Xu thế dịch chuyển và giải pháp ổn định gia đình Việt hiện đại

Khi nhắc đến vai trò của gia đình, chúng ta không quên câu nói của Chủ tịch Hồ Chí Minh trong bài nói chuyện tại Hội nghị cán bộ thảo luận dự thảo Luật Hôn nhân - Gia đình (10-10-1959): “Rất quan tâm đến gia đình là đúng, vì nhiều gia đình cộng lại mới thành xã hội, xã hội tốt thì gia đình càng tốt, gia đình tốt thì xã hội mới tốt”(1).

Đặt câu nói đó trong hoàn cảnh lịch sử dựng nước và giữ nước của Việt Nam mới thấy hết vai trò và vị trí của gia đình. Vốn dĩ, gia đình - dòng tộc Việt đã tồn tại hàng ngàn năm và cùng với thiết chế làng xã, tạo nên một “pháo đài” không thể công phá để gìn giữ hồn cốt dân tộc. Chính vì lẽ đó mà qua bao thăng trầm của lịch sử, gia đình Việt vẫn giữ vững những chức năng vốn có của nó. Đã có thời kỳ cơ cấu gia đình phải chứng kiến sự khuyết thiếu, nhưng rồi nó lại tìm ra hướng đi, và cách thích nghi để chống đỡ với những cuộc binh lửa, bão táp của thời đại, của lịch sử để góp phần quan trọng vào việc giữ gìn bản sắc dân tộc.

Đặc điểm phổ biến của gia đình Việt truyền thống và xu hướng biến đổi trong thời đại ngày nay

Có thể thấy những biến đổi cơ bản của hoàn cảnh sống hiện nay đã tác động không nhỏ đến đặc trưng của gia đình Việt Nam, nhất là đến vai trò của người phụ nữ trong gia đình.

Thứ nhất, từ xưa, sự tồn tại của gia đình Việt luôn gắn chặt với dòng họ. Cá nhân sẵn sàng hy sinh quyền lợi riêng vì gia đình, dòng tộc. Nghĩa lớn quan trọng hơn tình riêng. Dù là gia đình bình thường tồn tại trong đơn vị làng xã và những gia đình hoàng tộc sống khu biệt cũng như thế. Người phụ nữ sẵn sàng hy sinh hạnh phúc cá nhân vì quyền lợi gia đình, dòng tộc, dân tộc. Điều đó được chứng minh rõ nhất qua các cuộc kháng chiến. Nếu phụ nữ không sẵn sàng đảm đương vị trí hậu phương vững chắc thì đàn ông không thể ra trận và khó mang chiến thắng trở về. Lịch sử đã chứng kiến sự hy sinh của nhiều thế hệ phụ nữ Việt Nam. Họ là những người con bình dị, biết lặng lẽ giấu đi những giọt nước mắt khi tiễn chồng, con và người thân ra trận. Ngay cả những phụ nữ hoàng tộc như công chúa Ngọc Hân, sẵn sàng từ bỏ tình yêu của mình để quá trình mở nước diễn ra trong hòa bình, như Chế Thắng phu nhân (bà Bích Châu) đã chấp nhận hy sinh bản thân để yên lòng quân sĩ khi đang lâm trận…

Từ đó cho thấy, khi bước vào thời hiện đại, vai trò cá nhân được đặt làm trung tâm cùng với sự chia tách của các gia đình hạt nhân sẽ làm suy giảm sự chi phối, ảnh hưởng của dòng họ, gia đình lên từng cá thể. Cộng với đó là sự khác biệt cách ứng xử giữa các thế hệ tạo nên xu hướng rạn nứt, xung khắc thế hệ trong nội bộ gia đình. Mặt tích cực của xu hướng này là nó tạo điều kiện để cá nhân, đặc biệt là người phụ nữ phát huy năng lực bản thân, đổi mới, vượt khỏi nhiều lề thói đã lạc hậu, cổ hủ để gia tăng thêm lực lượng lao động, trí tuệ phục vụ xã hội. Nhưng mặt tiêu cực là ý thức trách nhiệm của cá nhân với gia đình, dòng họ sẽ suy giảm. Họ đặt lợi ích, tình cảm của bản thân lên trên hết, thiếu sự dung hòa, chia sẻ để cùng tồn tại trong gia đình. Từ đó, tính gắn kết gia đình Việt không còn chặt chẽ như trước.

Trước đây, vì chung sống trong một gia đình gồm nhiều thế hệ, lớp trẻ phải tôn trọng quyết định của người lớn tuổi nên họ trưởng thành theo khuôn mẫu, sự chỉ dạy của gia đình, dòng họ. Hiện nay, khi lớp trẻ kết hôn, họ rất ít được trang bị kỹ năng để bảo đảm sự ổn định, bền vững khi tổ chức cuộc sống gia đình. Vì vậy, tình trạng gần đây cho thấy, những năm đầu hôn nhân thường là những năm dễ đổ vỡ nhất.

Thứ hai, dù không được công khai thừa nhận nhưng người phụ nữ Việt Nam xưa có vai trò đặc biệt quan trọng trong gia đình. Trong một đất nước thường xuyên có chiến tranh, người chồng, người cha ra trận, người phụ nữ vừa có vai trò là hậu phương chi viện cho chiến trường, vừa là người đứng ở vị trí trụ cột, quán xuyến trong gia đình. Thời bình thì người phụ nữ là “tay hòm chìa khóa”, đảm đương vai trò chính trong việc dạy dỗ con cái. Vì ảnh hưởng của lễ giáo và Khổng Nho, họ không được công nhận tham gia vào việc ra quyết định trong gia đình nhưng lại có sức chi phối, ảnh hưởng lớn đến các thành viên khác: “Lệnh ông không bằng cồng bà”.

Ngày nay, khi người phụ nữ được cởi trói khỏi lễ giáo, họ được tạo lập vị thế bình đẳng cả trên phương diện pháp lý và dư luận xã hội, và càng khẳng định được mình. Tuy nhiên, người đàn ông vốn đương nhiên đảm trách vai trò  trụ cột trong gia đình, quen với việc phụ nữ phải phục tùng mình, họ phải vượt rào cản tâm lý khi dần thừa nhận bình đẳng của phụ nữ. Bài toán đặt ra là phụ nữ phải làm sao để vừa có sự bình đẳng để tự do cống hiến, vừa phải cân bằng với vai trò “giữ lửa” cho gia đình. Đàn ông phải làm quen và chia sẻ với phụ nữ trong việc thực hiện chức năng chăm sóc gia đình chứ không chỉ đóng vai trò “trụ cột” theo kiểu độc lập ra quyết định, nhất là về kinh tế, làm cho thu nhập tăng thêm thì sẽ duy trì được ổn định gia đình.

Thứ ba, trong quá khứ sâu xa, cuộc sống gia đình Việt thường xuyên bị ám ảnh bởi sự nghèo khó và thiếu thốn nên mối lo của gia đình nghiêng nhiều về vật chất. Cũng do vậy, những rạn nứt của gia đình tương đối đơn giản. Quyền lợi các thành viên trong gia đình gắn chặt với nhau và thường chi tiêu chung một túi tiền, thậm chí không ít gia đình còn là một đơn vị kinh tế độc lập tự tổ chức để sản xuất ra hàng hóa phục vụ xã hội. Yếu tố kinh tế ràng buộc các thành viên phải nén những mâu thuẫn riêng để cùng tồn tại.

Trong gia đình hiện đại, khi đời sống vật chất đầy đủ hơn, về kinh tế vợ chồng, thậm chí con cái đều độc lập thì những mâu thuẫn nảy sinh trong gia đình lại trở nên đa dạng và phức tạp hơn nhiều.

Gia đình được các thành viên không chỉ xem như một đơn vị kinh tế mà còn đòi hỏi sự chia sẻ, thấu hiểu, sự thỏa mãn những nhu cầu tinh thần ở mức độ cao, nếu gia đình không đáp ứng được, họ có thể thỏa mãn các nhu cầu riêng ở nơi khác, bởi họ có nhiều sự lựa chọn, nhiều môi trường khác để thực hiện các chức năng mà trước kia vốn chỉ ở gia đình mới làm được. Điều đó tác động đến sự liên kết trong gia đình, làm cho nó ngày càng lỏng lẻo hơn.

Thứ tư, nước ta về cơ bản là một nước nông nghiệp nên số đông thường chiếm ưu thế. Để duy trì lực lượng sản xuất đông đảo trong gia đình, người ta quan niệm “giàu con giàu của”. Giờ đây, với chính sách mỗi gia đình chỉ có 1 đến 2 con, phần lớn các gia đình trong xã hội nhận ra rằng: nhiều con không đi cùng nhiều của mà nhiều khi là còn thêm gánh nặng khi tổ chức đời sống gia đình. Có những gia đình không xem việc có con như một sự bắt buộc. Thậm chí, xu hướng sinh con đơn thân (không kết hôn) đang trở thành một thực tế và tạo ra đặc trưng mới cho cấu trúc của một số gia đình.

Sự phát triển của xã hội theo hướng “mở” cũng đặt gia đình Việt Nam trước những nguy cơ bị xâm hại bởi các tệ nạn xã hội như ma túy, mại dâm, trẻ lang thang,... Do vậy, để gia tăng sự bền vững cố kết của gia đình, chúng ta cần có nhiều hình thức hoạt động để nâng cao ý thức của công dân về vai trò, tầm quan trọng của gia đình, ý thức về việc xây dựng gia đình văn minh, bền vững.

Có thể thấy rằng, những đặc trưng cơ bản của gia đình Việt đã và đang biến đổi theo chiều hướng chức năng thỏa mãn nhu cầu tâm - sinh lý - tình cảm phải tăng lên, chức năng kinh tế giảm đi, còn chức năng giáo dục - dù rất quan trọng, nhưng cũng đang bị buông lỏng, mờ nhạt; chức năng tái sản xuất ra con người cũng có sự thay đổi. Sự thay đổi đó làm cho gia đình Việt mong manh, dễ tan vỡ. Ngoài ra, phải kể đến vô số những tác động tiêu cực từ bên ngoài như tệ nạn xã hội, tình trạng xâm hại tình dục trẻ em, buôn bán phụ nữ, xu hướng kết hôn với người nước ngoài,… đang trở thành những sức ép làm cho gia đình truyền thống bị biến dạng và chưa đảm đương tốt vai trò vốn có của nó là định hướng, phát triển cá nhân, từ đó tạo ra ổn định xã hội trong mối quan hệ: Nhà - Làng - Xã .

Giải pháp cho gia đình Việt bền vững hiện nay cần chú trọng đến việc duy trì sự thăng bằng trong gia đình một cách tương đối với sự vào cuộc từ cả hai giới.

Giải pháp ổn định và phát triển gia đình Việt

Để tạo sự chuyển biến tích cực trong việc tạo sự cân bằng cho gia đình Việt, Thủ tướng Chính phủ đã phê duyệt Chiến lược phát triển gia đình Việt Nam  đến năm 2020, tầm nhìn 2030 (Quyết định số 629/QĐ-TTg ngày 29-5-2012). Chiến lược đã nêu ra những giải pháp chủ yếu với sự vào cuộc của cả hệ thống chính trị. Các cơ quan chức năng như Hội Liên hiệp phụ nữ Việt Nam, Bộ Văn hóa - Thể thao và Du lịch, Bộ Giáo dục và Đào tạo,… đã đẩy mạnh hoạt động tuyên truyền, giáo dục nhằm thay đổi nhận thức về gia đình.

Tuy nhiên, quan trọng hơn là mỗi cá thể xã hội phải có vai trò và trách nhiệm là chủ thể của việc ổn định gia đình; phải chủ động trong việc tiếp cận kiến thức và kỹ năng xây dựng, tổ chức và bảo vệ gia đình. Chỉ có vậy, những giá trị truyền thống mới được chọn lọc và những giá trị mới trong gia đình Việt mới được xác lập và kiểm nghiệm làm cho mô hình gia đình Việt Nam ngày càng trở nên phù hợp thực tế.

Theo Ph.Ăng-ghen, nếu cuộc hôn nhân vì tình yêu được coi là chuẩn mực đạo đức thì cuộc hôn nhân ấy chỉ được coi là đạo đức nếu như sau đó, tình yêu vẫn còn tiếp tục tồn tại. Ngày nay, hôn nhân vì tình yêu rất phổ biến và dễ dàng được chấp nhận ở xã hội Việt Nam. Tuy nhiên, để duy trì được tình yêu sau hôn nhân vẫn là những vấn đề không đơn giản. Chính vì thế, khi lập gia đình, mỗi cá nhân cần xác định được vai trò và trách nhiệm duy trì tình yêu, tình thương của mình đối với các thành viên khác. Sau hôn nhân, không phải tình yêu mất đi hoặc bị thay thế bằng nghĩa vụ mà đó là lúc tình yêu chuyển sang một giai đoạn khác. Ở đó, đòi hỏi phải có sự gánh vác và san sẻ trách nhiệm ở cả hai giới. Vì vậy, trước khi kết hôn, giới trẻ Việt Nam cần học cách dung hòa sở thích, nhu cầu giữa các thành viên để luôn làm tươi mới tình yêu, gắn tình yêu với bổn phận, trách nhiệm. Đó là nền tảng cho gia đình bền vững.

Cách nuôi dạy con cái là chức năng đặc biệt của gia đình mà không một đơn vị xã hội nào có thể thay thế được. Cũng theo Ph.Ăng-ghen: “Đứa trẻ ít bị xúc phạm thì lớn lên sẽ trở thành người biết tự trọng nhiều hơn”. Từ quan điểm này có thể thấy, xác định được phương pháp, quan điểm nuôi dạy con đúng đắn là khởi nguồn của mọi giá trị trong gia đình. Nó thiết lập giá trị hiện tại và góp phần định hướng sự phát triển của gia đình tương lai. Dù gia đình Việt Nam đã có nhiều biến đổi so với trước kia, nhưng hơn bao giờ hết, chúng ta cần tiếp tục vun đắp, nuôi dưỡng, phát huy những giá trị đạo đức tốt đẹp của gia đình truyền thống. Muốn xây dựng gia đình no ấm, tiến bộ, hạnh phúc, cần giáo dục cho giới trẻ thấy được sự cần thiết của việc kế thừa những giá trị văn hóa tốt đẹp của dân tộc và tiếp thu các giá trị tiến bộ trong văn hóa gia đình của nhân loại. Bởi lẽ, những giá trị hiện đại chỉ bền vững khi được xây dựng trên nền tảng truyền thống. Những truyền thống đó cần được kế thừa qua việc thường xuyên khuyên nhủ, động viên, giáo dục nề nếp gia phong, nêu gương của thế hệ trước để trao quyền.

Cùng với việc kế thừa và phát huy những giá trị truyền thống văn hóa tốt đẹp của dân tộc, trong điều kiện mở cửa hợp tác và hòa nhập với thế giới, gia đình Việt Nam hiện đại cần tiếp thu các giá trị văn hóa gia đình tiến bộ, nhân văn của các dân tộc khác, như quyền bình đẳng giới, dân chủ trong quan hệ của các thành viên, sự tôn trọng nhân phẩm cá nhân, đặc biệt là đối với phụ nữ, người trẻ tuổi, con cái trong gia đình,...

Trong bối cảnh ấy, để tiếp nối những giá trị truyền thống có hiệu quả, vai trò của người phụ nữ cần được đặc biệt coi trọng. Ngày nay, phụ nữ không chỉ quan trọng ở vị trí “nội tướng” trong gia đình mà còn cần được khẳng định vị thế quan trọng ngoài xã hội. Làm được như vậy, người phụ nữ sẽ “nhân đôi” được quyền lực của mình trong việc vun đắp, gìn giữ trong gia đình và tăng cường mối liên kết giữa các thành viên trong gia đình Việt Nam hiện đại.

Gia đình là nền tảng của mọi xã hội, là môi trường nâng đỡ và hình thành những giá trị cá nhân. Không phải cá nhân nào cũng nhận thấy hết giá trị của gia đình nhưng nếu không có gia đình, mỗi cá nhân không thể hoàn thiện để vươn tới hạnh phúc. Dù thời đại ngày nay cho phép mỗi cá nhân có nhiều quyền lựa chọn môi trường sinh sống, nghề nghiệp để trưởng thành và phương cách tồn tại của mình, nhưng cũng chính trong thời hiện đại, những “chiếc nôi” gia đình càng chứng minh được giá trị bảo vệ, dìu dắt, gìn giữ, phát triển hoàn thiện con người. Chính vì thế, gia đình Việt hiện đại cần được tôn trọng và giữ gìn bằng chính tâm hồn và nỗ lực của mỗi cá nhân trong cộng đồng dân tộc Việt Nam./.

___________________

(1)  Những lời kêu gọi của Hồ Chủ tịch, Nxb. Sự thật, Hà Nội, 1960, t.5, tr. 281 - 282.