Từ khi bắt đầu sự nghiệp đổi mới toàn diện đất nước tới nay, vấn đề gia đình được Đảng và Nhà nước ngày càng quan tâm hơn. Vai trò và vị trí quan trọng của gia đình đã được khẳng định rõ thông qua hệ thống luật pháp, chính sách, chiến lược về gia đình, góp phần phát triển kinh tế gia đình, đáp ứng nhu cầu nâng cao đời sống vật chất, tinh thần và củng cố mối quan hệ giữa các thành viên trong gia đình, xây dựng gia đình văn hóa mới cùng các chuẩn mực và giá trị mới phù hợp với sự vận động, phát triển của đất nước; tăng cường việc bảo đảm an sinh xã hội, các chức năng của gia đình; giáo dục và chăm sóc trẻ em, phụng dưỡng người cao tuổi.

Vai trò và sự biến đổi của gia đình trong xã hội

Trong lịch sử phát triển của mình, gia đình vừa là một đơn vị kinh tế vừa là cái nôi đầu tiên và suốt đời nuôi dưỡng, giáo dục con người. Gia đình duy trì, phát triển ở các thành viên những quan hệ tình cảm đặc biệt từ thế hệ này sang thế hệ khác. Cùng với thiết chế giáo dục, chức năng xã hội của gia đình đã góp phần đưa con người từ cá thể sinh học trở thành con người xã hội. Sự hình thành những chuẩn mực và định hướng giá trị tốt đẹp của gia đình sẽ không chỉ củng cố các mối quan hệ gia đình mà còn kiến tạo một môi trường xã hội thuận lợi cho mỗi cá nhân được phát triển hài hòa và toàn diện. Về phương diện này, gia đình là cơ sở đầu tiên cho việc tái sản xuất ra con người và xã hội.

Mặt khác, gia đình cũng là nguồn cung cấp lực lượng lao động, của cải cho xã hội và tham gia vào các quá trình phát triển kinh tế - xã hội, từ sản xuất, phân phối, đến trao đổi và tiêu dùng. Mọi nhân tài của đất nước, từ các anh hùng, nghệ sỹ, nhà khoa học đến những người dân bình thường đều xuất thân từ gia đình. Họ có mặt trên tất cả các vị trí của xã hội, điều tiết và vận hành bộ máy của Nhà nước và xã hội. Trong mối liên hệ giữa gia đình và xã hội, các chính sách xã hội và luật pháp tác động sâu sắc đến phúc lợi và an sinh của các thành viên gia đình. Ngược lại, gia đình góp phần thực hiện, duy trì và bảo vệ thành quả của chính sách, luật pháp để ổn định, phát triển xã hội cũng như đóng vai trò quan trọng trong việc kiểm soát xã hội.

Gia đình không chỉ góp phần quan trọng vào việc duy trì sự tồn tại của xã hội mà còn góp phần xây dựng các chuẩn mực, giá trị đạo đức, phong tục, tập quán, lối sống văn hóa và giáo dục. Gia đình cũng là một mắt xích quan trọng trong mối quan hệ xã hội giữa con người với con người, con người với làng xóm, cộng đồng, đất nước. Bởi vậy, việc củng cố gia đình, xây dựng các quan hệ gia đình lành mạnh bao giờ cũng là cơ sở đầu tiên cho việc củng cố xã hội, xây dựng các quan hệ xã hội tốt đẹp. Đây chính là những nhân tố phi kinh tế không thể thiếu được để thúc đẩy và dẫn đường cho những phát triển về kinh tế.

Thực tế đã cho thấy xã hội không phải là một cơ chế tĩnh tại, “nhất thành bất biến” mà phát triển không ngừng. Trong hoàn cảnh đó, gia đình cũng luôn biến đổi để thích nghi với những điều kiện mới. Sự biến đổi của gia đình xảy ra ở mỗi nước có khác nhau về thời điểm và mức độ tùy theo hoàn cảnh của nước đó. Nước ta đang ở trong giai đoạn đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa, vì vậy, gia đình cũng đang có những thay đổi lớn lao.

Lối sống công nghiệp cho phép con người tự chủ, năng động hơn trong sản xuất, kinh doanh và cũng tự chủ hơn trong gia đình. Mức độ phụ thuộc giữa các thành viên trong gia đình đang ngày càng ít đi. Quyền của các cá nhân thành viên ngày càng cao sẽ tạo ra tính tự quyết trong hôn nhân, sinh đẻ và các vấn đề quan trọng khác, quan hệ gia đình sẽ phong phú hơn. Tuy nhiên, chức năng tâm lý, tình cảm của gia đình vẫn còn nguyên giá trị trong thời đại mới. Khi gặp khó khăn, đau buồn, người ta vẫn có xu hướng dựa vào những người thân trong gia đình.

Những biến đổi xã hội sẽ làm biến đổi văn hóa gia đình, định hướng giá trị gia đình. Chẳng hạn, những chuẩn mực mới về quyền cá nhân, quyền trẻ em, bình đẳng giới sẽ càng được tôn trọng. Trong xã hội hiện đại, hôn nhân vẫn còn giá trị cao và tình yêu vẫn là cơ sở chính của hôn nhân. Hình thức và thủ tục hôn nhân sẽ dễ dàng hơn giúp các cặp tình nhân đến được với nhau nhẹ nhàng hơn. Mối quan hệ giữa cha mẹ và con cái hiện nay không chỉ bằng tình cảm mà còn bằng kiến thức. Cha mẹ sẽ gần gũi, tôn trọng con cái hơn vì họ không chỉ sinh thành, nuôi dưỡng mà còn là người bạn lớn của các con.

Trong tương lai, những nội dung và hình thức sinh hoạt, cảm thụ và sáng tạo văn hóa trong gia đình cũng sẽ thay đổi. Gia đình sẽ là một cơ sở văn hóa, nơi các thành viên không chỉ trao đổi với nhau về công việc mà còn trao đổi về các vấn đề chính trị, thời sự, kinh tế, văn hóa, nghệ thuật, thời trang, âm nhạc, thể thao… Sự hiểu biết của các thành viên gia đình nhờ thế mà sâu rộng hơn. Các chuẩn mực văn hóa mới sẽ hình thành trên cơ sở những hiểu biết cao về văn hóa của các thành viên gia đình.

Quan niệm về ly hôn cũng thay đổi và nhẹ nhàng hơn. Con người dần xử sự với nhau sau ly hôn có văn hóa hơn trước kia, làm giảm thiểu một số hệ lụy, đặc biệt là với con cái.

Trong lịch sử phát triển gia đình Việt Nam, chưa bao giờ những tiền đề khách quan và chủ quan cho việc xây dựng những mục tiêu và tiêu chí cơ bản của gia đình lại thuận lợi như bây giờ. Một số nghiên cứu cho thấy, mặc dù có sự giao thoa về văn hóa nhưng gia đình Việt Nam có những đặc điểm, giá trị rất riêng biệt so với các nước khác trên thế giới và những đặc điểm này còn tồn tại, phát triển đến ngày nay. Đặc điểm đó là gia đình lấy tình yêu thương, sự cố kết giữa các thành viên là cơ bản. Trong gia đình Việt Nam, đôi khi người ta xử lý vụ việc thường dựa trên tình cảm mà không phải lý lẽ. Giải quyết bằng nhân ái, tình nghĩa, sự nhường nhịn thường dễ thuyết phục mọi người trong gia đình và cộng đồng. Tình máu mủ trong gia đình là những giá trị thiêng liêng (“Một giọt máu đào hơn ao nước lã”, “Chị ngã, em nâng”…). Sự hòa thuận được đề cao trong gia đình giữa cha mẹ và con cái, giữa vợ và chồng (“Thuận vợ thuận chồng, biển Đông tát cạn”…). Gia đình Việt Nam cũng luôn đề cao vai trò của người phụ nữ (“Phúc đức tại mẫu”, “Công cha như núi Thái Sơn, nghĩa mẹ như nước trong nguồn chảy ra”, “Lệnh ông không bằng cồng bà”…); đề cao sự hy sinh, đặc biệt hy sinh của phụ nữ cho quyền lợi của gia đình; đề cao sự tiến bộ của thế hệ mới (“Con hơn cha là nhà có phúc”…). Do đó, nhiều gia đình đã đầu tư rất nhiều cho giáo dục con cái, thậm chí cha mẹ nhịn ăn, nhịn mặc cho con cái học hành để hy vọng chúng làm rạng danh cha mẹ, tổ tiên. Gia đình Việt Nam còn chịu ảnh hưởng của Phật giáo, cố gắng sống lương thiện “tích phúc đức” cho con cháu, hy vọng con cháu được hạnh phúc hơn mình và không phải chịu trách nhiệm vì những việc làm “thất đức” của thế hệ trước.

Sự phát triển của gia đình Việt Nam hiện nay có rất nhiều thuận lợi bởi nó đang gắn với phong trào xây dựng nông thôn mới, phong trào xây dựng gia đình văn hóa, xã hội học tập, nền kinh tế tri thức… Tuy nhiên, gia đình Việt Nam cũng phải đối mặt với nhiều rào cản trong quá trình phát triển, như chất lượng sống của người dân chưa cao, có sự phân tầng sâu sắc giữa các nhóm xã hội, vùng, miền; chất lượng giáo dục còn thấp so với yêu cầu; chất lượng dân số thấp và cơ cấu chưa hợp lý; còn nhiều tệ nạn xã hội...

Các tiêu chí của gia đình Việt Nam hiện nay

“Chiến lược phát triển gia đình Việt Nam đến năm 2020, tầm nhìn 2030” đã đề ra tiêu chí phấn đấu của gia đình Việt Nam là các tiêu chí “ít con, no ấm, bình đẳng, tiến bộ, hạnh phúc”. Để người dân dễ dàng hưởng ứng và thực hiện các tiêu chí, cần thay đổi và bổ sung một số điều cụ thể như sau:

Về tiêu chí “ ít con”

Đây là tiêu chí tốt cho gia đình Việt Nam. Thời gian qua, chính sách dân số kế hoạch hóa gia đình đã có thành tích trong việc giảm sinh. Tuy nhiên, việc phát triển chất lượng dân số cần được chú trọng trong thời gian tới. Hiện tượng dân số phát triển mạnh không kiểm soát được ở những nhóm người nghèo, vùng nông thôn, miền núi (nơi nhiều cặp vợ chồng không đủ điều kiện nuôi dưỡng và giáo dục con cái) đang rất phổ biến. Trẻ em trong các gia đình nghèo, đông con, bị thất học, bị bỏ rơi, bị hãm hại hoặc rơi vào tệ nạn xã hội, vi phạm pháp luật là hiện tượng không hiếm hiện nay. Do đó, nguồn nhân lực của Việt Nam thường có chất lượng thấp hơn so với các nước trong khu vực và so với mặt bằng chung của thị trường lao động quốc tế. Chất lượng sống của các gia đình nghèo vì thế càng xuống thấp và dễ lâm vào bế tắc.

Vì thế, cần phải thay đổi chính sách dân số theo hướng bảo đảm chất lượng dân số. Nhà nước cần khuyến khích phát triển dân số trong các gia đình trí thức, gia đình có điều kiện nuôi dạy con cái và ngược lại tuyên truyền vận động giảm sinh (với những biện pháp cụ thể) cho các gia đình không có điều kiện kinh tế đầy đủ để không đẩy người dân lâm vào tình trạng nghèo đói, chất lượng sống thấp và trở thành gánh nặng cho xã hội. Chẳng hạn, yêu cầu các cặp vợ chồng phải cam kết về trách nhiệm nuôi và dạy con cái trước khi sinh con và kiên quyết không để các gia đình đói nghèo sinh quá nhiều con. Điều quan trọng là tiêu chí ít con phải gắn liền với chất lượng cuộc sống.

Về tiêu chí “no ấm”

Mặc dù có sự phân tầng xã hội nhưng nhìn chung kinh tế của nhiều gia đình Việt Nam đang tăng lên, đây là cơ sở cho việc thực hiện các tiêu chí “no ấm”. Sự phục hồi nền kinh tế có ảnh hưởng tới cuộc sống của các gia đình. Điều tra xã hội học của Viện Nghiên cứu Giới và Phát triển (năm 2014) về tiêu chí “no ấm” cho thấy, nhiều gia đình đã đạt được tiêu chí cao hơn là “ăn ngon, mặc đẹp”. Mức sống kinh tế và văn hóa của nhiều gia đình đã đạt ngang bằng nhiều nước trên thế giới. Trên thực tế, hai tiêu chí “ít con” và “no ấm “ đã gắn bó không thể tách rời.

Về tiêu chí “bình đẳng”

Trước hết, cơ sở của bình đẳng là nhận thức của các thành viên gia đình theo hướng các gia đình tạo cơ hội bình đẳng và công bằng cho tất cả các thành viên, trong đó có bình đẳng nam nữ. Cơ hội bình đẳng là sự điều hòa giữa văn hóa cá nhân và văn hóa tập thể, giữa nhu cầu của cá nhân và điều kiện thực tế của gia đình, giữa lợi ích vật chất và lợi ích tinh thần của các thành viên, giữa cơ hội của cá nhân cụ thể với sự nhường nhịn của các thành viên khác. Nhận thức đúng về bình đẳng trong cơ hội sẽ tạo điều kiện cho tất cả các thành viên trong gia đình được phát triển, không lạm dụng sự hy sinh vô điều kiện của thành viên này và ưu đãi đặc biệt cho thành viên khác, không tạo sự kỳ thị, phân biệt đối xử giữa các thành viên. Gia đình nào có công bằng cho các thành viên sẽ tạo được sự đoàn kết bền vững, tính hợp tác tự nguyện và có hiệu quả của các thành viên.

Bình đẳng giới là quan điểm hiện đại đối lập với chủ nghĩa nam quyền “trọng nam, khinh nữ” trong chế độ phong kiến. Sự tôn trọng phụ nữ khiến cho người phụ nữ có vai trò chủ động, sáng tạo trong các hoạt động sản xuất, hoạt động gia đình và cộng đồng.

Bổ sung tiêu chí “sức khỏe”

Sức khỏe là vốn quý nhất của con người và gia đình. Gia đình không thể thực hiện các tiêu chí khác nếu các thành viên luôn ốm yếu. Sự khỏe mạnh ở đây bao hàm cả sức khỏe về vật chất lẫn sức khỏe tinh thần, văn hóa. Hơn nữa, rèn luyện sức khỏe trong gia đình sẽ tạo ra cuộc sống lành mạnh cho các thành viên, hạn chế bớt những lo toan, căng thẳng trong công việc dẫn tới khủng hoảng tâm lý hay các hành vi tiêu cực như tự tử, phạm tội và các tệ nạn xã hội khác.

Bổ sung tiêu chí “trí tuệ”

Trong nền kinh tế tri thức hiện nay, tiêu chí trí tuệ là một tiêu chí quan trọng mà mỗi gia đình Việt Nam cần hướng tới. Nhà nước và các tổ chức xã hội cũng cần có các giải pháp cụ thể để tạo điều kiện cho gia đình phát triển về trí tuệ. Trí tuệ sẽ giúp nâng cao bản lĩnh và tri thức của người Việt Nam trong việc xử lý mọi vấn đề trong cuộc sống, giảm được khủng hoảng, bạo lực, tội ác và tệ nạn trong gia đình. Việc xây dựng một xã hội học tập là định hướng đúng đắn của Nhà nước.

Về tiêu chí “hạnh phúc”

Nghiên cứu của Viện Nghiên cứu Giới và Phát triển (năm 2004) với 8 tỉnh ở cả ba miền Bắc, Trung, Nam trong đề tài độc lập cấp Nhà nước “Nghiên cứu cơ sở lý luận và thực tiễn xây dựng gia đình Việt Nam đến năm 2020” từ năm 2012 đến năm 2014 đã phỏng vấn bằng bảng hỏi (với 1.500 người dân) quan niệm về gia đình hạnh phúc với câu hỏi: “Theo ông bà, một gia đình hạnh phúc thì sẽ có những tiêu chuẩn nào?”. Kết quả cho thấy, tiêu chuẩn được nhiều người lựa chọn nhất là “gia đình hòa thuận” (chiếm 88,6%); “mọi người có ý thức xây dựng gia đình” (chiếm 80,9%); “con cái vâng lời cha mẹ” (chiếm 78,6%); “gia đình bình đẳng” (chiếm 72,3%) và “mọi người khỏe mạnh” (chiếm 70,6%). Mặc dù sống trong điều kiện nền kinh tế thị trường nhưng sự lựa chọn tiêu chí “giàu có, kiếm được nhiều tiền” là tiêu chuẩn của gia đình hạnh phúc lại chiếm tỷ lệ rất ít (22,0%).

Để đạt được hạnh phúc, hầu hết những người được hỏi đều thừa nhận gia đình Việt Nam hiện nay cần phải được kế thừa các giá trị truyền thống. Đó là tình thương yêu trong gia đình, các chuẩn mực về cha mẹ nhân từ, con cái hiếu thảo, anh em như thể tay chân, vợ chồng hòa thuận. Gia đình là nơi thực hiện giáo dục kiến thức, văn hóa, đạo đức; là nơi các thành viên gắn bó, yêu thương và cùng xây dựng hạnh phúc. Bên cạnh đó, gia đình Việt Nam phải kết hợp với tinh hoa của nhân loại. Đó là quyền cá nhân, trong đó có quyền của phụ nữ và trẻ em, bình đẳng giới và các tiêu chí văn minh khác.

Trên cơ sở các kết quả nghiên cứu, chúng tôi đề nghị tiêu chí mới của gia đình Việt Nam sẽ là “ít con, no ấm, khỏe mạnh, trí tuệ, bình đẳng, hạnh phúc”. Những chuẩn mực này sẽ tồn tại lâu dài cùng với sự tồn tại của gia đình.

Nhiều quan điểm có tính phương pháp luận về nghiên cứu gia đình của Nho giáo cho đến nay vẫn có giá trị tham khảo tốt trong nghiên cứu gia đình. Quan điểm từ việc con người trước hết cần phải học tập, tu dưỡng, sau đó phải xây dựng và quản lý nhà mình cho thật tốt, rồi sau mới có thể nói đến những vấn đề rộng lớn hơn là trách nhiệm với xã hội và Tổ quốc. Nho giáo cũng nhấn mạnh các quan điểm về giáo dục gia đình. Các quan điểm về gia giáo, gia quy, gia lễ, gia phong, gia pháp cũng cần được nghiên cứu sâu. Do đó, kết hợp giữa tinh hoa của truyền thống và hiện đại để xây dựng gia đình Việt Nam là con đường đúng đắn nhất hiện nay./.