Việc đầu tư thí điểm 2 Dự án sản xuất Alumin tại Tân Rai, tỉnh Lâm Đồng và Nhân Cơ, tỉnh Đăk Nông là bước khởi đầu cho tiến trình hình thành ngành công nghiệp nhôm của Việt Nam trong tương lai. Đây được coi là chủ trương đúng đắn, cần thiết và phù hợp đã được Đảng, Nhà nước, Quốc hội và Chính phủ cân nhắc kỹ lưỡng trước khi giao cho Tập đoàn Công nghiệp Than và Khoáng sản Việt Nam (Vinacomin) tổ chức triển khai.

Tuy nhiên, việc chậm trễ về mặt tiến độ cộng với một số điều chỉnh liên quan đến Dự án một lần nữa làm nảy sinh những câu hỏi liên quan đến tính khả thi, hiệu quả và lo ngại về môi trường. Đây cũng là những vấn đề đặt ra với Bộ trưởng Bộ Công Thương Vũ Huy Hoàng trong chương trình Dân hỏi - Bộ trưởng trả lời tuần này. 

Trả lời câu hỏi về những cơ sở khi triển khai các dự án khai thác và chế biến Bauxit tại Tây Nguyên, Bộ trưởng Bộ Công thương Vũ Huy Hoàng cho biết: Theo kết quả thăm dò, trữ lượng Bauxite của Việt Nam là khoảng từ 10 - 11 tỷ tấn (là một trong một số ít nước được đánh giá là có trữ lượng Bauxite lớn trên thế giới) tập trung tại khu vực Tây Nguyên, trong đó tại tỉnh Đăk Nông là khoảng 4,6 tỷ tấn và tại tỉnh Lâm Đồng khoảng 2 tỷ tấn. Bauxite là nguồn tài nguyên lớn, cơ sở để hình thành ngành công nghiệp luyện nhôm phát triển lâu dài, là nguồn lực quan trọng góp phần vào quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước. Trong những năm gần đây, do nhu cầu nhôm kim loại tăng mạnh, dẫn đến nhu cầu Alumin trên thế giới cũng tăng theo. Tình hình trong nước cũng diễn ra tương tự.

Theo dự báo, nhu cầu nhôm trong nước vào năm 2020 sẽ khoảng từ 0,75 - 1 triệu tấn và năm 2030 khoảng 1,6 đến 2,0 triệu tấn (nhu cầu hiện tại khoảng 0,5 triệu tấn và hằng năm chúng ta phải chi khoảng trên 1 tỷ USD nhập khẩu). Hiện nay, Việt Nam đang phải nhập khẩu 100% nhôm kim loại, nên việc triển khai các dự án thăm dò, khai thác và chế biến Bauxite, trong đó giai đoạn đầu hết sức cần thiết là chế biến Alumin. Bên cạnh đó, từ việc triển khai các Dự án Bauxite để giúp cho vùng đất Tây Nguyên giàu tiềm năng nhưng hiện còn rất nhiều khó khăn trong cơ hội phát triển kinh tế xã hội, cải thiện và nâng cao đời sống của nhân dân.

Bộ trưởng Vũ Huy Hoàng nêu rõ: "Việc phát triển ngành công nghiệp khai thác và chế biến Bauxite là chủ trương đúng đắn, cần thiết và phù hợp, đã được Đảng, Nhà nước xem xét thận trọng, giao cho Vinacomin tổ chức triển khai. Vì đây là một lĩnh vực công nghiệp mới mẻ, chúng ta chưa có kinh nghiệm, nên quan điểm chỉ đạo là trước hết phải làm tốt công tác quy hoạch, và trong quá trình thực hiện quy hoạch, nếu phát sinh bất cập thì phải kịp thời có sự xem xét để điều chỉnh, bổ sung cho phù hợp, phải làm thí điểm và đi từ quy mô nhỏ lên dần quy mô lớn. Điều hết sức quan trọng là chúng ta chủ trương tự làm chủ đầu tư từ khâu khai thác đến khâu chế biến bauxite, chỉ sử dụng công nghệ nước ngoài ở những khâu Việt Nam chưa làm được. Do vậy, ở giai đoạn hiện nay, chúng ta mới đầu tư thí điểm 2 Dự án khai thác Bauxite và chế biến thành Alumin tại Tân Rai (Lâm Đồng) và Nhân Cơ (Đắk Nông)".

Tuy nhiên điều mà nhân dân còn băn khoăn là tại sao Dự án Tân Rai chậm tiến độ hơn 2 năm nay, còn Dự án Nhân Cơ có thể chậm tiến độ hơn 1 năm? Bộ trưởng Vũ Huy Hoàng cho biết, nguyên nhân chính và khách quan là do các dự án có công nghệ khá phức tạp, lần đầu tiên được đầu tư ở Việt Nam và được thi công trong điều kiện hết sức khó khăn của vùng Tây Nguyên. Việc thi công hồ bùn đỏ bị kéo dài do phải rà soát, tái thẩm định thiết kế kỹ thuật và bổ sung các giải pháp để đảm bảo an toàn cho công trình. Đây là một trong những nguyên nhân khách quan chủ yếu dẫn đến phải kéo dài tiến độ. Quan điểm của Bộ là phải chấp nhận kéo dài nhưng đổi lại sẽ yên tâm hơn về mức độ an toàn công trình.

Còn nguyên nhân chủ quan, theo Bộ trưởng Vũ Huy Hoàng là do Việt Nam chưa có kinh nghiệm trong quản lý đầu tư các dự án loại này. Chủ đầu tư và cơ quan quản lý nhà nước, ở giai đoạn đầu chưa thực hiện tốt công tác thông tin tuyên truyền, làm cho một bộ phận trong dư luận xã hội chưa đồng thuận với việc triển khai Dự án, nên ở giai đoạn đầu của quá trình thi công có một số hạng mục đã phải tạm giãn tiến độ chờ xem xét. Tuy nhiên đến nay, chủ đầu tư cũng đã hoàn thành cơ bản việc đầu tư Dự án tại Tân Rai và cuối tháng 12 năm 2012 đã sản xuất thử thành công sản phẩm Alumin đầu tiên với chất lượng được đánh giá cơ bản đạt yêu cầu. Còn đối với Dự án Nhân Cơ, do rút được kinh nghiệm từ Dự án Tân Rai, tiến độ có được cải thiện hơn, hiện đã thực hiện được hơn 50% khối lượng xây lắp và dự kiến nửa đầu năm 2014 tới sẽ đưa vào vận hành.

Một vấn đề khác đặt ra hiện nay là giá Alumin đã giảm xuống mức 326,5 USD/tấn. Vậy, nếu căn cứ vào mức giá như hiện nay thì hiệu quả của hai dự án khai thác Bauxite được dựa trên những cơ sở, tính toán nào? Bộ trưởng Vũ Huy Hoàng cho rằng, đúng là giá Alumin hiện tại thấp hơn giá tính toán tại thời điểm phê duyệt dự án khoảng 10%. Tuy nhiên, việc xem xét hiệu quả kinh tế của các dự án đầu tư, nhất là những dự án có vốn đầu tư lớn, thời hạn hoạt động dài 30 đến 40 năm… cần dựa trên những tính toán dài hạn chứ không nên chỉ căn cứ vào một thời điểm nhất định để khẳng định dự án đó hiệu quả hay không hiệu quả.

Bộ trưởng Vũ Huy Hoàng nêu rõ: "Thứ nhất, phải khẳng định 2 Dự án là thí điểm bước đầu để hình thành ngành công nghiệp khai thác và chế biến nhôm của Việt Nam. Mà đã là thí điểm thì phải có thời gian để khẳng định về mức độ chắc chắn của hiệu quả kinh tế.

Thứ hai, giá Alumin trên thị trường thế giới tuy hiện nay thấp hơn giá tại thời điểm đầu năm 2009 – thời điểm phê duyệt Dự án, nhưng cũng như đối với các kim loại mầu khác, không ai đảm bảo rằng, mức giá này sẽ cố định như thế trong vòng 5 hoặc 10 năm tới.

Thứ ba, 2 Dự án thí điểm tại Lâm Đồng và Đắk Nông không thuần tuý là 2 Dự án kinh doanh của một doanh nghiệp. Đối với doanh nghiệp thì hiệu quả kinh doanh là một mục tiêu chủ yếu, nhưng đối với xã hội điều lớn hơn mà tất cả chúng ta mong đợi là hiệu quả tổng hợp về kinh tế - xã hội đối với phát triển vùng, phát triển ngành và phát triển nền kinh tế. Vì vậy, quan điểm của tôi là hãy để Dự án vận hành một thời gian rồi chúng ta sẽ có cơ sở hơn trong xem xét và đánh giá hiệu quả của Dự án. Có lẽ đó là cách tiếp cận khách quan và phù hợp.

Thêm nữa, cùng với việc chủ đầu tư tiếp tục rà soát, tiết kiệm chi phí, nâng cao hiệu suất sử dụng máy móc thiết bị... thì chắc chắn hiệu quả sẽ được tăng lên".

Liên quan đến việc dừng triển khai dự án cảng Kê Gà (Bình Thuận), nhiều câu hỏi đặt ra, liệu quyết định này có cho thấy những tính toán trong việc triển khai các dự án Bauxite là vội vã và chưa thực sự chặt chẽ? Bộ trưởng Vũ Huy Hoàng nhận định: Theo thiết kế ban đầu, dự án đầu tư xây dựng cảng Kê Gà được lập với quy mô công suất năm 2015: 3,5 triệu tấn/năm; năm 2020: 17,5 triệu tấn/năm; năm 2025: 27 triệu tấn/năm; năm 2030: 37 triệu tấn/năm nhằm trước hết phục vụ cho các dự án Bauxite – Nhôm của Tập đoàn Công nghiệp Than và Khoảng sản Việt Nam (Vinacomin) và phục vụ các dự án khai thác chế biến Titan, than cho các nhà máy điện, có nghĩa là xây dựng một cảng tổng hợp. Tuy nhiên, trong quá trình xem xét lại Quy hoạch Bauxite, Chính phủ đã chỉ đạo rà soát, điều chỉnh cho phù hợp theo hướng quy mô khác thác và chế biến nhỏ hơn trước: Tổng công suất của 2 Dự án Tân Rai và Nhân Cơ với khoảng 1,3 triệu tấn/năm, thấp hơn nhiều so với thiết kế ban đầu. Mặt khác, hiện nay với việc tỉnh Bình Thuận đã có cảng Vĩnh Tân và đang chuẩn bị lập dự án xây dựng cảng trung chuyển than cho khu vực phía Nam, và việc khai thác Titan cũng đang tạm dừng cho đến khi có dự án chế biến sâu..., thì việc dừng xây dựng cảng Kê Gà là hợp lý. Với lý do trên, theo đề nghị của Vinacomin và ý kiến của các Bộ, ngành liên quan như Bộ Công Thương, Giao thông Vận tải, Tài chính, Kế hoạch và Đầu tư, Tài nguyên và Môi trường, Khoa học và Công nghệ..., Thủ tướng Chính phủ đã chấp thuận cho dừng đầu tư cảng Kê Gà. Trong thực tế hầu như chưa có sự đầu tư đáng kể nào cho Dự án này.

Trở lại với vấn đề được nhiều người dân rất quan tâm đó là những tác động tới môi trường của hai Dự án này, liệu có xảy ra trường hợp sau khi hoàn tất thí điểm mới nhận ra, đặc biệt là vấn đề bùn thải?

Bộ trưởng Vũ Huy Hoàng khẳng định: Đây là vấn đề được Đảng, Nhà nước, cũng như dư luận hết sức quan tâm và trên thực tế đã có nhiều bài học về môi trường, không chỉ trong nước mà cả trên thế giới. Bộ trưởng Vũ Huy Hoàng cho biết: Chính phủ đã giao Bộ Tài nguyên và Môi trường cùng Bộ Công Thương chủ trì phối hợp với các Bộ, ngành tiến hành thận trọng các khâu có liên quan đến an toàn công trình, từ thiết kế hồ bùn đỏ đến các biện pháp bảo vệ môi trường, biện pháp xử lý hữu hiệu khi xảy ra sự cố. Ngay sau khi xảy ra sự cố vỡ hồ bùn đỏ ở Hungary, chúng ta đã cử Đoàn sang khảo sát để rút kinh nghiệm cần thiết. Hiện nay, Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam đang hoàn thiện Đề tài ở quy mô thử nghiệm để chuyển sang quy mô công nghiệp việc nghiên cứu xử lý bùn đỏ để thu hồi lại xút, sản xuất sắt xốp, xỉ. Nếu thành công, vừa sẽ mang lại nguồn thu bổ sung cho Dự án, vừa giảm chi phí đầu tư.

Kết thúc chuyên mục Dân hỏi Bộ trưởng trả lời, Bộ trưởng Bộ Công Thương Vũ Huy Hoàng tin tưởng, với sự vào cuộc của nhiều cơ quan quản lý Nhà nước, nhiều cơ sở nghiên cứu khoa học cả trong và ngoài nước, chúng ta có thể yên tâm về vấn đề môi trường tại 2 Dự án này. Nghĩa là sẽ không xảy ra tình trạng sau khi hoàn tất việc thí điểm lại phát sinh các hậu quả tiêu cực không thể khắc phục về môi trường./.