Vai trò giám sát của báo chí đối với hoạt động của cơ quan hành chính nhà nước

Hoạt động của các cơ quan hành chính nhà nước diễn ra thường xuyên và liên tục trên tất cả các lĩnh vực của đời sống, tác động trực tiếp đến quyền, lợi ích của mọi tổ chức, cá nhân trong xã hội. Do vậy, kiểm tra, giám sát đối với hoạt động của các cơ quan hành chính là yêu cầu tất yếu khách quan nhằm phòng, chống tình trạng lạm quyền, tiêu cực, tham nhũng, góp phần nâng cao hiệu lực, hiệu quả hoạt động của cơ quan này.

Giám sát “là sự chủ động theo dõi, quan sát hoạt động một cách thường xuyên, liên tục và sẵn sàng tác động bằng các biện pháp tích cực để bắt buộc và hướng hoạt động đi đúng quỹ đạo, quy chế nhằm đạt được mục đích, hiệu quả đã được xác định từ trước, bảo đảm cho pháp luật được tuân theo nghiêm chỉnh”⁽¹⁾; “là việc theo dõi, phát hiện, xem xét; đánh giá, kiến nghị nhằm tác động đối với cơ quan, tổ chức và cán bộ, đảng viên, đại biểu dân cử, công chức, viên chức nhà nước về việc thực hiện các chủ trương, đường lối của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước”⁽²⁾.

Để bảo đảm quyền lực nhà nước thực sự thuộc về nhân dân, giám sát đối với hoạt động của các cơ quan nhà nước không những chỉ từ phía các cơ quan quyền lực nhà nước, mà còn cần sự tham gia giám sát xã hội “từ bên ngoài” của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và các tổ chức chính trị - xã hội, tổ chức xã hội, các phương tiện truyền thông đại chúng, các tập thể lao động, cộng đồng hoặc cá nhân... Giám sát xã hội đối với các cơ quan hành chính nhà nước là hoạt động theo dõi, xem xét, đánh giá, kiến nghị của các tổ chức, cá nhân đối với tổ chức bộ máy và hoạt động của Chính phủ, các bộ, cơ quan ngang bộ, ủy ban nhân dân các cấp, các sở, phòng, ban trực thuộc…, nhằm bảo đảm cho các cơ quan này thực hiện đúng chức năng, nhiệm vụ và quyền hạn được giao. Trong đó, giám sát xã hội của báo chí “là quá trình báo chí bằng mọi phương thức huy động sức lực, trí tuệ và cảm xúc của đông đảo nhân dân với tinh thần trách nhiệm chính trị cao nhất trong việc theo dõi, giám sát quá trình thưc hiện đường lối, chủ trương, chính sách của Đảng, pháp luật của Nhà nước, bảo đảm đạt được mục đích cao nhất trong điều kiện có thể”⁽³⁾.

Giám sát của báo chí thể hiện tính khách quan, độc lập, công khai, do báo chí đứng ở bên ngoài đối tượng bị giám sát, nên việc giám sát được thực hiện một cách toàn diện; sự đánh giá, nhận xét, kết luận bảo đảm tính khách quan trong việc thực thi công vụ của các cơ quan hành chính nhà nước. Mặt khác, giám sát của báo chí có phạm vi rộng hơn so với giám sát của các cơ quan nhà nước vì không chỉ dựa trên cơ sở pháp luật, mà còn xem xét dưới nhiều góc độ: đạo đức nghề nghiệp, quy tắc ứng xử, lối sống của cán bộ, công chức…, nên kết quả giám sát thường đem lại hiệu quả cao đối với việc thực thi công vụ của các cơ quan hành chính nhà nước và những người làm việc trong các cơ quan này. Mặc dù không mang tính quyền lực nhà nước, nhưng giám sát của báo chí có tác dụng rất lớn bởi các kiến nghị, đề nghị, tham vấn chính xác và phù hợp sẽ tạo ra sức mạnh dư luận xã hội, có thể dẫn đến những sửa đổi, điều chỉnh đối với chính sách, pháp luật, dự án kinh tế - xã hội.

Báo chí cách mạng Việt Nam là tiếng nói của Đảng, Nhà nước và các tổ chức chính trị, xã hội, là diễn đàn tin cậy của nhân dân; được Đảng, Nhà nước và xã hội thừa nhận có chức năng giám sát và phản biện xã hội.

Điều 4 Luật Báo chí năm 2016 quy định, báo chí ở nước ta là cơ quan ngôn luận của cơ quan đảng, cơ quan nhà nước, tổ chức chính trị - xã hội, tổ chức chính trị xã hội - nghề nghiệp, tổ chức xã hội, tổ chức xã hội - nghề nghiệp; là diễn đàn của nhân dân. Báo chí không chỉ có nhiệm vụ thông tin trung thực về tình hình đất nước và thế giới phù hợp với lợi ích của đất nước và của nhân dân; tuyên truyền, phổ biến, góp phần xây dựng và bảo vệ đường lối, chủ trương của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước, thành tựu của đất nước và thế giới theo tôn chỉ, mục đích của cơ quan báo chí, mà còn phản ánh và hướng dẫn dư luận xã hội; làm diễn đàn thực hiện quyền tự do ngôn luận của nhân dân; phát hiện, nêu gương người tốt, việc tốt, nhân tố mới, điển hình tiên tiến; đấu tranh phòng, chống các hành vi vi phạm pháp luật và các hiện tượng tiêu cực trong xã hội.

Trong điều kiện phát triển mạnh mẽ của khoa học - kỹ thuật, nhất là công nghệ thông tin, báo chí ngày càng thể hiện vai trò quan trọng không thể thiếu trong hoạt động giám sát, phản biện của xã hội đối với hoạt động của các cơ quan hành chính nhà nước. Văn kiện Đại hội XIII của Đảng đề ra yêu cầu: “Coi trọng công tác kiểm tra, giám sát trong Đảng, kết hợp với phát huy vai trò giám sát của báo chí và nhân dân”⁽⁴⁾. Với số lượng cơ quan báo chí và đội ngũ người làm báo đông đảo, gồm 779 cơ quan báo chí, trong đó có 142 báo, 612 tạp chí, 25 cơ quan báo chí điện tử độc lập, với hơn 41.000 người đang công tác tại các cơ quan báo chí, trong đó có 21.132 người được cấp thẻ nhà báo⁽⁵⁾, báo chí Việt Nam là diễn đàn quan trọng, là phương tiện để nhân dân giám sát hoạt động của các cơ quan hành chính nhà nước. Báo chí thực hiện giám sát đối với hoạt động của các cơ quan hành chính nhà nước một cách thường xuyên, liên tục trên nhiều phương diện:

Một là, thông qua các phản ánh của tổ chức, công dân, từ đó bằng nghiệp vụ báo chí đi sâu điều tra, xác minh tính chính xác của thông tin, đồng thời báo chí tự mình thực hiện việc theo dõi, phát hiện, đánh giá, nhận xét, phản biện, kiến nghị những vấn đề liên quan việc thực thi công vụ của các cơ quan hành chính nhà nước. Báo chí đưa ra thông tin chính thức về các sự việc, sự kiện liên quan đến tổ chức và hoạt động của các cơ quan hành chính nhà nước, phản ánh những kết quả đạt được và những hạn chế, yếu kém trong hoạt động của các cơ quan này, từ đó báo chí truyền tải thông điệp, tạo dư luận xã hội đối với hoạt động của các cơ quan hành chính nhà nước.

Báo chí giám sát quá trình thực thi nhiệm vụ của cán bộ, công chức trong các cơ quan hành chính nhà nước thông qua việc phản ánh về các nội dung liên quan đến năng lực thực thi công vụ, tinh thần trách nhiệm, sự am hiểu và thực hiện đúng pháp luật, trách nhiệm nêu gương của cán bộ, công chức; từ đó, góp phần nâng cao nhận thức, thống nhất ý chí và hành động trong cán bộ, công chức, nhất là trong cuộc đấu tranh phòng, chống tham nhũng, lãng phí, tiêu cực, ngăn chặn, đẩy lùi sự suy thoái về tư tưởng chính trị, đạo đức, lối sống, “tự diễn biến”, “tự chuyển hóa” trong nội bộ. Thông qua hoạt động nghiệp vụ của mình, báo chí kịp thời phát hiện, thông tin những hành vi lạm quyền, tiêu cực, vi phạm pháp luật, chuẩn mực đạo đức nghề nghiệp của cán bộ, công chức trong quá trình thực thi công vụ để cung cấp thông tin cho các cơ quan có thẩm quyền xem xét, xử lý, cũng như tạo dư luận xã hội phê phán, gây áp lực điều chỉnh.

Hai là, báo chí giám sát quá trình xây dựng các văn bản quy phạm pháp luật của các cơ quan hành chính nhà nước thông qua xem xét tính hợp pháp, hợp lý, phù hợp với thực tiễn của các quy định và phản ánh những kết quả, hạn chế trong quá trình thực hiện các văn bản quy phạm pháp luật. Việc phát hiện các hạn chế, mâu thuẫn, thiếu tính khả thi trong các quy định của văn bản quy phạm pháp luật tạo cơ sở để các cơ quan có thẩm quyền và trách nhiệm nghiên cứu hoàn thiện hệ thống pháp luật. Các phát hiện của báo chí về những hạn chế trong các quy định pháp luật góp phần nâng cao trách nhiệm của các cơ quan soạn thảo văn bản trong việc đưa ra các dự thảo, các quy định. Giám sát của báo chí vừa là kênh thông tin, vừa là sự tác động để các cơ quan soạn thảo nâng cao chất lượng các dự thảo văn bản.

Ba là, báo chí giám sát việc thực hiện cải cách hành chính, các nỗ lực đổi mới và nâng cao hiệu lực, hiệu quả hoạt động của các cơ quan hành chính nhà nước. Báo chí tuyên truyền, biểu dương các kết quả cải cách hành chính, đồng thời, phản ánh những hạn chế, khuyết điểm trong cải cách hành chính. Thông qua việc phản ánh ý kiến của người dân, tổ chức về các nội dung liên quan đến cải cách hành chính, báo chí góp tiếng nói quan trọng thúc đẩy quá trình cải cách hành chính, giúp các cơ quan hành chính nhà nước có thêm thông tin để tiếp tục đổi mới và nâng cao hiệu lực, hiệu quả hoạt động, phát hiện và xử lý kịp thời các sai phạm trong quá trình thực thi công vụ.

Bốn là, báo chí góp phần tích cực vào công cuộc phòng, chống tham nhũng trong các cơ quan hành chính nhà nước thông qua việc điều tra, phát hiện các hành vi tham nhũng, chỉ ra nguyên nhân và kiến nghị các biện pháp phòng, chống tham nhũng. Đồng thời, qua đó, báo chí tạo dư luận xã hội, sự đồng thuận xã hội trong phòng, chống tham nhũng, cổ vũ, động viên các nỗ lực phòng, chống tham nhũng, cũng như các biểu hiện tiêu cực trong hoạt động của cơ quan hành chính nhà nước.

Trong thời gian qua, bên cạnh những kết quả đạt được, giám sát của báo chí đối với hoạt động của các cơ quan hành chính nhà nước còn một số hạn chế, như: Chưa phản ánh được một cách đầy đủ, kịp thời những hiện tượng, vụ, việc tham nhũng, tiêu cực, lãng phí mà nhân dân đã phát hiện, cung cấp thông tin; có biểu hiện tập trung vào phản ánh những hạn chế, khuyết điểm hơn là nêu những việc tốt, những điển hình tiên tiến; một số thông tin chưa đúng sự thật, thiếu trung thực, khách quan, thậm chí bịa đặt, bôi đen, thổi phồng… gây hậu quả tiêu cực cho cá nhân, tập thể, địa phương bị phản ánh, đồng thời khiến cho công chúng nhận thức lệch lạc về một số vấn đề trong tổ chức và hoạt động của các cơ quan hành chính nhà nước…

Những hạn chế trong hoạt động giám sát của báo chí đối với các cơ quan hành chính nhà nước bắt nguồn từ nhiều nguyên nhân, như: Quy định pháp luật hiện hành về giám sát của báo chí đối với hoạt động của các cơ quan nhà nước, trong đó có cơ quan hành chính nhà nước chưa rõ ràng và đầy đủ; thiếu cơ chế phối hợp hiệu quả giữa giám sát xã hội của báo chí với giám sát của Mặt trận Tổ quốc, các tổ chức chính trị - xã hội, cũng như với giám sát của các cơ quan quyền lực nhà nước (Quốc hội, hội đồng nhân dân các cấp) đối với hoạt động của các cơ quan hành chính nhà nước; một số quy định về nghĩa vụ, trách nhiệm cụ thể của đối tượng bị giám sát là cơ quan hành chính nhà nước chưa thật rõ ràng, cụ thể; việc thực hiện công khai, minh bạch thông tin về hoạt động của các cơ quan này còn hạn chế, vướng mắc…

Một số giải pháp nâng cao hiệu quả giám sát của báo chí đối với cơ quan hành chính nhà nước

Nhằm nâng cao hiệu quả giám sát của báo chí đối với cơ quan hành chính nhà nước, cần tập trung thực hiện một số giải pháp:

Thứ nhất, hoàn thiện thể chế giám sát của báo chí đối với các cơ quan hành chính nhà nước. Nghiên cứu ban hành Luật Giám sát xã hội nhằm bảo đảm có hiệu quả quyền giám sát của nhân dân với hình thức giám sát trực tiếp hay giám sát thông qua các tổ chức, như Mặt trận Tổ quốc Việt Nam, các tổ chức chính trị - xã hội, tổ chức xã hội, báo chí. Rà soát, sửa đổi những quy định chồng chéo, mâu thuẫn và bổ sung những quy định mới liên quan đến giám sát của báo chí đối với hoạt động của cơ quan hành chính nhà nước; xác định cụ thể hơn phạm vi giám sát của báo chí đối với cơ quan hành chính nhà nước; tăng cường sự phối hợp giữa giám sát của báo chí với giám sát xã hội của các tổ chức, cá nhân và hoạt động kiểm tra của các tổ chức đảng, thanh tra, giám sát của các cơ quan nhà nước…; quy định rõ nghĩa vụ, trách nhiệm của hệ thống các cơ quan trong bộ máy nhà nước, người có thẩm quyền trong việc tiếp nhận và xử lý những kiến nghị của báo chí đối với việc thực thi công vụ của các cơ quan hành chính nhà nước theo đúng quy định của pháp luật. Đa dạng hóa các hình thức và phương pháp giám sát của báo chí đối với hoạt động thực thi công vụ của các cơ quan hành chính nhà nước, quy định rõ các hình thức và phương pháp giám sát phù hợp để các cá nhân công dân thực hiện góp ý, phản ánh, gửi kiến nghị đến báo chí về hoạt động của cơ quan hành chính nhà nước; thông qua các quy định pháp luật về thực hiện quyền khiếu nại, tố cáo và việc thực hiện quyền tự do ngôn luận, tự do báo chí.

Bên cạnh đó, quy định về thời gian, trình tự, thủ tục công bố công khai rộng rãi việc tiếp nhận thông tin về kiến nghị giám sát; quy định cụ thể thời gian, trình tự, thủ tục xác định trách nhiệm của các cơ quan hành chính nhà nước, người có thẩm quyền trong cơ quan hành chính nhà nước trong việc tiếp nhận, xử lý và trả lời kiến nghị giám sát; bổ sung các chế tài đối với trường hợp không tiếp nhận hoặc tiếp nhận nhưng trả lời không đúng thời gian luật định của cơ quan, người có thẩm quyền; bổ sung các biện pháp theo dõi quá trình tiếp nhận, xử lý và trả lời việc tiếp nhận kiến nghị của cơ quan, tổ chức, người có thẩm quyền đối với các kiến nghị của các chủ thể giám sát xã hội…

Thứ hai, đổi mới, tăng cường sự lãnh đạo của Đảng và quản lý của Nhà nước đối với hoạt động của báo chí. Xây dựng tổ chức đảng trong các cơ quan báo chí trong sạch, vững mạnh, thực hiện tốt vai trò lãnh đạo, chỉ đạo, định hướng hoạt động báo chí đúng tôn chỉ, mục đích, làm tốt vai trò giám sát và phản biện xã hội. Các cấp ủy đảng trong các cơ quan báo chí cần tăng cường các hoạt động giáo dục, nâng cao ý thức chính trị cho đội ngũ phóng viên, biên tập viên bằng nhiều hình thức phong phú. Chú trọng công tác phát triển đảng viên trong đội ngũ nhà báo.

Cơ quan chỉ đạo, định hướng, quản lý báo chí cần nắm bắt được dư luận xã hội, kịp thời định hướng đối với các sự kiện, vấn đề nhạy cảm, phức tạp, gắn với xây dựng cơ chế bảo đảm sự chỉ đạo thống nhất, chặt chẽ. Khen thưởng kịp thời những tập thể, cá nhân có thành tích trong giám sát xã hội đối với các cơ quan hành chính nhà nước; xử lý nghiêm những tập thể, cá nhân vi phạm, nhất là thông tin sai sự thật, thiếu chính xác.

Thứ ba, xây dựng đội ngũ những người làm báo có bản lĩnh và phẩm chất chính trị tốt, giỏi về chuyên môn, nghiệp vụ, gương mẫu về đạo đức. Hoạt động giám sát của báo chí muốn đạt hiệu quả cần những nhà báo “vừa hồng”, “vừa chuyên”. Mỗi nhà báo phải luôn xác định rõ trách nhiệm xã hội, nghĩa vụ công dân của mình trong suốt quá trình tác nghiệp. Xử lý nghiêm đối với các hành vi vi phạm đạo đức nghề nghiệp, lợi dụng việc giám sát để trục lợi. Kiên quyết đấu tranh ngăn chặn, đẩy lùi những biểu hiện “tự diễn biến”, “tự chuyển hóa” trong đội ngũ những người làm báo. Cần thường xuyên tổ chức bồi dưỡng, cập nhật, nâng cao trình độ hiểu biết pháp luật và về tổ chức, hoạt động của các cơ quan hành chính nhà nước nhằm bảo đảm chất lượng của các tin, bài. Xây dựng đội ngũ cộng tác viên là các chuyên gia, nhà khoa học, nhà quản lý am hiểu về hoạt động của các cơ quan hành chính nhà nước.

Thứ tư, bảo đảm các điều kiện thực hiện giám sát xã hội của báo chí đối với các cơ quan hành chính nhà nước. Hoàn thiện thể chế quản lý nhà nước theo hướng công khai, minh bạch, tạo điều kiện để người dân, cơ quan báo chí có thể tiếp cận được với các quy định và thông tin về tổ chức và hoạt động của cơ quan hành chính nhà nước. Công bố rộng rãi mọi thủ tục hành chính trong quan hệ với nhân dân và doanh nghiệp, đồng thời, có cơ chế kiểm tra, giám sát cán bộ, công chức trong việc tiếp nhận và xử lý các yêu cầu của người dân và doanh nghiệp. Thực hiện nghiêm quy định về công khai, minh bạch trong hoạt động của các cơ quan hành chính nhà nước với mục tiêu xây dựng một xã hội thông tin; các cơ quan hành chính nhà nước phải có trách nhiệm công khai thông tin theo quy định của pháp luật, gắn với nâng cao trách nhiệm giải trình trước nhân dân, trước công luận. Cơ quan hành chính các cấp thực hiện nghiêm Nghị định số 09/2017/NĐ-CP, ngày 9-2-2017, của Chính phủ, về “Quy định chi tiết việc phát ngôn và cung cấp thông tin cho báo chí của các cơ quan hành chính nhà nước”; xử lý thích đáng đối với những hành vi che giấu hoặc từ chối cung cấp thông tin theo quy định của pháp luật của các cơ quan và công chức nhà nước./.

---------------------------------------

(1) Viện Khoa học pháp lý, Bộ Tư pháp: Từ điển Luật học, Nxb. Tư pháp, Hà Nội, 2006, tr. 174
(2) Quyết định số 217-QĐ/TW, ngày 12-12-2013, của Bộ Chính trị, “Ban hành Quy chế giám sát và phản biện xã hội của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và các đoàn thể chính trị - xã hội”
(3) Nguyễn Văn Dững: Đề cương chuyên đề phục vụ lớp thi nâng ngạch giảng viên chính, biên tập viên chính, phóng viên chính và tương đương năm 2012
(4) Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII, Nxb. Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội, 2021, t. 2, tr. 238
(5) Báo cáo của Ban Tuyên giáo Trung ương tại Hội nghị Báo chí toàn quốc tổng kết công tác năm 2020, triển khai nhiệm vụ năm 2021, ngày 31-12-2020