Mối quan hệ giữa phát triển văn hóa và phát triển kinh tế - xã hội

Theo quan điểm của chủ nghĩa Mác - Lê-nin, văn hóa là ý thức xã hội, thuộc về thượng tầng kiến trúc, được hình thành trên cơ sở hoạt động sống, sinh hoạt vật chất thường ngày của con người (hoạt động kinh tế, hoạt động giao tiếp xã hội giữa các cá nhân, giai cấp). Đến lượt nó, văn hóa lại tác động trở lại tồn tại xã hội, với hoạt động của xã hội loài người, thông qua các sinh hoạt văn hóa tinh thần. Sự tác động này của văn hóa biểu hiện mức độ phát triển về tinh thần của loài người. Như vậy, xã hội phát triển sẽ tạo sự phát triển thuận lợi của văn hóa, nhất là khi kinh tế - xã hội - nguồn lực vật chất của xã hội phát triển dồi dào sẽ tạo điều kiện thuận lợi cho việc xây dựng nền tảng vật chất của hoạt động văn hóa. Ngược lại, văn hóa với sự phát triển lành mạnh, khoa học, tiến bộ sẽ khiến cho đời sống kinh tế - xã hội giàu tính nhân văn, nhân ái, có sức mạnh nội sinh trường tồn…

Vận dụng quan điểm của chủ nghĩa Mác - Lê-nin,  Chủ tịch Hồ Chí Minh chỉ rõ mối quan hệ giữa văn hóa và kinh tế - xã hội. Trong tác phẩm Nhật ký trong tù năm 1942, Người có đoạn viết như sau: “Năm điểm lớn xây dựng nền văn hóa dân tộc. 1. Xây dựng tâm lý: tinh thần độc lập tự cường./ 2. Xây dựng luân lý: biết hy sinh mình, làm lợi cho quần chúng./ 3. Xây dựng xã hội: mọi sự nghiệp có liên quan đến phúc lợi của nhân dân trong xã hội./ 4. Xây dựng chính trị: dân quyền./ 5. Xây dựng kinh tế”. Đây là những nét sơ thảo của Người về xã hội tương lai mà chúng ta sẽ xây dựng, bao hàm cả nội dung về văn hóa cũng như kinh tế và xã hội; đồng thời cũng khẳng định mối quan hệ giữa văn hóa với kinh tế và đời sống xã hội.

Trong tiến trình cách mạng Việt Nam, Chủ tịch Hồ Chí Minh chỉ rõ hơn về mối quan hệ giữa các thành tố trên: Xã hội thế nào, văn nghệ thế ấy... dưới chế độ thực dân và phong kiến, nhân dân ta bị nô lệ, thì văn nghệ cũng bị nô lệ, bị tồi tàn, không thể phát triển được. Từ đó, Người lưu ý vấn đề quan trọng của chính quyền cách mạng, khi đang thực hiện việc xây dựng một xã hội mới với bộn bề công việc là: Trong công cuộc kiến thiết nước nhà có bốn vấn đề cùng phải chú ý đến, cùng phải coi trọng ngang nhau: chính trị, kinh tế, xã hội, văn hóa. Sở dĩ phải quan tâm đến tất cả các yếu tố, theo Người là bởi chúng đều có vai trò quan trọng như nhau, khi Trình độ văn hóa của nhân dân nâng cao sẽ giúp chúng ta đẩy mạnh công cuộc khôi phục kinh tế, phát triển dân chủ. Nâng cao trình độ văn hóa của nhân dân cũng là một việc cần thiết để xây dựng nước ta thành một nước hòa bình, thống nhất, độc lập, dân chủ và giàu mạnh.

Những quan điểm của Chủ tịch Hồ Chí Minh về văn hóa với kinh tế và xã hội, cũng như mối quan hệ giữa các chủ thể này là kim chỉ nam cho hành động của Đảng ta trong lãnh đạo sự nghiệp cách mạng Việt Nam, nhất là từ khi tiến hành đổi mới toàn diện đất nước từ năm 1986 trở về đây. Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội khẳng định: “Xã hội xã hội chủ nghĩa mà nhân dân ta xây dựng là một xã hội: Dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh; do nhân dân làm chủ; có nền kinh tế phát triển cao dựa trên lực lượng sản xuất hiện đại và quan hệ sản xuất tiến bộ phù hợp; có nền văn hóa tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc; con người có cuộc sống ấm no, tự do, hạnh phúc, có điều kiện phát triển toàn diện; các dân tộc trong cộng đồng Việt Nam bình đẳng, đoàn kết, tôn trọng và giúp nhau cùng phát triển; có Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của nhân dân, do nhân dân, vì nhân dân do Đảng Cộng sản lãnh đạo; có quan hệ hữu nghị và hợp tác với các nước trên thế giới… Mục tiêu tổng quát khi kết thúc thời kỳ quá độ ở nước ta là xây dựng được về cơ bản nền tảng kinh tế của chủ nghĩa xã hội với kiến trúc thượng tầng về chính trị, tư tưởng, văn hóa phù hợp, tạo cơ sở để nước ta trở thành một nước xã hội chủ nghĩa ngày càng phồn vinh, hạnh phúc”.

Quan điểm của Đảng về phát triển văn hóa trong mối quan hệ với phát triển kinh tế - xã hội qua gần 40 năm đổi mới

Văn kiện Đại hội VI của Đảng chỉ rõ các nhiệm vụ phát triển văn hóa và kinh tế - xã hội: Cần thể hiện đầy đủ trong thực tế quan điểm của Đảng và Nhà nước về sự thống nhất giữa chính sách kinh tế và chính sách xã hội… Trình độ phát triển kinh tế là điều kiện vật chất để thực hiện chính sách xã hội, nhưng những mục tiêu xã hội lại là mục đích của các hoạt động kinh tế… Trong sự nghiệp xây dựng nền văn hóa mới, đặc biệt chú ý xây dựng quan hệ xã hội và lối sống lành mạnh, khắc phục các hiện tượng tiêu cực… Mở rộng dân chủ xã hội chủ nghĩa. Nâng cao ý thức tôn trọng pháp luật của nhân dân, củng cố kỷ cương xã hội… thực hiện nguyên tắc: mọi người sống và làm việc theo pháp luật.

Đại hội VI của Đảng cũng chỉ ra phạm vi tác động của chính sách xã hội bao gồm: điều kiện lao động và sinh hoạt, giáo dục và văn hóa, quan hệ gia đình, quan hệ giai cấp, quan hệ dân tộc…; cũng chính là phạm vi của hoạt động phát triển kinh tế và hoạt động văn hóa. Theo những nội dung trên, có thể thấy Đảng ta tiếp tục khẳng định mối quan hệ gắn bó khăng khít giữa văn hóa và kinh tế - xã hội, phát triển nội dung này là cơ sở để phát triển nội dung còn lại, để triển khai trên thực tế những nội dung có liên quan.

Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội (năm 1991) xác định: Mục tiêu tổng quát phải đạt tới khi kết thúc thời kỳ quá độ là xây dựng xong về cơ bản những cơ sở kinh tế của chủ nghĩa xã hội, với kiến trúc thượng tầng về chính trị và tư tưởng, văn hóa phù hợp. Mục tiêu này chỉ rõ mối quan hệ gắn bó giữa phát triển văn hóa với phát triển kinh tế - xã hội. Đó là một chỉnh thể thống nhất, có mối quan hệ gắn bó khăng khít, đòi hỏi có sự phù hợp để thúc đẩy sự phát triển của mỗi nội dung cụ thể. Cương lĩnh năm 1991 chỉ rõ, cần kết hợp tốt tăng trưởng kinh tế với tiến bộ xã hội.

Trên cơ sở quan điểm được đưa ra trong Cương lĩnh năm 1991, Đại hội VIII của Đảng yêu cầu: “Kết hợp hài hòa giữa tăng trưởng kinh tế và thực hiện công bằng xã hội, tiến bộ xã hội”. Trong nhiệm kỳ Đại hội VIII, Đảng ta đã ban hành Nghị quyết Hội nghị Trung ương 5 về “Xây dựng và phát triển nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc” (năm 1998), trong đó xác định quan điểm văn hóa là nền tảng tinh thần của xã hội, vừa là mục tiêu vừa là động lực thúc đẩy sự phát triển kinh tế - xã hội. Nghị quyết đã đề ra những nhiệm vụ, xác định các giải pháp cũng như trách nhiệm của các thành viên hệ thống chính trị trong thực hiện nghị quyết.

Tổng kết 25 năm đổi mới, 20 năm thực hiện Cương lĩnh năm 1991, Đại hội XI của Đảng (năm 2011) nhấn mạnh đến yêu cầu phát triển toàn diện các lĩnh vực văn hóa - xã hội hài hòa với phát triển kinh tế: “Tạo bước phát triển mạnh mẽ về văn hóa, xã hội... Hoàn thiện hệ thống chính sách, kết hợp chặt chẽ các mục tiêu, chính sách kinh tế với các mục tiêu, chính sách xã hội; thực hiện tốt tiến bộ, công bằng xã hội trong từng bước, từng chính sách phát triển phù hợp với điều kiện cụ thể, đảm bảo phát triển nhanh, bền vững”.

Đại hội XI có những nhận thức, bổ sung mới về mô hình, mục tiêu, con đường xây dựng chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam. Trong đó, xác định Mục tiêu tổng quát khi kết thúc thời kỳ quá độ ở nước ta là xây dựng được về cơ bản nền tảng kinh tế của chủ nghĩa xã hội với kiến trúc thượng tầng về chính trị, tư tưởng, văn hóa phù hợp, tạo cơ sở để nước ta trở thành một nước xã hội chủ nghĩa ngày càng phồn vinh, hạnh phúc. Tư tưởng đó cho thấy mối quan hệ gắn bó khăng khít giữa phát triển văn hóa với xây dựng xã hội giàu đẹp, phồn vinh, hạnh phúc.

Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội (Bổ sung, phát triển năm 2011) đã gắn sự nghiệp phát triển kinh tế với phát triển văn hóa, xã hội thông qua xác định đây là một trong 8 mối quan hệ lớn mà cả hệ thống chính trị cần nắm vững và giải quyết tốt. Cương lĩnh nhấn mạnh phải đặc biệt chú trọng nắm vững và giải quyết tốt các mối quan hệ lớn, trong đó có mối quan hệ giữa tăng trưởng kinh tế và phát triển văn hóa, thực hiện tiến bộ và công bằng xã hội. Cương lĩnh năm 2011 cũng xác định: Xây dựng văn hóa trở thành sức mạnh nội sinh quan trọng của phát triển. 

Tiếp đó, trên cơ sở đánh giá việc thực hiện Nghị quyết Trung ương 5 khóa VIII, Hội nghị Ban Chấp hành Trung ương lần thứ chín khóa XI đã ban hành Nghị quyết số 33-NQ/TW Về xây dựng và phát triển văn hóa, con người Việt Nam đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững đất nước. Nghị quyết số 33-NQ/TW đã khẳng định: Xây dựng nền văn hóa và con người Việt Nam phát triển toàn diện, hướng đến chân - thiện - mỹ, thấm nhuần tinh thần dân tộc, nhân văn, dân chủ và khoa học. Văn hóa thực sự trở thành nền tảng tinh thần vững chắc của xã hội, là sức mạnh nội sinh quan trọng bảo đảm sự phát triển bền vững và bảo vệ vững chắc Tổ quốc vì mục tiêu dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh. Nghị quyết đề ra các nhiệm vụ cụ thể là: Xây dựng con người Việt Nam phát triển toàn diện; Xây dựng môi trường văn hóa lành mạnh; Xây dựng văn hóa trong chính trị và kinh tế; Nâng cao chất lượng, hiệu quả hoạt động văn hóa; Phát triển công nghiệp văn hóa đi đôi với xây dựng, hoàn thiện thị trường văn hóa… Nội dung nghị quyết là sự tiếp tục cụ thể hóa quan điểm bao trùm của Đảng về văn hóa và kinh tế, xã hội cũng như mối quan hệ giữa chúng.

Đại hội XII của Đảng rút ra các bài học về lãnh đạo thực hiện nhiệm vụ chính trị, trong đó bài học thứ ba chính là: gắn kết chặt chẽ và triển khai đồng bộ các nhiệm vụ, trong đó: Phát triển kinh tế - xã hội là trung tâm; xây dựng Đảng là then chốt; phát triển văn hóa - nền tảng tinh thần của xã hội; bảo đảm quốc phòng và an ninh là nhiệm vụ trọng yếu, thường xuyên. Đây cũng chính là những nội dung quan trọng của nhiệm vụ chính trị qua mọi nhiệm kỳ đại hội Đảng.

Sau một nhiệm kỳ thực hiện các nhiệm vụ chính trị, trong đó có phát triển văn hóa và xã hội, Đại hội XIII của Đảng đánh giá: Nhận thức về văn hóa, xã hội, con người ngày càng toàn diện, sâu sắc hơn… kinh tế - xã hội nước ta đã đạt được nhiều thành tựu rất quan trọng, khá toàn diện trên hầu hết các lĩnh vực. Tuy nhiên, kinh tế - xã hội phát triển vẫn chưa tương xứng với tiềm năng, lợi thế của đất nước và còn nhiều khó khăn, thách thức… Văn hóa chưa được quan tâm tương xứng với kinh tế và chính trị, chưa thật sự trở thành nguồn lực, động lực nội sinh của sự phát triển bền vững đất nước. Vai trò của văn hóa trong xây dựng con người chưa được xác định đúng tầm… 

Đại hội XIII của Đảng chỉ rõ, cần gắn kết chặt chẽ và triển khai đồng bộ các nhiệm vụ, trong đó phát triển kinh tế - xã hội là trung tâm; xây dựng Đảng là then chốt; phát triển văn hóa là nền tảng tinh thần; bảo đảm quốc phòng, an ninh là trọng yếu, thường xuyên.

Tại Hội nghị văn hóa toàn quốc năm 2021, đồng chí Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng khẳng định: Nhận thức của Đảng ta về xây dựng và phát triển văn hóa trong thời kỳ đổi mới đã từng bước được bổ sung, phát triển và ngày càng hoàn thiện, toàn diện và sâu sắc hơn. Đây là tiền đề rất cơ bản để chúng ta quán triệt và tổ chức triển khai thực hiện trong thực tế. Đồng chí cũng chỉ rõ những tác động tích cực của việc phát triển văn hóa với các khía cạnh của đời sống xã hội, như: Việc đấu tranh, phê phán, đẩy lùi cái xấu, cái ác, cái lạc hậu, chống các quan điểm, hành vi sai trái gây tác hại đến văn hóa, lối sống được chú trọng. Nhiều tấm gương sáng trong phong trào thi đua yêu nước, phong trào “Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa” đã được biểu dương, lan tỏa vào đời sống xã hội, củng cố niềm tin của nhân dân đối với sự nghiệp xây dựng nền văn hóa nói riêng, xây dựng và phát triển đất nước nói chung.

Năm 2022, trong bài viết quan trọng “Một số vấn đề lý luận và thực tiễn về chủ nghĩa xã hội và con đường đi lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam”, đồng chí Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng khẳng định: Một đặc trưng cơ bản, một thuộc tính quan trọng của định hướng xã hội chủ nghĩa trong kinh tế thị trường ở Việt Nam là phải gắn kinh tế với xã hội, thống nhất chính sách kinh tế với chính sách xã hội, tăng trưởng kinh tế đi đôi với thực hiện tiến bộ và công bằng xã hội ngay trong từng bước, từng chính sách và trong suốt quá trình phát triển. Đây là sự khẳng định đầy đủ và cô đọng nhất về mối quan hệ giữa phát triển văn hóa gắn với phát triển kinh tế - xã hội trong xã hội chúng ta.

Những vấn đề đặt ra hiện nay để phát triển văn hóa gắn với kinh tế và xã hội theo quan điểm Đại hội XIII của Đảng

Đẩy mạnh phát triển kinh tế - nhiệm vụ trung tâm - gắn với phát triển văn hóa - xã hội:

Văn kiện Đại hội XIII chỉ rõ những nhiệm vụ phát triển kinh tế, như Cơ cấu lại kinh tế vùng, đổi mới thể chế liên kết giữa các địa phương trong vùng và giữa các vùng, phát huy vai trò các vùng kinh tế động lực và các đô thị lớn… Đặc biệt,  Văn kiện Đại hội XIII cũng chỉ rõ mối quan hệ gắn bó giữa phát triển kinh tế với phát triển xã hội, khi yêu cầu phải quan tâm phát triển các vùng còn khó khăn, thu hẹp chênh lệch phát triển giữa các vùng…

Văn kiện Đại hội XIII cũng khẳng định, trong khi Phát triển hệ thống kết cấu hạ tầng nông nghiệp, nông thôn; kết nối nông thôn với đô thị; các cấp, các ngành, các địa phương cần tiếp tục đẩy mạnh chương trình mục tiêu quốc gia xây dựng nông thôn mới nâng cao, xây dựng đời sống văn hóa, nông thôn mới kiểu mẫu và bảo vệ môi trường sinh thái…

Vấn đề giải bài toán về phát triển vùng kinh tế động lực trong mối quan hệ với phát triển nguồn lực văn hóa - động lực tinh thần -, cùng việc tiếp tục quan tâm giải quyết các vấn đề xã hội cũng đã được Văn kiện Đại hội XIII chỉ rõ. Đó là: Xây dựng chiến lược, hoàn thiện thể chế phát triển đô thị và kinh tế đô thị làm động lực phát triển từng vùng và địa phương; tăng cường quản lý đô thị, phát triển các đô thị vệ tinh, hạn chế xu hướng tập trung quá mức vào các đô thị lớn. Xây dựng đô thị hiện đại, văn minh, đô thị thông minh, đa dạng về loại hình, có bản sắc đặc trưng về kiến trúc, văn hóa ở từng địa phương… gắn kết phát triển kinh tế với phát triển văn hóa, xã hội, bảo đảm an sinh xã hội, đời sống nhân dân… Có kế hoạch, cơ chế và giải pháp xử lý đúng đắn mối quan hệ giữa bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa, lịch sử truyền thống dân tộc trong xây dựng con người, phát triển kinh tế - xã hội… Đặc biệt, Văn kiện Đại hội XIII khẳng định: Triển khai đồng bộ, toàn diện các mục tiêu kinh tế, tiến bộ, công bằng xã hội và môi trường, trên cơ sở đó, đổi mới phân bổ nguồn lực hợp lý để nâng cao hiệu quả phát triển xã hội. 

Khắc phục những hạn chế còn tồn tại, đẩy mạnh xây dựng văn hóa - nền tảng tinh thần của xã hội:

Hạn chế còn tồn tại trong phát triển văn hóa đã được Đại hội XIII của Đảng chỉ ra, như văn hóa chưa được quan tâm tương xứng với kinh tế và chính trị, chưa thật sự trở thành nguồn lực, động lực nội sinh của sự phát triển bền vững đất nước. Vai trò của văn hóa trong xây dựng con người chưa được xác định đúng tầm, còn có chiều hướng coi trọng chức năng giải trí đơn thuần. 

Để khắc phục những hạn chế còn tồn tại, đồng thời tích cực triển khai các nội dung về phát triển văn hóa, cần thấm nhuần tinh thần Đại hội XIII của Đảng, đó là phát triển con người toàn diện và xây dựng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc để văn hóa, con người Việt Nam thực sự trở thành sức mạnh nội sinh, động lực phát triển đất nước và bảo vệ Tổ quốc…

Bên cạnh đó, thực hiện các nội dung về phát triển văn hóa đã được đồng chí Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng chỉ rõ trong bài nói tại Hội nghị văn hóa toàn quốc năm 2021, như: Tiếp tục nâng cao nhận thức và năng lực lãnh đạo của Đảng, sự quản lý của Nhà nước trên lĩnh vực văn hóa; xây dựng, bồi dưỡng đội ngũ cán bộ trực tiếp làm công tác văn hóa tương xứng với yêu cầu và nhiệm vụ phát triển văn hóa Việt Nam trong giai đoạn mới; quan tâm hơn nữa đến việc bảo tồn, tôn tạo và phát huy các giá trị văn hóa dân tộc, các giá trị văn hóa vật thể và phi vật thể của các vùng, miền, của đồng bào các dân tộc, kết hợp với tiếp thu tinh hoa văn hóa của thời đại; chú trọng xây dựng văn hóa ứng xử lành mạnh trong xã hội, phát huy những giá trị tích cực về thuần phong, mỹ tục của gia đình và xã hội…

Thực hiện quản lý phát triển xã hội: 

Thời gian tới, cần tiếp tục nghiêm túc thực hiện có hiệu quả các nhiệm vụ đã được Đại hội XIII của Đảng chỉ ra, như Quản lý phát triển xã hội có hiệu quả, nghiêm minh, bảo đảm an ninh xã hội, an ninh con người; thực hiện tiến bộ và công bằng xã hội; xây dựng môi trường văn hóa, đạo đức xã hội lành mạnh, văn minh… Thực hành và phát huy rộng rãi dân chủ xã hội chủ nghĩa, quyền làm chủ và vai trò chủ thể của nhân dân; phát huy sức mạnh đại đoàn kết toàn dân tộc; củng cố, nâng cao niềm tin của nhân dân, tăng cường đồng thuận xã hội.

Đồng thời, cần phải tích cực thực hiện các nội dung đã được đồng chí Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng chỉ rõ trong bài nói tại Hội nghị văn hóa toàn quốc năm 2021 là: Kiên quyết, kiên trì đấu tranh chống tham ô, tham nhũng, tiêu cực; chống sự suy thóai về tư tưởng chính trị, đạo đức, lối sống, “quét sạch chủ nghĩa cá nhân”, nguồn gốc của mọi sự tham nhũng, tiêu cực, hư hỏng ngay trong các ngành văn hóa, các cơ quan làm công tác văn hóa. Chú trọng thực hiện quy định nêu gương của cán bộ, đảng viên. Thực hiện nghiêm túc Nghị quyết Hội nghị Trung ương 4 các khóa XI, XII và đặc biệt là các kết luận, quyết định của Hội nghị Trung ương 4 khóa XIII của Đảng mới đây về xây dựng, chỉnh đốn Đảng và hệ thống chính trị. 

Thực hiện tốt những nhiệm vụ này là động lực để đất nước phát triển mạnh, bền vững, nâng cao nguồn lực quốc gia, tạo điều kiện thuận lợi cho đời sống tinh thần, trong đó có việc phát triển nền văn hóa tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc. Đó chính là mối quan hệ biện chứng giữa phát triển văn hóa với phát triển kinh tế - xã hội theo quan điểm của chủ nghĩa Mác - Lê-nin và tư tưởng Hồ Chí Minh, được Đảng ta vận dụng đúng đắn và sáng tạo trong mỗi giai đoạn phát triển./.