Với mục tiêu thúc đẩy kinh tế khu vực, tăng cường hội nhập kinh tế quốc tế, Cộng đồng Kinh tế ASEAN (AEC), Hiệp định đối tác xuyên Thái Bình Dương (TPP) lần lượt được hình thành sau tiến trình chuẩn bị và đàm phán đầy chông gai. Bên cạnh đó là Hiệp định đối tác kinh tế toàn diện khu vực (RCEP) đang trong giai đoạn nước rút, hứa hẹn sẽ đi đến đích cuối cùng vào năm 2016.

Khẳng định hợp tác khu vực

Là một trong ba trụ cột chính trong Cộng đồng ASEAN, AEC được coi là động lực thúc đẩy hợp tác và hội nhập kinh tế khu vực. AEC ra đời nhằm mục tiêu tạo dựng một khối cộng đồng chung thịnh vượng, ổn định, có khả năng cạnh tranh cao, trong đó hàng hóa, dịch vụ và đầu tư được lưu chuyển tự do, vốn được lưu chuyển thông thoáng hơn, kinh tế phát triển đồng đều, giảm đói, nghèo, thu hẹp khoảng cách chênh lệch kinh tế - xã hội giữa các nước thuộc Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á (ASEAN).

Ngày 31-12-2015, AEC chính thức được thành lập, đánh dấu bước tiến quan trọng đối với ASEAN trên con đường tiến tới một thị trường duy nhất, tiếp thêm động lực mới cho nền kinh tế khu vực trong năm 2016, đồng thời bộc lộ rõ tiềm năng của khu vực này. AEC được xây dựng trên nền tảng đã được tạo dựng trong nhiều thập niên kể từ khi ASEAN được thành lập năm 1967. Với bề dày 48 năm hình thành và phát triển, thương mại hàng hóa tự do đã được tạo lập một cách hiệu quả. Nội dung của AEC được cụ thể hóa trong 4 trụ cột, đó là: một thị trường và cơ sở sản xuất thống nhất, một khu vực kinh tế cạnh tranh, sự phát triển kinh tế công bằng và sự hòa nhập vào nền kinh tế toàn cầu. AEC được kỳ vọng sẽ là môi trường tương tác giúp kinh tế các nước thành viên tăng trưởng nhanh hơn, tạo ra nhiều việc làm hơn, thu hút đầu tư trực tiếp nước ngoài mạnh hơn, phân bổ nguồn lực tốt hơn, tăng cường năng lực sản xuất và khả năng cạnh tranh. Ước tính, những tiêu chuẩn được thực thi đầy đủ dựa trên các điều khoản của AEC sẽ đưa Tổng sản phẩm quốc nội (GDP) của ASEAN tăng 7% vào năm 2025.

Cơ chế hoạt động của AEC là các thỏa thuận và hiệp định nội khối, tạo ra nền tảng giúp 10 nước thành viên ASEAN thực hiện mục tiêu đã đề ra. Cho tới nay, thành tựu quan trọng nhất trong quá trình xây dựng AEC là từ năm 2010, khoảng 99% hàng hóa trong danh mục miễn thuế của 5 nước thành viên ban đầu (Malaysia, Indonesia, Brunei, Singapore, Thái Lan) đã được dỡ bỏ thuế nhập khẩu. Những nước gia nhập sau có thêm thời gian đến năm 2016 để dỡ bỏ hoàn toàn thuế này. Nhịp độ dỡ bỏ thuế quan trong khu vực nhìn chung được đánh giá khá tích cực. Thương mại nội khối ASEAN hiện chiếm khoảng 25% tổng thương mại của khu vực, song rõ ràng tỷ trọng này sẽ tăng lên một khi các rào cản thuế quan được gỡ bỏ.

“Bước tiến thế kỷ”

Mang tính lịch sử, là hiệp định thương mại lớn nhất thế giới trong vòng 20 năm qua, TPP là một thành công lớn trong tiến trình hội nhập kinh tế quốc tế trong năm 2015 của khu vực châu Á - Thái Bình Dương với sự tham gia đàm phán của 12 quốc gia (gồm Mỹ, New Zealand, Brunei, Chile, Singapore, Australia, Peru, Malaysia, Việt Nam, Canada, Mexico và Nhật Bản). Sau nhiều lần lỡ hẹn, ngày 5-10-2015, bộ trưởng của 12 nước tham gia đàm phán đã tháo được nút thắt cuối cùng tại Hội nghị ở thành phố Atlanta (Mỹ). Đây là thành quả của một quá trình chông gai kéo dài hơn 5 năm nhằm cho ra đời một FTA thế hệ mới được kỳ vọng sẽ giúp nâng cao mức sống của người dân, giảm nghèo, khuyến khích sự minh bạch, hiệu quả điều hành cũng như cải thiện việc bảo vệ người lao động, môi trường. Hiệp định cũng được xem là bước quan trọng tiến gần tới mục tiêu thúc đẩy thương mại tự do trong khu vực châu Á - Thái Bình Dương.

TPP là hiệp định thương mại tự do đa phương theo cơ chế mở, bao gồm không chỉ các vấn đề mở cửa thị trường hàng hóa và dịch vụ mà còn cả những lĩnh vực phi thương mại khác. Với những tiêu chuẩn cao và những nội dung chưa từng được đề cập trong các thỏa thuận tự do thương mại trước đó, TPP sẽ đem lại lợi ích chung các nước thành viên thông qua việc xóa bỏ các hàng rào thuế quan, thuận lợi hóa thương mại và đầu tư, gắn kết các chuỗi giá trị và chuỗi cung ứng toàn cầu... Theo ước tính, sau khi có hiệu lực, TPP sẽ trở thành khu vực thương mại tự do lớn nhất thế giới với 800 triệu dân, chiếm 30% kim ngạch thương mại toàn cầu và gần 40% sản lượng kinh tế thế giới.

Tương tự như các FTA khác là xóa bỏ các loại thuế quan và rào cản cho hàng hóa, dịch vụ xuất nhập khẩu giữa các nước thành viên, TPP còn đặt ra các tiêu chuẩn cao, lĩnh vực đàm phán mở rộng sang nhiều ngành nghề và lộ trình thực thi ngắn hơn. Ngoài ra, TPP còn bao gồm các nguyên tắc thống nhất giữa các đối tác về một số vấn đề mới, như quyền của người lao động, bảo vệ môi trường, sở hữu trí tuệ, chi tiêu của chính phủ, tính minh bạch, doanh nghiệp nhà nước và liên kết chuỗi cung ứng. Yếu tố mới của TPP còn thể hiện ở cơ chế mở, cả về số lượng thành viên lẫn lĩnh vực đàm phán được điều chỉnh cả sau khi hiệp định có hiệu lực. TPP được kỳ vọng sẽ đem lại lợi ích cho tất cả thành viên tham gia, trong đó những nền kinh tế nhỏ được hưởng lợi tương tự các cường quốc.

Tiến tới toàn diện

Một trong những ưu tiên hiện nay của ASEAN là thúc đẩy nỗ lực để tăng cường hội nhập nội khối và siết chặt hơn nữa hợp tác kinh tế giữa các nước ASEAN với các đối tác trong khu vực. Nếu như TPP nổi lên như một hiệp định thương mại của thế kỷ, RCEP - hiện đang trong tiến trình đàm phán và nhiều khả năng đạt thỏa thuận cuối cùng vào năm 2016 - được coi là một đối trọng với TPP. Đàm phán RCEP được khởi động từ tháng 11-2012 nhằm tăng cường hội nhập kinh tế khu vực với các đối tác FTA. Với sáng kiến này, ASEAN và 6 đối tác đối thoại (Australia, Trung Quốc, Ấn Độ, Nhật Bản, New Zealand và Hàn Quốc) đã tiến hành đàm phán được gần hai năm và hy vọng sẽ đạt được thỏa thuận cuối cùng vào năm 2016.

Không giống TPP, RCEP được phát triển một cách tập thể bởi tất cả các nước thành viên tham gia đàm phán. Nếu được ký kết, hiệp định này sẽ tạo nên khối kinh tế vững mạnh với dân số 3,5 tỷ người và kim ngạch thương mại ước tính khoảng 10,7 tỷ USD, chiếm gần 30% thương mại toàn cầu. Ngân hàng châu Á (ADB) ước tính đến năm 2025, RCEP sẽ giúp kinh tế khu vực tăng thêm khoảng 645 tỷ USD nhờ các dòng chảy hàng hóa, dịch vụ, đầu tư và lao động. Bên cạnh đó, 16 nước châu Á - Thái Bình Dương đã nhất trí về thể thức trao đổi hàng hóa, đồng nghĩa với quy định về tỷ lệ hàng hóa được miễn thuế. Theo đó, các bên nhất trí một khi RCEP có hiệu lực, 65% hàng hóa nhập khẩu vào những nước này sẽ không bị áp thuế và tỷ lệ này sẽ tăng lên mức 80% trong 10 năm tiếp theo. Đây được đánh giá là một thành công và là một bước đột phá lớn trong tiến trình đàm phán hướng tới một thỏa thuận thương mại tự do quy mô khu vực.

Mở ra chương mới cho hội nhập kinh tế toàn cầu

Cùng với Kế hoạch Tổng thể AEC 2025 được các nhà lãnh đạo ASEAN thông qua tại Hội nghị Cấp cao ASEAN lần thứ 27 (Kuala Lumpur, tháng 11-2015), quá trình hội nhập kinh tế của ASEAN tiếp tục phát triển mạnh mẽ hơn. Kế hoạch tổng thể tạo điều kiện cho kinh doanh trong khu vực ASEAN dễ dàng hơn, nhanh hơn. Trọng tâm sẽ tập trung vào giải quyết hiệu quả rào cản phi thuế quan (NTBs) và các biện pháp phi thuế quan (NTMs) hoặc những rào cản phát sinh từ pháp luật và các quy định hợp pháp. Điều này sẽ được thực hiện thông qua một số sáng kiến, trong đó có các giải pháp ASEAN đối với Đầu tư, Dịch vụ và Thương mại (ASSIST).

Bắt đầu vận hành từ quý I/2016, ASSIST là thiết bị tham vấn trên internet nhằm giải quyết các vấn đề mà các doanh nghiệp gặp phải khi kinh doanh trong ASEAN. Với cơ chế theo dõi tình trạng các khiếu nại, ASSIST mở đường cho một ASEAN kinh doanh thân thiện. Sáng kiến về Kho tư liệu thương mại ASEAN (ATR) sẽ bao gồm các thông tin liên quan đến thương mại ASEAN như thông tin về thuế quan theo các thỏa thuận ASEAN, quy tắc xuất xứ, các biện pháp phi thuế quan, thương mại quốc gia và các luật và quy tắc hải quan, cũng như các thủ tục và các yêu cầu về báo cáo, quyết định hành chính, và danh sách các thương nhân ủy quyền. Bên cạnh đó còn có sáng kiến về tăng cường hợp tác với cộng đồng doanh nghiệp, đặc biệt thông qua Hội đồng tư vấn kinh doanh ASEAN.

Cộng đồng Kinh tế ASEAN sẽ là một hình mẫu phát triển có sự hội nhập cao, giúp ASEAN trở nên năng động và cạnh tranh hơn trong xu hướng toàn cầu hóa ngày càng sâu và rộng hiện nay. Khu vực ASEAN nói riêng và châu Á - Thái Bình Dương nói chung sẽ ngày càng trở thành điểm đến hấp dẫn của các nhà đầu tư quốc tế khi hình thành sự thống nhất chặt chẽ về phát triển kinh tế khu vực. Để xây dựng AEC theo đúng lộ trình, ASEAN sẽ phải khẳng định vượt qua nhiều khó khăn. Một trong những trở ngại chính đó là việc chênh lệch trình độ phát triển, việc tồn tại nhiều hiệp định tự do thương mại riêng rẽ và thiếu nhân lực trình độ cao, đồng đều. ASEAN ký nhiều hiệp định thương mại tự do với các đối tác riêng rẽ. Các hiệp định này khác nhau nhiều về thời điểm ra đời, về mức độ cam kết nên gây khó khăn cho quá trình hội nhập AEC. Bên cạnh đó, vẫn có các nước có trình độ phát triển chênh lệch lớn với phần còn lại của khối, như Lào, Campuchia. Ngoài ra, các nước cũng cần phải xây dựng cho mình đội ngũ nhân lực đủ mạnh khi gia nhập AEC.

Tại Cuộc họp Cấp cao của các nhà lãnh đạo TPP lần thứ 6 đã diễn ra tại thủ đô Manila (Philippines) kể từ khi kết thúc đàm phán tại Atlanta (Mỹ), các nhà lãnh đạo 12 quốc gia thành viên tin tưởng, với mức độ tự do hóa thương mại và đầu tư sâu rộng nhất, TPP sẽ thúc đẩy, mở rộng các liên kết cùng có lợi giữa các nền kinh tế thành viên, tăng cường năng lực cạnh tranh của khu vực, đồng thời hứa hẹn tạo thêm cơ hội việc làm mới cho người dân, nhất là thanh niên, ở các nước TPP. Các nhà lãnh đạo khẳng định, cùng nỗ lực thúc đẩy quá trình ký kết, phê chuẩn và sớm đưa TPP đi vào thực thi để người tiêu dùng, người lao động, nông dân và doanh nghiệp ở các quốc gia thành viên có thể hiện thực hóa các lợi ích chung mà TPP mang lại. Việc thực thi Hiệp định sẽ đặt ra những thách thức không nhỏ, nhất là đối với các thành viên đang phát triển các thành viên cần tiếp tục phát huy tinh thần hợp tác trên cơ sở tôn trọng lẫn nhau và cùng có lợi, quan tâm thỏa đáng đến thực tiễn và sự đa dạng về trình độ phát triển của các nước TPP, tăng cường hỗ trợ kỹ thuật và nâng cao năng lực thực thi để bảo đảm người dân ở các quốc gia thành viên đang phát triển có thể được hưởng lợi từ Hiệp định TPP.

Hòa cùng nhịp độ hội nhập kinh tế nội khối, RCEP cũng sẽ được ASEAN và sáu đối tác FTA của ASEAN thúc đẩy để đạt được mục tiêu kết thúc các cuộc đàm phán vào năm 2016. TPP và RCEP sẽ cùng chia sẻ mục tiêu mở rộng thị trường và tạo thuận lợi trao đổi hàng hóa, nhưng cũng theo đuổi những mục đích riêng. Trong khi RCEP nhấn mạnh phát triển kinh tế, TPP lại chú trọng tự do hóa thị trường và loại bỏ rào cản thương mại; TPP được chuẩn hóa, còn RCEP cho phép sự linh hoạt,... Tuy nhiên, đây đều là những tiến trình quan trọng nhằm đặt nền tảng cho Hiệp định thương mại tự do toàn khu vực châu Á - Thái Bình Dương (FTAAP).

Những cạnh tranh trong thương mại là không thể tránh khỏi, song các hiệp định thương mại như AEC, TPP hay RCEP đều hướng tới mục đích chung là mở rộng thị trường, thúc đẩy nền kinh tế khu vực và tạo điều kiện cho hàng hóa lưu thông. Nếu như các nước, đặc biệt là các nước ASEAN, tận dụng được những lợi thế, khắc phục những hạn chế và cân bằng lợi ích, chắc chắn kinh tế của khu vực sẽ ngày càng hội nhập sâu hơn và hiệu quả hơn với kinh tế quốc tế./.