Bảo vệ môi trường để Thủ đô Hà Nội phát triển xanh và bền vững

Hà Nội xanh - yêu cầu cấp thiết từ chiều sâu văn hóa đến chiến lược phát triển bền vững

Thủ đô Hà Nội - “trái tim” của cả nước không chỉ là trung tâm chính trị, hành   chính quốc gia mà còn là đô thị đặc biệt, nơi hội tụ, kết tinh, lan tỏa các giá trị truyền thống, chiều sâu văn hóa - lịch sử ngàn năm văn hiến của dân tộc, biểu tượng của bản sắc Việt Nam; nơi khởi nguồn và dẫn dắt nhiều phong trào đổi mới, sáng tạo trong công cuộc xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Vì vậy, mọi chủ trương, chính sách phát triển của Hà Nội không chỉ mang ý nghĩa địa phương, mà còn có tính dẫn dắt, định hướng và lan tỏa trên phạm vi cả nước.

Trong bối cảnh toàn cầu đang đối mặt với các thách thức nghiêm trọng của biến đổi khí hậu, cạn kiệt tài nguyên, suy thoái môi trường và bất bình đẳng trong tiếp cận không gian sống, Việt Nam đang nỗ lực chuyển mạnh sang mô hình tăng trưởng xanh, kinh tế tuần hoàn, phát triển bền vững. Là trung tâm đô thị lớn với tốc độ đô thị hóa nhanh, mật độ dân cư cao và hệ thống hạ tầng chịu nhiều áp lực, Hà Nội trở thành địa bàn trọng điểm cần triển khai sớm, quyết liệt và hiệu quả các giải pháp bảo vệ môi trường, thích ứng với biến đổi khí hậu.

Công tác bảo vệ môi trường ở Hà Nội không chỉ là các biện pháp kỹ thuật đơn lẻ mà cần có tư duy phát triển mới, tích hợp đa ngành, đa lĩnh vực, gắn kết giữa kinh tế - xã hội - môi trường - con người. Điều này đòi hỏi sự chuyển biến mạnh mẽ từ nhận thức đến hành động, từ quy hoạch đến quản trị, từ cộng đồng dân cư đến doanh nghiệp, từ các quyết sách đến thói quen sinh hoạt hằng ngày. Văn kiện Đại hội XIII của Đảng đã xác định rõ: “Phát triển kinh tế - xã hội gắn với bảo vệ môi trường, chủ động ứng phó với biến đổi khí hậu, quản lý và sử dụng hiệu quả tài nguyên thiên nhiên, bảo đảm chất lượng cuộc sống của nhân dân”⁽¹⁾. Đây là quan điểm xuyên suốt, thể hiện tầm nhìn chiến lược của Đảng trước các vấn đề môi trường đang ngày càng phức tạp, ảnh hưởng sâu sắc đến mọi mặt của đời sống xã hội. Thấm nhuần tinh thần đó, việc xây dựng Thủ đô theo hướng “xanh - sạch - đẹp”, hài hòa giữa bảo tồn và phát triển, tăng trưởng và sinh thái, bản sắc và hiện đại, cần được xác định là nhiệm vụ trung tâm, thường xuyên, lâu dài.

Đặc biệt, trong kỷ nguyên của chuyển đổi số, kinh tế xanh, thành phố thông minh và phát triển dựa trên nền tảng tri thức, Hà Nội có điều kiện thuận lợi để trở thành hình mẫu về một “đô thị xanh” - nơi con người được sống trong môi trường lành mạnh, an toàn, văn minh và nhân văn. Xây dựng Thủ đô Hà Nội xanh - văn hiến - văn minh - hiện đại không chỉ là trách nhiệm của cấp ủy, chính quyền, mà là của toàn dân, là sự lựa chọn mang tính lịch sử của cả cộng đồng trong hành trình vì tương lai phát triển bền vững.

Thực trạng môi trường của Hà Nội

Trong tiến trình phát triển nhanh của một đô thị có vị trí, vai trò đặc biệt, là trung tâm chính trị, hành chính quốc gia, Thủ đô Hà Nội đang phải đối mặt với nhiều thách thức về môi trường, như ô nhiễm không khí, quá tải chất thải, thiếu không gian xanh, làm suy giảm chất lượng môi trường sống, tác động tiêu cực đến phát triển kinh tế - xã hội và hình ảnh một đô thị văn minh, hiện đại.

Chất lượng không khí suy giảm, đe dọa sức khỏe cộng đồng.

Hà Nội nhiều năm liên tiếp nằm trong nhóm các thành phố có chỉ số chất lượng không khí thấp nhất khu vực Đông Nam Á. Với chỉ số AQI thường xuyên ở mức “có hại cho sức khỏe”, một số thời điểm vượt ngưỡng nguy hiểm theo khuyến cáo của Tổ chức Y tế thế giới (WHO) tác động tiêu cực đến sức khỏe người dân. Chất lượng không khí suy giảm còn kéo theo những hệ lụy về kinh tế - xã hội, như giảm năng suất lao động, gia tăng chi phí y tế và làm ảnh hưởng đến hình ảnh Thủ đô trong mắt bạn bè quốc tế. Đây là vấn đề lớn, đòi hỏi Thành ủy, Ủy ban nhân dân Thành phố  Hà Nội phải có tư duy quản trị môi trường toàn diện, lấy con người làm trung tâm, hướng đến mô hình phát triển xanh và bền vững.

Áp lực ngày càng lớn từ rác thải và nước thải sinh hoạt.

Mỗi ngày, Thủ đô phát sinh khoảng 7.000 tấn rác sinh hoạt. Tuy nhiên, hạ tầng xử lý chất thải rắn chưa đáp ứng yêu cầu, phần lớn vẫn dựa vào phương thức chôn lấp truyền thống, tỷ lệ phân loại rác tại nguồn còn thấp; công nghệ đốt rác phát điện và tái chế chưa được áp dụng rộng rãi; hoạt động thu, gom, vận chuyển, xử lý còn thủ công, manh mún và thiếu sự điều phối tổng thể.

Với nước thải, chỉ khoảng 30% tổng lượng nước thải sinh hoạt được xử lý đạt tiêu chuẩn trước khi xả ra môi trường. Phần lớn còn lại đổ thẳng ra các sông, hồ nội đô gây ô nhiễm nguồn nước. Các làng nghề truyền thống và cụm công nghiệp nhỏ cũng là nguồn xả thải đáng kể, nhưng lại thiếu hệ thống xử lý tập trung hoặc giám sát chặt chẽ. Tình trạng này đặt ra yêu cầu cấp bách trong hiện đại hóa hạ tầng xử lý, tăng cường xã hội hóa đầu tư, đồng thời thay đổi hành vi tiêu dùng và thói quen sinh hoạt của người dân.

Không gian xanh đô thị suy giảm, mất cân bằng sinh thái.

Không gian xanh - thành tố quan trọng trong cấu trúc đô thị bền vững đang bị thu hẹp dưới sức ép của đô thị hóa và quá trình chuyển đổi mục đích sử dụng đất. Theo thống kê năm 2023, diện tích cây xanh bình quân tại khu vực nội thành Hà Nội chỉ đạt khoảng 2 - 3m²/người, thấp hơn nhiều so với khuyến nghị tối thiểu 9m²/người của WHO. Cùng với đó, nhiều kênh, mương, sông, hồ bị san lấp, lấn chiếm, ô nhiễm hoặc bê tông hóa, làm giảm chức năng điều tiết và điều hòa khí hậu.

Không chỉ là vấn đề thẩm mỹ và sinh thái, thiếu không gian xanh còn ảnh hưởng tiêu cực đến sức khỏe thể chất và tinh thần của người dân, làm suy giảm chất lượng sống đô thị. Phát triển cây xanh và không gian mở không nên bị coi là “hạng mục phụ” trong quy hoạch, mà cần trở thành chỉ số quan trọng đánh giá chất lượng phát triển bền vững và khả năng thích ứng khí hậu của Thủ đô trong tương lai.

Những vấn đề môi trường hiện nay ở Hà Nội là hệ quả của nhiều nguyên nhân. Trước hết là quá trình đô thị hóa nhanh nhưng thiếu quy hoạch phát triển đồng bộ, chưa bảo đảm sự hài hòa giữa tăng trưởng kinh tế và gìn giữ môi trường sống. Nhiều dự án xây dựng khu đô thị, hạ tầng kỹ thuật, khu công nghiệp,… chưa gắn với quy hoạch tổng thể môi trường, dẫn tới xâm lấn không gian xanh, ô nhiễm nguồn nước và tác động tiêu cực đến cảnh quan đô thị.

Bên cạnh đó, nhận thức và hành vi môi trường của một bộ phận dân cư, doanh nghiệp còn thấp. Việc xả rác bừa bãi, sử dụng nhựa một lần, đốt rác tự phát, không phân loại rác… vẫn diễn ra phổ biến. Chính điều này đã làm giảm hiệu quả các chương trình quản lý chất thải và tạo gánh nặng không nhỏ cho hệ thống xử lý rác hiện có. Nguồn lực đầu tư cho bảo vệ môi trường còn thấp và thiếu trọng điểm. Các dự án xử lý rác thải, nước thải bằng công nghệ cao còn ít, chưa được nhân rộng, trong khi phần lớn vẫn sử dụng công nghệ lạc hậu, gây tốn kém chi phí và tiềm ẩn nguy cơ tái ô nhiễm. Công tác xã hội hóa môi trường chưa mạnh, chưa khơi dậy được sự vào cuộc của khu vực tư nhân, cộng đồng và các tổ chức xã hội. Công tác tổ chức thực hiện pháp luật về bảo vệ môi trường chưa hiệu quả. Việc phân công, phối hợp giữa các sở, ngành, địa phương còn thiếu rõ ràng, dẫn đến tình trạng chồng chéo, đùn đẩy trách nhiệm. Công tác thanh tra, kiểm tra còn nặng tính hình thức, việc xử lý vi phạm thiếu nghiêm minh, chưa đủ sức răn đe.

Một số giải pháp xây dựng Thủ đô xanh - sạch - đẹp, phát triển bền vững

Trong bối cảnh hiện nay, yêu cầu phát triển Thủ đô Hà Nội trở thành một đô thị “xanh - sạch - đẹp”, văn minh và hiện đại gắn với mô hình tăng trưởng xanh, kinh tế tuần hoàn và thích ứng biến đổi khí hậu đang trở nên cấp thiết và mang tính chiến lược lâu dài. Để thực hiện mục tiêu đó, cần triển khai đồng bộ các giải pháp sau:

Một là, hoàn thiện thể chế, nâng cao hiệu lực và hiệu quả quản lý nhà nước về môi trường đô thị. Thực thi nghiêm túc và hiệu quả Luật Bảo vệ môi trường (năm 2020) và các văn bản hướng dẫn thực hiện, đồng thời rà soát, bổ sung các quy định phù hợp với đặc thù đô thị Hà Nội. Việc phân cấp, phân quyền rõ ràng giữa các cấp chính quyền trong quản lý môi trường là điều kiện tiên quyết để khắc phục tình trạng chồng chéo, buông lỏng trách nhiệm. Tích hợp yếu tố môi trường trong quy hoạch không gian đô thị, tăng cường chất lượng đánh giá tác động môi trường (ĐTM), xây dựng cơ sở dữ liệu môi trường thống nhất, kết nối với hệ thống trung tâm điều hành thông minh (IOC) để giám sát và cảnh báo ô nhiễm theo thời gian thực. Song song, cần thúc đẩy xã hội hóa mạnh mẽ trong xử lý chất thải, phát triển hạ tầng xanh, ban hành các chính sách khuyến khích cụ thể gắn với cơ chế kiểm tra, giám sát hiệu quả.

Hai là, phát triển đồng bộ hệ thống giao thông xanh, thân thiện với môi trường. Đẩy mạnh phát triển các loại hình giao thông công cộng hiện đại, như đường sắt đô thị (metro), xe buýt nhanh (BRT), xe buýt điện,... đồng thời mở rộng mạng lưới hạ tầng dành cho người đi bộ, xe đạp. Việc hạn chế phương tiện cá nhân, nhất là xe máy chạy xăng tại khu vực nội đô, cần được thực hiện từng bước nhưng kiên quyết. Cơ chế ưu đãi thuế, lệ phí và đầu tư đồng bộ hệ thống trạm sạc sẽ là tiền đề quan trọng để thúc đẩy sử dụng xe điện, xe hybrid. Bên cạnh đó, ứng dụng công nghệ số và trí tuệ nhân tạo (AI) trong điều hành giao thông, kiểm soát lưu lượng, giảm ùn tắc và phát thải khí nhà kính là một hướng đi cần được ưu tiên. Hình thành văn hóa giao thông xanh, thân thiện là yếu tố quan trọng góp phần xây dựng hình ảnh một Thủ đô hiện đại, văn minh, phát triển bền vững.

Ba là, nâng cao hiệu quả xử lý chất thải rắn và nước thải sinh hoạt, công nghiệp. Chuyển dịch từ phương thức thu gom, chôn lấp sang xử lý hiện đại, tái chế và tái sử dụng chất thải là yêu cầu bức thiết. Thúc đẩy xây dựng các nhà máy xử lý rác phát điện, tái chế nhựa, xử lý rác hữu cơ thành phân bón... Việc phân loại rác tại nguồn phải trở thành tiêu chí bắt buộc trong các khu dân cư, trường học, cơ quan, đi kèm hướng dẫn cụ thể và chế tài xử lý. Với nước thải, cần tiếp tục mở rộng các nhà máy xử lý tập trung, cải tạo hệ thống cống, mương và các sông hồ ô nhiễm nghiêm trọng, như Tô Lịch, Kim Ngưu, Lừ,... theo hướng phục hồi sinh thái. Các giải pháp công nghệ cần được lồng ghép với truyền thông nâng cao nhận thức để thay đổi hành vi, tạo chuyển biến bền vững từ cộng đồng.

Bốn là, phát triển không gian xanh và mô hình đô thị sinh thái. Không gian xanh không chỉ mang giá trị cảnh quan mà còn là giải pháp hữu hiệu để điều hòa khí hậu, hấp thụ khí CO₂, giảm hiệu ứng đảo nhiệt đô thị. Hà Nội cần thực hiện nghiêm các quy hoạch công viên, vườn hoa, hồ điều hòa; bảo vệ và mở rộng các vành đai xanh, phát triển khu đô thị sinh thái, kiến trúc xanh, công trình tiết kiệm năng lượng. Quy hoạch cây xanh cần đồng bộ từ khâu lựa chọn chủng loại phù hợp với điều kiện thổ nhưỡng - khí hậu đến kỹ thuật trồng, chăm sóc, tỉa cành và thay thế cây đúng chu kỳ. Khuyến khích cộng đồng dân cư, đoàn thể, học sinh, sinh viên tham gia trồng cây, chăm sóc và bảo vệ mảng xanh đô thị, qua đó hình thành thói quen ứng xử văn minh với môi trường và lan tỏa văn hóa sống xanh.

Năm là, đẩy mạnh tuyên truyền, giáo dục và nâng cao nhận thức cộng đồng về bảo vệ môi trường. Đổi mới nội dung và hình thức tuyên truyền trên đa nền tảng (truyền hình, mạng xã hội, báo chí, sự kiện cộng đồng...), đồng thời gắn kết với các phong trào thi đua, như “Gia đình văn hóa”, “Khu dân cư xanh - sạch - đẹp”, “Thanh niên tình nguyện vì môi trường”. Giáo dục môi trường cần được tích hợp vào các cấp học, từ mầm non đến đại học, với nội dung thiết thực và mang tính trải nghiệm. Phát huy vai trò nòng cốt của thanh niên, hội phụ nữ, các tổ chức tôn giáo, nghệ sĩ, doanh nghiệp, người có ảnh hưởng trong xã hội trong việc khởi xướng, dẫn dắt lối sống xanh trong cộng đồng.

Sáu là, thúc đẩy sự tham gia của doanh nghiệp và hợp tác quốc tế trong bảo vệ môi trường Thủ đô. Cần coi doanh nghiệp là chủ thể đồng hành quan trọng trong quá trình phát triển bền vững. Có cơ chế ưu đãi đầu tư vào lĩnh vực môi trường, như công nghệ xử lý rác, tiết kiệm năng lượng, sản phẩm thân thiện môi trường,...; mở rộng mô hình hợp tác công - tư (PPP), hỗ trợ các dự án khởi nghiệp xanh. Tích cực mở rộng hợp tác quốc tế, học hỏi kinh nghiệm, tiếp cận tài chính xanh và công nghệ sạch từ các đối tác như GIZ (Đức), AFD (Pháp), JICA (Nhật Bản), WB, ADB, GEF, GCF,… Kết nối với các mạng lưới đô thị xanh toàn cầu sẽ giúp Thủ đô nâng cao năng lực quản lý, truyền thông quốc tế và tạo dựng hình ảnh một đô thị thân thiện với môi trường, hội nhập sâu rộng và có trách nhiệm toàn cầu./.

-------------------------------

(1).Xem: Những điểm mới về kinh tế trong Văn kiện Đại hội XIII của Đảng, https://tulieuvankien.dangcongsan.vn/van-kien-tu-lieu-ve-dang/gioi-thieu-van-kien-dang/nhung-diem-moi-ve-kinh-te-trong-van-kien-dai-hoi-xiii-cua-dang-3781