Hà Nội chủ động thích ứng để hướng tới “đô thị khí hậu” kiên cường

Biến đổi khí hậu - thách thức toàn cầu và yêu cầu cấp thiết đối với phát triển bền vững đô thị

Biến đổi khí hậu hiện là một trong những mối đe dọa nghiêm trọng nhất đối với sự phát triển bền vững của nhân loại trong thế kỷ XXI. Tốc độ gia tăng nhiệt độ toàn cầu, mực nước biển dâng, tần suất và cường độ các hiện tượng thời tiết cực đoan ngày càng lớn đang tác động trực tiếp đến an ninh môi trường, an ninh năng lượng, an ninh lương thực và sức khỏe con người trên toàn cầu. Theo phân tích từ Tổ chức Khí tượng thế giới (World Meteorological Organization - WMO), năm 2024 là năm nóng nhất từng được ghi nhận, với nhiệt độ trung bình toàn cầu lên tới khoảng 1,55 °C (±0,13 °C) so với mức thời kỳ tiền công nghiệp⁽¹⁾.

Việt Nam, một quốc gia ven biển có khí hậu nhiệt đới, địa hình đa dạng, nền kinh tế đang trong quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa, biến đổi khí hậu không chỉ là nguy cơ môi trường mà còn là thách thức phát triển, đe dọa trực tiếp đến sinh kế của người dân, đặc biệt là những nhóm dễ bị tổn thương. Văn kiện Đại hội XIII của Đảng nhấn mạnh: “Chủ động thích ứng với biến đổi khí hậu, phòng, chống và giảm nhẹ thiên tai, dịch bệnh”⁽²⁾ nhằm bảo đảm phát triển bền vững đất nước trong bối cảnh mới.

Trong đó, các đô thị lớn nơi tập trung đông dân cư, mật độ xây dựng cao, tiêu thụ năng lượng lớn và là nguồn phát thải khí nhà kính đáng kể đang trở thành không gian dễ bị tổn thương nhất trước tác động của biến đổi khí hậu. Thực tế, các hiện tượng như hiệu ứng đảo nhiệt đô thị, ô nhiễm không khí, suy giảm hệ sinh thái cây xanh đô thị và tình trạng úng ngập cục bộ đã và đang diễn ra phổ biến tại nhiều thành phố lớn trên thế giới và ở Việt Nam, đặt ra những thách thức lớn đối với công tác quản lý đô thị, an sinh xã hội và chất lượng sống của người dân.

Từ yêu cầu thực tiễn đó, khái niệm “đô thị kiên cường khí hậu”, những đô thị có khả năng thích ứng, chống chịu, phục hồi nhanh trước các tác động của khí hậu cực đoan, ngày càng được các quốc gia, tổ chức quốc tế và chính quyền đô thị quan tâm. Đây không chỉ là một định hướng phát triển, mà còn là giải pháp căn cơ để các đô thị bảo đảm an toàn cho cư dân, duy trì năng lực vận hành, hướng tới mô hình tăng trưởng bền vững.

Một số kết quả bước đầu

Thành phố Hà Nội đang trong quá trình đô thị hóa mạnh mẽ, phải đối mặt với sự gia tăng của những thách thức từ môi trường, đặc biệt là các tác động từ biến đổi khí hậu. Những năm gần đây, Hà Nội đã có những chuyển biến tích cực trong tư duy phát triển, từng bước đổi mới mô hình tăng trưởng theo hướng gắn kết hài hòa giữa phát triển kinh tế - xã hội với bảo vệ môi trường sinh thái, chủ động thích ứng với biến đổi khí hậu, nâng cao chất lượng sống cho người dân.

Nghị quyết Đại hội đại biểu Đảng bộ thành phố Hà Nội lần thứ XVII xác định rõ: “Chủ động thích ứng với biến đổi khí hậu; phòng, chống thiên tai và dịch bệnh; quản lý tài nguyên và bảo vệ môi trường có hiệu quả” là một trong ba nội dung quan trọng nằm trong đột phá chiến lược về phát triển hạ tầng đô thị của Thủ đô nhiệm kỳ 2020 - 2025⁽³⁾. Trên cơ sở đó, Ủy ban nhân dân thành phố đã ban hành nhiều chương trình, kế hoạch hành động cụ thể, tạo khuôn khổ pháp lý và định hướng thực thi thống nhất, như Kế hoạch số 55/KH-UBND, ngày 21-2-2025, “Về việc thực hiện Quyết định số 1422/QĐ-TTg, ngày 19-11-2024, của Thủ tướng Chính phủ về Kế hoạch quốc gia thích ứng với biến đổi khí hậu giai đoạn 2021 - 2030, tầm nhìn đến năm 2050”. Văn bản này thể hiện rõ cam kết chính trị của Hà Nội trong việc chuyển hóa các mục tiêu thích ứng với biến đổi khí hậu thành hành động thực tiễn, đồng thời tạo cơ sở để thu hút nguồn lực, huy động sự tham gia của toàn xã hội.

Cùng với việc hoàn thiện thể chế và nâng cao nhận thức cho cán bộ, đảng viên, người dân và doanh nghiệp, thành phố Hà Nội đã triển khai nhiều chương trình, dự án cụ thể nhằm hiện thực hóa các mục tiêu chiến lược về ứng phó biến với đổi khí hậu. Một số kết quả đáng ghi nhận có thể kể đến, như: 1) Phát triển hệ thống giao thông xanh, thông minh: Hà Nội là địa phương đi đầu trong cả nước trong phát triển phương tiện giao thông công cộng thân thiện môi trường. Việc đưa vào vận hành tuyến đường sắt đô thị Cát Linh - Hà Đông và mở rộng các tuyến xe buýt điện Vinbus là bước tiến quan trọng nhằm giảm phương tiện cá nhân, giảm phát thải khí nhà kính và cải thiện chất lượng không khí nội đô. 2) Tăng cường mảng xanh đô thị: Thành phố Hà Nội tích cực triển khai trồng mới hàng triệu cây xanh trong các năm gần đây, đồng thời quy hoạch, đầu tư thêm nhiều công viên, vườn hoa, tạo không gian xanh công cộng cho người dân, góp phần giảm hiệu ứng đảo nhiệt đô thị và nâng cao sức khỏe cộng đồng. 3) Ứng dụng khoa học, công nghệ trong quản lý môi trường: Hà Nội xây dựng và vận hành hệ thống quan trắc không khí, nước thải tự động tại nhiều điểm trọng yếu; triển khai thí điểm mô hình thu gom rác thải thông minh tại một số quận nội thành, góp phần hiện đại hóa công tác quản lý môi trường đô thị. 4) Thúc đẩy phát triển công trình xanh và đô thị tiết kiệm năng lượng: Một số khu đô thị mới, trung tâm thương mại, tòa nhà văn phòng tại Hà Nội đã áp dụng tiêu chuẩn công trình xanh, tăng cường sử dụng vật liệu thân thiện môi trường, thiết kế thông gió tự nhiên, lắp đặt hệ thống năng lượng mặt trời, hệ thống xử lý nước thải tái sử dụng… 5) Điều chỉnh quy hoạch đô thị theo hướng thích ứng và bền vững: Thành phố Hà Nội đã điều chỉnh quy hoạch chung nhằm mở rộng không gian xanh, giảm mật độ xây dựng nội đô, phát triển các đô thị vệ tinh để giãn dân và giảm tải cho hạ tầng kỹ thuật - xã hội khu vực trung tâm. Đây là định hướng quan trọng góp phần nâng cao khả năng chống chịu của đô thị trước các tác động bất thường của thời tiết và khí hậu.

Những vấn đề đặt ra và giải pháp

Mặc dù đạt được nhiều kết quả trong chủ động ứng phó với biến đổi khí hậu, song trong quá trình triển khai các chương trình, kế hoạch, Hà Nội vẫn tồn tại không ít khó khăn, thách thức:

Thứ nhất, tính đồng bộ và hiệu quả thực chất còn hạn chế.

Hiện nay, nhiều kế hoạch, chương trình hành động về ứng phó với biến đổi khí hậu và tăng trưởng xanh của thành phố Hà Nội mới dừng ở mức định hướng, chưa thật sự đi vào chiều sâu, thiếu sự lồng ghép hiệu quả giữa các ngành, lĩnh vực. Một số văn bản triển khai còn mang tính hình thức, chưa có hệ thống chỉ số đánh giá, giám sát cụ thể kết quả thực hiện. Việc phân công trách nhiệm giữa các cấp, các ngành còn chồng chéo; thiếu cơ chế phối hợp hiệu quả giữa các sở, ban, ngành và chính quyền địa phương.

Thứ hai, ý thức và hành vi cộng đồng của người dân còn bất cập.

Sự tham gia của người dân trong quá trình xây dựng đô thị thích ứng với biến đổi khí hậu còn nhiều hạn chế. Một bộ phận người dân chưa có nhận thức đầy đủ về biến đổi khí hậu và tầm quan trọng của các hành vi sống xanh, tiết kiệm năng lượng, phân loại rác tại nguồn, hạn chế sử dụng phương tiện cá nhân,… dẫn đến việc thực hiện các chương trình bảo vệ môi trường tại cơ sở còn thiếu tính tự giác và bền vững. Việc giáo dục môi trường trong nhà trường, khu dân cư chưa được triển khai thường xuyên, chưa tạo được tác động lan tỏa trong cộng đồng.

Thứ ba, hạ tầng đô thị chưa đáp ứng yêu cầu thích ứng biến đổi khí hậu.

Tình trạng úng ngập cục bộ khi mưa lớn vẫn xảy ra phổ biến tại nhiều phường, như Hoàn Kiếm, Ba Đình, Đống Đa, Thanh Xuân,… cho thấy hệ thống tiêu thoát nước của Hà Nội còn nhiều hạn chế, bất cập, thiếu tính liên kết giữa các khu vực. Một số khu vực đô thị hóa nhanh nhưng chưa được quy hoạch đồng bộ với hạ tầng kỹ thuật về điện, nước, giao thông và thoát nước mưa, làm gia tăng rủi ro thiên tai, giảm khả năng chống chịu của đô thị trước các tác động khí hậu cực đoan.

Thứ tư, ô nhiễm không khí tiếp tục là vấn đề nan giải.

Chất lượng không khí tại Hà Nội đang ở mức đáng lo ngại, đặc biệt trong các tháng mùa đông - xuân, khi hiện tượng nghịch nhiệt xảy ra. Theo thống kê của Tổng cục Môi trường, nhiều ngày trong năm, chỉ số AQI⁽⁴⁾ tại Hà Nội vượt ngưỡng an toàn cho sức khỏe, ảnh hưởng trực tiếp đến nhóm người già, trẻ em và người có bệnh nền. Nguyên nhân chủ yếu là do khí thải từ phương tiện giao thông, hoạt động xây dựng, công nghiệp và sinh hoạt. Việc kiểm soát nguồn thải chưa hiệu quả; số lượng phương tiện giao thông cá nhân vẫn tăng nhanh, trong khi tỷ lệ sử dụng giao thông công cộng còn thấp.

Để thành phố Hà Nội có thể thực sự trở thành một đô thị xanh, thông minh, có khả năng thích ứng và chống chịu cao với biến đổi khí hậu, cần có sự đổi mới toàn diện về tư duy phát triển đô thị, hoạch định chính sách, đồng thời huy động sự tham gia tích cực của cả hệ thống chính trị, cộng đồng doanh nghiệp và toàn thể nhân dân Thủ đô.

Để xây dựng Thủ đô trở thành đô thị xanh, thông minh, hiện đại, có khả năng chống chịu và thích ứng cao trong kỷ nguyên mới, thành phố Hà Nội cần tiếp tục phát huy những kết quả đã đạt được, đồng thời triển khai đồng bộ các nhóm giải pháp có tính chiến lược, toàn diện và lâu dài:

Một là, thể chế hóa mạnh mẽ chiến lược thích ứng biến đổi khí hậu. Theo đó, tiếp tục hoàn thiện khung thể chế, chính sách về thích ứng biến đổi khí hậu, bảo đảm lồng ghép mục tiêu khí hậu vào tất cả các chiến lược, quy hoạch, kế hoạch phát triển của thành phố Hà Nội trong các lĩnh vực then chốt, như xây dựng, giao thông, năng lượng, y tế, văn hóa, giáo dục và an sinh xã hội. Đồng thời, xây dựng cơ chế đánh giá rủi ro khí hậu dựa trên bằng chứng khoa học để làm căn cứ điều chỉnh quy hoạch sử dụng đất, định hướng đầu tư công, kiểm soát phát triển không gian đô thị và thiết lập các quy chuẩn kỹ thuật xây dựng phù hợp với bối cảnh biến đổi khí hậu.

Hai là, tăng cường đầu tư hệ thống hạ tầng thích ứng và chống chịu khí hậu. Để nâng cao khả năng chống chịu của đô thị, thành phố Hà Nội cần ưu tiên nguồn lực đầu tư vào kết cấu hạ tầng theo hướng “xanh - thông minh - bền vững”. Cụ thể, tập trung nâng cấp và hiện đại hóa hệ thống tiêu thoát nước đô thị, xây dựng các hồ điều hòa, công viên sinh thái, hành lang cây xanh, tăng cường khả năng thấm hút tự nhiên của đô thị. Đồng thời, phát triển mạnh giao thông công cộng, khuyến khích sử dụng phương tiện ít phát thải; nhân rộng các mô hình công trình xanh, khu đô thị sinh thái ứng dụng công nghệ tiết kiệm năng lượng và giảm phát thải khí nhà kính.

Ba là, đẩy mạnh truyền thông, giáo dục và hình thành “văn hóa sống xanh” trong cộng đồng. Tăng cường tuyên truyền, giáo dục nâng cao nhận thức cộng đồng về biến đổi khí hậu và trách nhiệm của mỗi cá nhân trong việc bảo vệ môi trường sống. Tổ chức các chiến dịch truyền thông sâu rộng, thường xuyên trong trường học, cơ quan, khu dân cư về tiêu dùng bền vững, phân loại rác tại nguồn, tiết kiệm năng lượng, giảm sử dụng túi nilon và sản phẩm nhựa dùng một lần. Việc xây dựng văn hóa sống xanh không chỉ góp phần nâng cao hiệu quả thực thi chính sách mà còn tạo nên chuyển biến tích cực trong hành vi ứng xử với môi trường của người dân Thủ đô.

Bốn là, tăng cường hợp tác quốc tế và huy động nguồn lực xã hội. Chủ động tham gia các sáng kiến, mạng lưới đô thị toàn cầu về thích ứng biến đổi khí hậu và phát triển bền vững, đồng thời mở rộng hợp tác với các tổ chức quốc tế, như Chương trình Phát triển Liên Hợp Quốc (UNDP), GIZ (tổ chức thuộc Chính phủ Liên bang Đức, hoạt động không lợi nhuận, thực hiện các chương trình hợp tác phát triển bền vững trên toàn thế giới), AFD (Agence Française de Développement, Cơ quan Phát triển Pháp - một tổ chức tài chính công của Chính phủ Pháp, chuyên hỗ trợ các quốc gia đang phát triển trong thực hiện các dự án phát triển bền vững), Ngân hàng Thế giới (World Bank),… trong tiếp nhận tri thức, hỗ trợ kỹ thuật và tài chính cho các dự án khí hậu - môi trường. Thiết kế các cơ chế, chính sách khuyến khích khu vực tư nhân, doanh nghiệp, tổ chức xã hội và người dân cùng tham gia đầu tư, giám sát và thực hiện các chương trình trồng cây xanh, giao thông xanh, tái chế rác thải và chuyển đổi mô hình sản xuất - tiêu dùng theo hướng xanh hóa.

Năm là, đổi mới phương thức quản lý đô thị theo hướng số hóa, dựa trên dữ liệu. Ứng dụng công nghệ số, trí tuệ nhân tạo, dữ liệu lớn trong quản lý môi trường và đô thị là giải pháp thiết yếu trong bối cảnh chuyển đổi số quốc gia. Thành phố Hà Nội cần đẩy mạnh xây dựng hệ thống cơ sở dữ liệu khí hậu - môi trường, bản đồ rủi ro thiên tai, hệ thống giám sát tự động chất lượng không khí, nước, tiếng ồn,… nhằm tăng cường khả năng dự báo, cảnh báo sớm và điều phối linh hoạt các nguồn lực ứng phó. Quản trị đô thị dựa trên dữ liệu sẽ giúp nâng cao hiệu quả điều hành, minh bạch hóa thông tin và thúc đẩy sự tham gia tích cực của người dân vào quá trình xây dựng đô thị bền vững./.

----------------------------------------

(1) Xem: WMO confirms 2024 as warmest year on record at about 1.55°C above pre-industrial level, https://wmo.int/news/media-centre/wmo-confirms-2024-warmest-year-record-about-155degc-above-pre-industrial-level

(2) Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII, Nxb. Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội, 2021, t. I, tr. 116

(3) Xem: Nghị quyết Đại hội đại biểu lần thứ XVII Đảng bộ thành phố Hà Nội, nhiệm kỳ 2020 - 2025,  https://sonoivu.hanoi.gov.vn/thong-bao/-/view_content/4533743-toan-van-nghi-quyet-dai-hoi-dai-bieu-lan-thu-xvii-dang-bo-thanh-pho-ha-noi.html

(4) Chỉ số AQI là viết tắt của Air Quality Index, tức là Chỉ số chất lượng không khí - một thang đo được sử dụng để đánh giá mức độ ô nhiễm không khí và tác động của nó đến sức khỏe con người trong một khu vực cụ thể, tại một thời điểm cụ thể.