân của sự phát triển lợi ích nhóm. Vì vậy, trước hết, cần gắn cuộc đấu tranh chống lợi ích nhóm với cuộc đấu tranh chống tham nhũng.

Bên cạnh đó, cần sửa đổi, bổ sung hoặc ban hành mới các quy định của Đảng và Nhà nước theo hướng đề cao hơn trách nhiệm và quyền hạn của người đứng đầu trong mối quan hệ giữa tập thể và cá nhân, vừa phải tôn trọng nguyên tắc tập thể, vừa phải phát huy vai trò cá nhân người đứng đầu; khuyến khích, bảo vệ người dám nghĩ, dám làm, dám chịu trách nhiệm, đặt lợi ích chung lên trên lợi ích riêng; đồng thời cũng coi trọng ngăn ngừa người đứng đầu có biểu hiện bao che hoặc vì lợi ích cục bộ hoặc lợi ích nhóm gây thiệt hại cho tập thể, tổ chức, hoặc lợi ích chung của cộng đồng.

Lợi ích nhóm tiêu cực đang làm xói mòn lòng tin của nhân dân đối với Đảng, Nhà nước và chế độ xã hội chủ nghĩa. Nếu Đảng, Nhà nước không kiên quyết xử lý nghiêm minh, tiếp tục để lợi ích nhóm tiêu cực lộng hành, phát triển, gây bức xúc trong nhân dân và xã hội sẽ tạo thuận lợi thêm cho các thế lực thù địch lợi dụng thực hiện những âm mưu gây bạo loạn đe dọa sự tồn vong của Đảng, Nhà nước và chế độ ta. Một bộ phận không nhỏ cán bộ, đảng viên thoái hóa, biến chất, hình thành những nhóm tiêu cực, sa vào tham nhũng, lãng phí, thu vén lợi ích cá nhân làm giảm sút lòng tin của nhân dân, gây bất bình trong dư luận xã hội. Vì vậy, chỉ khi xây dựng được đội ngũ người đứng đầu có đạo đức trong sáng, có năng lực chuyên môn, tận tâm, tận lực với công việc; đồng thời có xử lý nghiêm người đứng đầu khi để đơn vị, cơ quan xảy ra lợi ích nhóm tiêu cực thì Đảng và Nhà nước ta có được niềm tin của người dân, tạo sức mạnh trong cuộc đấu tranh phòng chống lợi ích nhóm tiêu cực hiện nay./.

------------------------------------------

(1) Dẫn theo Lê Quốc Lý (chủ biên): Lợi ích nhóm thực trạng và giải pháp, Nxb. Chính trị quốc gia - Sự thật, Hà Nội, 2014, tr. 20

(2) Văn kiện Hội nghị lần thứ tư Ban chấp hành Trung ương khóa XI, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2012, tr. 22, 23

(3), (4), (5) Đảng Cộng sản Việt Nam: Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XII, Văn phòng Trung ương Đảng, 2016, tr. 202, 203, 206

(6) Văn kiện Hội nghị lần thứ tư Ban chấp hành Trung ương khóa XI, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2012, tr. 22

(7), (8) Đảng Cộng sản Việt Nam: Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XII, Văn phòng Trung ương Đảng, 2016, tr. 208, 209

(9) Vũ Ngọc Lân: Lợi ích nhóm và phòng, chống tham nhũng, Tạp chí Xây dựng Đảng số 6/2013, tr. 50