Đánh giá kết quả thực hiện chủ trương về đổi mới phương thức lãnh đạo, phương pháp hoạt động của Mặt trận Tổ quốc và các đoàn thể nhân dân, Nghị quyết Đại hội XI của Đảng chỉ rõ: “Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và các đoàn thể nhân dân phát huy tốt hơn vai trò tập hợp, xây dựng khối đại đoàn kết toàn dân tộc; củng cố, mở rộng tổ chức, phát triển đoàn viên, hội viên, tổ chức nhiều phong trào thi đua, nhiều cuộc vận động có hiệu quả thiết thực...; cùng Nhà nước chăm lo, bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp, chính đáng của nhân dân”(1). Tuy nhiên, Đảng ta cũng thẳng thắn chỉ ra rằng: “Phương thức lãnh đạo của Đảng đối với Nhà nước, Mặt trận Tổ quốc và các đoàn thể chính trị - xã hội trên một số nội dung chưa rõ, chậm đổi mới”(2).

Thực tiễn đang đặt ra một cách cấp thiết phải đổi mới mạnh mẽ hơn nữa phương thức lãnh đạo của Đảng đối với Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và các đoàn thể nhân dân ở nước ta hiện nay. Đại hội XI của Đảng xác định: “Đổi mới phương thức lãnh đạo của Đảng đối với Mặt trận Tổ quốc và các đoàn thể nhân dân, tôn trọng nguyên tắc hiệp thương dân chủ trong tổ chức và hoạt động của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam”(3).

Xác định đúng đắn vị trí, vai trò của Đảng trong Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và mối quan hệ của Đảng với các tổ chức thành viên

Trong tiến trình cách mạng dân tộc, dân chủ và cách mạng xã hội chủ nghĩa ở nước ta, để xây dựng và phát huy sức mạnh đại đoàn kết của toàn dân tộc, Đảng ta đã tổ chức ra Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và các đoàn thể nhân dân để tập hợp, tuyên truyền, vận động các tầng lớp nhân dân, không phân biệt giai cấp, đảng phái, tôn giáo, chính kiến, hợp thành lực lượng to lớn đấu tranh vì sự nghiệp cách mạng của toàn dân tộc. Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội (bổ sung, phát triển năm 2011) xác định: “Mặt trận Tổ quốc Việt Nam là tổ chức liên minh chính trị, liên hiệp tự nguyện của tổ chức chính trị, tổ chức chính trị - xã hội, tổ chức xã hội và các cá nhân tiêu biểu trong các giai cấp, tầng lớp xã hội, các dân tộc, tôn giáo và người Việt Nam định cư ở nước ngoài. Mặt trận Tổ quốc Việt Nam là một bộ phận của hệ thống chính trị, là cơ sở chính trị của chính quyền nhân dân. Đảng Cộng sản Việt Nam vừa là thành viên vừa là người lãnh đạo Mặt trận. Mặt trận hoạt động theo nguyên tắc tự nguyện, hiệp thương dân chủ, phối hợp và thống nhất hành động”(4), và “Đảng, Nhà nước có cơ chế, chính sách, tạo điều kiện để Mặt trận và các đoàn thể nhân dân hoạt động có hiệu quả, thực hiện vai trò giám sát và phản biện xã hội”(5). Theo quy định này, Đảng là một bộ phận thành viên của Mặt trận Tổ quốc và nằm trong Mặt trận, nhưng là thành viên giữ vai trò hạt nhân lãnh đạo mọi hoạt động của Mặt trận. Đảng lãnh đạo xây dựng cơ cấu tổ chức, xác định nguyên tắc hoạt động và cơ chế vận hành của Mặt trận Tổ quốc trong hệ thống chính trị.

Nhân dân ủy quyền cho Đảng lãnh đạo sự nghiệp cách mạng, trong đó có Mặt trận Tổ quốc và các đoàn thể nhân dân, song sự ủy quyền là có điều kiện: Đảng phải trung thành và phụng sự lợi ích của nhân dân và dân tộc, tôn trọng luật lệ của tổ chức do Đảng lập ra. Để đổi mới đúng đắn phương thức lãnh đạo của Đảng đối với Mặt trận Tổ quốc và các đoàn thể nhân dân, phải xác định rõ vị trí, vai trò của Đảng trong Mặt trận này: Đảng so với các thành viên khác của Mặt trận Tổ quốc là bình đẳng, nhưng với tư cách là đội tiền phong cách mạng, Đảng được giai cấp, nhân dân và dân tộc thừa nhận là người lãnh đạo của mình. Chỉ có kiên trì nhận thức và hành động như vậy, Đảng mới thiết lập, duy trì và củng cố được mối quan hệ gắn bó mật thiết với nhân dân trên suốt chặng đường cách mạng lâu dài, anh dũng, gian khổ của dân tộc.

Trên cương vị Đảng duy nhất cầm quyền ở nước ta hiện nay, hầu hết đảng viên của Đảng được bố trí vào các vị trí quan trọng của bộ máy nhà nước từ Trung ương đến cơ sở. Đây là điều kiện vô cùng thuận lợi để Đảng ta thực hiện vai trò, nhiệm vụ cầm quyền của mình. Tuy nhiên, cũng vì vậy mà tệ quan liêu và hành chính hóa trong bộ máy nhà nước đang ngày càng thâm nhiễm nặng vào tư tưởng, tác phong công tác của đội ngũ cán bộ, đảng viên của Đảng, làm cho hoạt động lãnh đạo của không ít cấp bộ đảng cũng trở nên quan liêu và hành chính hóa. Thực tế lãnh đạo hiện nay của không ít cấp bộ đảng đối với Mặt trận Tổ quốc và các đoàn thể nhân dân cho thấy, phong cách lãnh đạo thiên về lãnh đạo từ “bên trên” xuống, nghĩa là việc ban hành chỉ thị, nghị quyết lãnh đạo chủ yếu xuất phát từ ý chí của cấp lãnh đạo, sau đó phổ biến, quán triệt nghị quyết cho nhân dân thực hiện; việc tiếp thu mọi ý kiến từ phía các đoàn thể nhân dân chủ yếu qua các báo cáo trung gian, ít sát thực tế. Phải chăng vì vậy mà vị trí, vai trò hạt nhân lãnh đạo của Đảng trong Mặt trận và các đoàn thể nhân dân có xu hướng đứng bên ngoài, và đứng trên Mặt trận, trong khi đó sự lãnh đạo đòi hỏi phải nằm trong và đi cùng với các thành viên của Mặt trận để vận động, thuyết phục, dẫn đường, chỉ lối cho các tầng lớp nhân dân thực hiện đường lối, chủ trương của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước. Chính xu hướng quan liêu, hành chính hóa công tác đảng đã làm cho khoảng cách giữa Đảng và các thành viên của Mặt trận có xu hướng ngày càng cách xa nhau.

Đổi mới phương thức lãnh đạo của Đảng đối với Mặt trận Tổ quốc và các đoàn thể nhân dân cần bảo đảm lãnh đạo khoa học và dân chủ 

Hoạt động lãnh đạo của Đảng đối với Nhà nước và xã hội có hai quá trình quan hệ chặt chẽ với nhau và làm tiền đề cho nhau. Quá trình thứ nhất gồm toàn bộ những công việc nội bộ, bên trong của Đảng, hướng vào việc xây dựng được đường lối, chính sách đúng đắn và năng lực tổ chức thực hiện đường lối, chính sách đó. Quá trình thứ hai gồm toàn bộ những hoạt động hướng ra bên ngoài Đảng, nhằm biến đường lối, chính sách của Đảng thành hiện thực. Kết quả của cả hai quá trình hoạt động lãnh đạo này là thực trạng phát triển kinh tế - chính trị, văn hóa - xã hội, quốc phòng - an ninh... của đất nước qua các giai đoạn cách mạng khác nhau. 

Nội dung, phương thức lãnh đạo của Đảng đối với Nhà nước và xã hội nói chung, đối với Mặt trận Tổ quốc và các đoàn thể nhân dân nói riêng không nằm ngoài hai quá trình lãnh đạo đó. Việc đổi mới phương thức lãnh đạo của Đảng đối với Mặt trận Tổ quốc và các đoàn thể nhân dân cũng được xem xét trong quá trình đổi mới ban hành đường lối, chính sách; thể chế hóa đường lối, chính sách của Đảng thành Hiến pháp, pháp luật, chính sách và kế hoạch của Nhà nước; tổ chức thực hiện đường lối của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước trong các tầng lớp quần chúng nhân dân. Với hướng tiếp cận đổi mới phương thức lãnh đạo của Đảng đối với Mặt trận Tổ quốc và các đoàn thể nhân dân như vậy, nội dung đổi mới phương thức lãnh đạo của Đảng giai đoạn hiện nay gồm:

Một là, đổi mới việc ban hành các chỉ thị, nghị quyết của Đảng về hoạt động của Mặt trận Tổ quốc và các đoàn thể nhân dân theo hướng: các cấp bộ đảng, nhất là người đứng đầu, phải sâu sát cơ sở, đi cùng nhân dân để nắm được yêu cầu, nguyện vọng của đa số nhân dân, từ đó xây dựng và ban hành các quyết định lãnh đạo. 

Để có được những thông tin đúng đắn từ thực tiễn phục vụ lãnh đạo, các cấp bộ đảng phải xây dựng mạng lưới tổ chức thu thập và xử lý thông tin hai chiều khách quan: một chiều từ phía các tầng lớp nhân dân phản ánh lên qua các phương tiện thông tin đại chúng và tổ chức chính trị - xã hội, tổ chức xã hội nghề nghiệp của nhân dân; và chiều ngược lại từ phía các tổ chức của Đảng, Nhà nước thông qua tổ chức, bộ máy thu thập và xử lý thông tin khoa học. Trên cơ sở có được những thông tin, tư liệu khách quan, khoa học, phản ánh đúng đắn nhu cầu, nguyện vọng của nhân dân, tình hình cụ thể của địa phương, đơn vị, các cấp bộ đảng mới có thể có quyết sách lãnh đạo đúng đắn.

Thực tế thời gian qua cho thấy, có không ít nghị quyết lãnh đạo không sát với nhu cầu, nguyện vọng của nhân dân; sau khi ban hành nghị quyết, các cấp bộ đảng coi như việc lãnh đạo đã xong, không ráo riết kiểm tra xem chủ trương lãnh đạo của Đảng có được tổ chức thực hiện đúng quy trình pháp luật và hợp với lòng dân hay không. Đã có không ít chính sách của Nhà nước vừa mới ban hành đã bị dư luận nhân dân phản ứng, không đồng tình, phải tạm hoãn thi hành, hoặc hủy bỏ. Đây là những minh chứng cho thấy, chủ trương lãnh đạo của các cấp bộ đảng và quá trình thể chế hóa chủ trương lãnh đạo của Đảng thành chính sách của Nhà nước chưa sát dân và chưa thực sự xuất phát từ nhu cầu, nguyện vọng của nhân dân.

Hai là, đổi mới công tác kiểm tra, giám sát thực hiện nghị quyết của Đảng, kết hợp với giám sát, phản biện của Mặt trận Tổ quốc và các đoàn thể nhân dân. 

Theo quan điểm của Đảng ta hiện nay, phải dựa vào nhân dân để xây dựng Đảng. Nhân dân tham gia xây dựng Đảng có nhiều biện pháp, trong đó Đảng ta nhấn mạnh vai trò giám sát, phản biện xã hội của Mặt trận Tổ quốc và các đoàn thể nhân dân đối với chủ trương, đường lối của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước là một biện pháp quan trọng.

Việc để nhân dân tham gia kiểm soát các quyết định lãnh đạo của Đảng, theo Chủ tịch Hồ Chí Minh, là cần thiết và tất yếu. Người còn chỉ ra cách thức kiểm soát: “Kiểm soát có hai cách: một cách là từ trên xuống... Một cách nữa là từ dưới lên. Tức là quần chúng và cán bộ kiểm soát sự sai lầm của người lãnh đạo và bày tỏ cái cách sửa chữa sự sai lầm đó”(6). Nhưng quần chúng nhân dân kiểm soát người lãnh đạo của mình từ dưới lên bằng cách nào? Theo Chủ tịch Hồ Chí Minh, kiểm soát bằng cách: “khai hội, phê bình và bày tỏ ý kiến, bầu cử các ủy ban, các hội đồng, v.v.; đó là những cách quần chúng kiểm soát những người lãnh đạo”(7).

Trong điều kiện hiện nay, việc đổi mới công tác kiểm tra, giám sát của Đảng đối với đảng viên và tổ chức đảng hoạt động trong Mặt trận Tổ quốc và các đoàn thể nhân dân phải chú trọng kết hợp với vai trò giám sát và phản biện xã hội của Mặt trận và đoàn thể nhân dân đối với sự lãnh đạo của Đảng. Giám sát và phản biện cả trong quá trình xây dựng, ban hành các chỉ thị, nghị quyết lãnh đạo; cả trong quá trình tổ chức thực hiện nghị quyết cũng như trong quá trình kiểm tra, giám sát kết quả cuối cùng. Trong ba khâu cơ bản của quy trình lãnh đạo, vai trò giám sát và phản biện xã hội của Mặt trận Tổ quốc và các đoàn thể nhân dân cần được đặc biệt phát huy ở khâu tổ chức thực hiện nghị quyết. Trong khâu này có hai việc hết sức quan trọng phải tích cực giám sát và phản biện xã hội, đó là việc lựa chọn, bố trí, sử dụng cán bộ của các cấp bộ đảng và việc ban hành các chính sách của cơ quan nhà nước.

Khi Đảng là người lãnh đạo, đồng thời chủ trương để Mặt trận Tổ quốc và các đoàn thể nhân dân thực hiện vai trò giám sát, phản biện xã hội đối với các quyết định lãnh đạo của Đảng, chính sách và pháp luật của Nhà nước, thì vai trò ấy của Mặt trận Tổ quốc và các đoàn thể nhân dân có phản ánh đúng mong muốn, nguyện vọng thật của người dân hay không là một câu hỏi khó, đây là một chủ trương đúng đắn, nhưng không dễ thực hiện. Để thực hiện chủ trương này, trong điều kiện hiện nay, vai trò giám sát và phản biện xã hội của Mặt trận Tổ quốc và đoàn thể nhân dân phải được xây dựng thành quy chế và quy định pháp luật chặt chẽ để điều chỉnh hành vi của các tổ chức và cá nhân có liên quan. Chỉ trên cơ sở được điều chỉnh bằng luật và quy chế, mới có thể không để một cơ quan, tổ chức hoặc cá nhân nào đó có thể vận dụng hoặc lợi dụng để ngăn cản thực hiện, cũng như thực hiện tùy tiện vai trò giám sát, phản biện xã hội của Mặt trận Tổ quốc và các đoàn thể nhân dân đối với Đảng và Nhà nước.

Ba là, đổi mới công tác tư tưởng của Đảng trong lãnh đạo Mặt trận Tổ quốc và các đoàn thể nhân dân. 

Đảng lãnh đạo nhân dân không chỉ bằng những phương thức của Đảng, mà còn lãnh đạo thông qua bộ máy nhà nước. Lãnh đạo thông qua Nhà nước là đặc điểm lãnh đạo căn bản nhất của Đảng khi trở thành đảng cầm quyền. Mặc dù vậy, phương thức lãnh đạo có tính bản chất của các đảng cộng sản vẫn là lãnh đạo bằng công tác tư tưởng. Phương thức lãnh đạo bằng công tác tư tưởng đòi hỏi toàn Đảng cũng như các cấp bộ đảng, sau khi có chủ trương, chính sách đúng đắn, phải đi sâu vào các tầng lớp nhân dân để tuyên truyền, giáo dục, thuyết phục, giác ngộ tư tưởng, tổ chức và nêu gương trước quần chúng, làm cho quần chúng hướng theo một cách tự nguyện, tự giác. Người lãnh đạo phải luôn nhận thức rõ rằng, tiến hành công tác tư tưởng trong nhân dân là làm công tác lãnh đạo; muốn lãnh đạo hiệu quả phải tích cực làm công tác tư tưởng; trách nhiệm làm công tác tư tưởng trước hết thuộc về người lãnh đạo, nhất là người đứng đầu cấp ủy, tổ chức đảng.

Để lãnh đạo Mặt trận Tổ quốc và các đoàn thể nhân dân bằng công tác tư tưởng hiệu quả, các cấp bộ đảng và đảng viên phải thể hiện rõ tính tiền phong gương mẫu trước quần chúng nhân dân, đó là: tinh thần cách mạng kiên định và hành động nhất quán hướng tới mục tiêu độc lập dân tộc gắn với chủ nghĩa xã hội; hệ tư tưởng tiên tiến, trí tuệ cao và phong cách văn minh; tổ chức chặt chẽ, kỷ luật tự giác nghiêm minh, tinh thần dân chủ rộng rãi. 

Bốn là, đổi mới việc thể chế hóa nghị quyết của Đảng thành các văn bản pháp luật để chỉ đạo, quản lý hoạt động của Mặt trận Tổ quốc và các đoàn thể nhân dân. 

Quá trình thể chế hóa các chủ trương, đường lối của Đảng thành chính sách, pháp luật của Nhà nước, một mặt, phải đúng trình tự ban hành các văn bản pháp luật đã quy định; mặt khác, phải bổ sung vào quy trình ban hành các văn bản pháp luật đó vai trò giám sát, phản biện xã hội của Mặt trận Tổ quốc và các đoàn thể nhân dân. Cần có quy định rằng, ngoại trừ những vấn đề thuộc bí mật quốc gia, còn tất cả các chính sách của Nhà nước trước khi ban hành cần phải trải qua quá trình xin ý kiến thẩm định, phản biện của Mặt trận Tổ quốc và các đoàn thể nhân dân, của các cơ quan nghiên cứu khoa học và các tổ chức xã hội nghề nghiệp. Những vấn đề lớn như sửa đổi Hiến pháp phải để nhân dân có quyền phúc quyết cuối cùng; những vấn đề khác tuy nhỏ hơn, nhưng có tầm ảnh hưởng sâu rộng trong xã hội thì cần trưng cầu ý dân. Làm được như vậy, sự gắn kết chặt chẽ giữa ý Đảng với lòng dân sẽ trở nên sâu sắc, đồng thời có khả năng ngăn chặn tác hại của lợi ích nhóm và tham nhũng chính trị đang có xu hướng phát triển ở nước ta hiện nay.

Năm là, đổi mới công tác cán bộ của Đảng trong các cơ quan của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và các đoàn thể nhân dân, bảo đảm tinh gọn, năng động, sâu sát với nhân dân, đồng thời phát huy vai trò của Mặt trận Tổ quốc và các đoàn thể nhân dân tham gia xây dựng đội ngũ cán bộ cho các cơ quan đảng và bộ máy nhà nước. 

Đảng lãnh đạo Mặt trận Tổ quốc và các đoàn thể nhân dân bằng công tác cán bộ là một nội dung quan trọng trong phương thức lãnh đạo của Đảng, vì vậy đổi mới công tác cán bộ của Mặt trận Tổ quốc và các đoàn thể là trực tiếp đổi mới phương thức lãnh đạo của Đảng trong lĩnh vực này. Đổi mới công tác cán bộ của Mặt trận Tổ quốc và các đoàn thể gồm những nội dung sau: các cấp ủy đảng định rõ tiêu chuẩn, điều kiện cần có của người cán bộ làm công tác Mặt trận và đoàn thể để đào tạo, bồi dưỡng, quy hoạch và giới thiệu cho các cơ quan này bầu chọn công khai, dân chủ; các cấp ủy đảng không nên hạn chế việc tự ứng cử từ phía các tổ chức thành viên. Cần tránh việc áp đặt cán bộ làm việc trong các cơ quan của Mặt trận Tổ quốc và các đoàn thể nhân dân, nhất là trong bầu cử cán bộ lãnh đạo. Các cấp ủy đảng lãnh đạo Mặt trận Tổ quốc và các tổ chức thành viên làm tốt công tác hiệp thương để chọn ra những đại biểu ưu tú đưa vào danh sách bầu cử hội đồng nhân dân các cấp và đại biểu Quốc hội. Vì vậy, cần nghiên cứu cơ chế để nhân dân thực hiện quyền làm chủ Nhà nước của mình thông qua Mặt trận Tổ quốc và các đoàn thể nhân dân, không chỉ bằng giám sát, phản biện xã hội, mà còn thực hiện quyền làm chủ Nhà nước thông qua bỏ phiếu bất tín nhiệm đối với những đại biểu trong bộ máy nhà nước, những đại biểu do Ủy ban Mặt trận Tổ quốc hiệp thương dân chủ đề cử./.

-------------------------------------------------

(1), (2), (3) Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XI, Nxb. Chính trị quốc gia - Sự thật, Hà Nội, 2011, tr. 158 - 159, 175, 264

(4), (5) Văn kiện Đại hội XI đã dẫn, tr. 86 - 87

(6), (7) Hồ Chí Minh: Toàn tập, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2000, t. 5, tr. 288